Landamma Zaccaria Pallioppi

(Reindirizzamento da Chanzuns popularas ladinas (1907))
romancio

Andrea Vital Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu Landamma Zaccaria Pallioppi Intestazione 26 marzo 2021 75% Da definire

Giovannes Mathis Survista dellas literatura ladina


Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
Vol. VIII
[p. 539 modifica]

ANDREA VITAL.


Landamma Zaccaria Pallioppi.

(Annalas XV, p. 1 — 49.)


Avant qualche decennis vivaiva a Celerina ün hom, chi ha dedichà, eu poss bain dir, sia vita intera alla lingua romantscha e chi merita dalander nos respet e nossa gratitudine plü co qualunqu’ ün oter. Nus avain plüs, chi han consacrà lur temp al stüdi scientific da nossa lingua, blers, chi l’han inrichida ed imbellida con lur lavuors in prosa o in poesia; ma da quels, chi s’han distinguits in egual möd tras stüdis scientifics, tras üna prosa classica e tras poesias plain bellezza da fuorma e da contenuto. avain nus Engiadinais be ün, e quel ais Landamma Zaccaria Pallioppi. Ad el dedich eu perque in pia recognoschentscha e veneraziun las seguaintas paginas.

* * *

Zaccaria Pallioppi ais nat a Celerina als 2 Mai 1820. Seis bap eira Zaccaria Jon Pitschen Pallioppi, figl da Zaccaria J. P. Pallioppi e da Maria F. Zamboni; sia mamma eira Chatrina E. Zamboni. Bap e mamma appartegnan dimena a veglias schlattas engiadinaisas. Ils Pallioppis comparan fingià nel principi del 17avel secul col decan Pagliop, il prüm da tschinch ministers, cha quaista famiglia ha furni alla baselgia evangelica retica. La schlatta Pallioppi eira fich nombrusa a Celerina; nel 18avel secul eiran solitamaing var 50 persunas da quaist nom in vschinancha. Plü tard pero as redüet ella ad üna suletta famiglia, apunto quella da nos Zaccaria Pallioppi. La famiglia Zamboni ais üna dellas plü veglias famiglias da Bevers.

Restà orfen da vart bap alla tenera età dad ot ans, gnit colocà il giuven Zaccaria insembel con seis frar Elias nel institut à Porta a Fetan, inua el frequentet la scoula var quatter o tschinch ans. Durante il soggiorno in quaist institut, chi eira contschaint a quell’epoca per sia buna instrucziun ed educaziun, avet el la disgrazia, fand exercizis ginnastics, da crodar usche malamaing sül cheu, cha in principi eira privel per sia vita. [p. 540 modifica] El as remettet pero bain spert, fortünadamaing sainza cha l’accidaint avess laschà qualsia consequenza dürabla.

Returnà da Fetan a chasa ed arrivà all’età, inua as sto scheglier üna vocaziun, as resolvet Pallioppi, sgür sün recomandaziun da sia mamma e da seis paraints, da gnir pastizier. Quaista decisiun non ans da da buonder; perche da quel temp, sco amo lönch plü tard, quasi tuots ils giuvens engiadinais e specialmaing quels d’Engiadin’ota as dedichaivan a quaist manster. Lapro ais da considerar, cha la famiglia Pallioppi eira svessa interessada in pastizerias a Turin, inua nos Zaccaria avess gnü da far seis giarsunadi. Ma fingià davo trais mais eira el da retuorn dalla bella chapitala piemontaisa. Evidaintamaing la lavur d’ün giarsun, chi consista nel principi plü in lavar plats e magöls, nettiar la cuschina e scuar la buttia, co in couscher sfögliadas e grassins, non al plaschet, e sia mamma acconsentit a seis giavüsch da frequentar scoulas superiuras e’ s dedichar al stüdi. Sainza dubi nutriva ella la spranza, da vair seis figl ün di in chappa e murinellas, e chattaiva in que la consolaziun per ils sacrifizis pecuniars, ch’ella faiva per el.

Usche as fet que, cha Pallioppi l’utuon del 1835 avaiva brattà il scussal alb e la chapütscha alba da pastizier o, sco cha nos vegls dschaivan, da s-chaliter colla uniforma e la chapütscha blaua da ginnasiast alla scoula cantonala, inua el fin l’an 1841 absolvet il ginnasi. Dal material offizial non podet eu relevar oter; percunter ans relateschan ils protocols e l’archiv della Zofingia bainquant davart il giuven student. Pallioppi füt commember da quaista società dals 15 Settember 1838 fin als 4 Avrigl 1841. El stovet bandunar la società e la scoula causa malattia; nus non indreschin pero, sch’el ais darcheu turnà a Coira nella scoula o be a far seis examen da maturità e non survgnin nell’ bricha relaziuns pü detagliadas davart quella malattia.

L’actività da Pallioppi nella Zofingia füt fich intensiva; el eira con ün pled dit il poet della società. Fingià sia domanda da gnir acceptà sco member della Zofingia ais scritta in fuorma poetica. Amo sco candidat surpiglia el la redacziun del Anonymus, ün periodic poetic - umoristic - satiric, chi serva a condir il seguond act dellas seduttas. El resta fidel a quaist seis impegn fin al momaint, ch’el sto sortir dalla società, schabain cha, contrari als statuts ed allas impromissiuns, ils oters members non l’assistan dafatta brich in sia spinusa e stentusa lavur. Sovent as legia nels protocols la notizia, cha l’Anonymus haja allegrà la compagnia o con üna zarta o eleganta poesia lirica, o con üna bella traducziun metrica dad Ovid, o con üna ballada elegica, o con üna mordainta satira. Eir otras lavuors poeticas da Pallioppi co quellas comparüdas nel Anonymus sun notadas nel protocol con debit lod, p. ex. Guardaval. Glycerens Kranz ed [p. 541 modifica]otras. La declamaziun gniva cultivada quella vouta nella Zofingia diligiaintamaing, e Pallioppi compara spess eir in quaist excercizi con bain reuschidas producziuns. La correspondenza della secziun retica collas otras secziuns eira da quel temp importanta ed interessanta, ed eir quia chattain nos Pallioppi con dissertaziuns our dall’istoria o dalla tradiziun grischuna. Ed eir dopo ch’el eira sorti dalla società e dalla scoula, trametta el, in regordanza dels bels ans passentats cols amis, sur montagnas e cuolms seis salüd poetic, üna traducziun metrica della Batrachomyomachia. Quaist’ouvra, consistenta da 434 vers jambics da 5 peis, gnit preletta nella società con applaus als 10 Juli 1841 ed ais amo uossa conservada nel archiv. Eu non sa, ch’eu ha d’admirar plü, co cha Pallioppi cognuoscha exactamaing la lingua del poet, o sch’eu ha da dar la preferenza alla rima correcta ed eleganta del traductur. Ma eu chapesch, cha ün poet da tala forza fingià quella vouta s’ostaiva cunter recensiuns massa aspras, ed in cas d’occorrenza, sch’el avaiva parü massa sensibel, comprovaiva, d’avair sia buna part radschun. El as savaiva defender con bunas armas e las dovraiva adestramaing eir nell’offensiva.

Sia buna mamma, chi avess usche gugent vis il figl üna vouta sco minister del pled divin, non avet gnanca la consolaziun da ’l retschaiver, cur ch’el turnet da Coira, e da ’l dar sia benedicziun sül prüm viadi all’università: ella eira morta già l’an 1837. Il giuven student non avaiva dunque plü ne bap ne mamma per as cussgliar nel pass il plü important da sia vita, nella schelta da seis stüdi e quindi da sia vocaziun, e que m’ais incontschaint, chi chi ’l ha guidà e cussglià.

A que chi para, partit Pallioppi da chasa per ir all’università amo nell’intenziun da stüdgiar teologia; ma arrivà a Jena, as resolvet el da ’s dedichar alla giurisprudenza. Eir in quaist merit mancan tuots indizis, co e com e perche cha quaista müdada s’ha fatta, scha que ais stat l’effet da cussagls exteriurs o da reflessiun interna. Eu poss be constatar il fat, cha Pallioppi da bel principi da sia dmura all’università fin alla fin stüdget la giurisprudenza.

Nos Pallioppi arrivet all’università dal temp, cha las societats studenticas contschaintas suot il nom burschenschaften eiran in voga. A Jena concurriva quella del Fürstenkeller, chi as det plü tard il nom Germania e nella quala gnivan cultivadas ideas liberalas, con quella del Burgkeller, posteriurmaing nomnada Arminia. Schabain cha nos student eira tuot oter co ami dels excess, chi compagnan qualvoutas la vita studentica in quellas societats, ed il main da tuot ami del duel, chi eira obligatori per ün burschenschafter in cas da disfida, as laschet el persvader da seis amis d’intrar nella burschenschaft del Fürstenkeller. Particulara influenza avet [p. 542 modifica]sün el Signur cussgl. dels stadis J. U. Könz, chi eira da quel temp eir student a Jena, ma fingià plü avanzà in seis stüdis. El pigliet a Pallioppi suot sia protecziun e füt seis leibbursch, fin ch’el, aviand fini seis stüdis, turnet in patria. Pallioppi intant vivaiva plüchöntsch retrat, adonte della buna compagnia e della multifarias occasiuns da ’s laschar distrar dels stüdis. Diligiaint ed intelligiaint sco ch’el eira, al bastettan ses semesters, ch’el passentet per part a Jena, per part a Berlin, per al furnir nella giurisprudenza cognoschentschas teoreticas solidas e profuondas, impostüt nel dret roman. Quel eira in Germania quella vouta ed ais stat fin avant pacs ans la base fundamentala del stüdi per ils giurists ed ha excercità sül giuven Pallioppi üna granda influenza. Seis sen pronunzià, sco cha nus vezzeran plü tard in sias lavuors filologicas, per üna sistemaziun clera ed üna logica severa ha el raccolt sainza dubi dal stüdi del dret roman. Ch’el s’haja occupà con stüdis filologics fingià all’università non ais, a que ch’eu podet indreschir, probabel. Ma ch’el cognoschaiva il romantsch fingià quella vouta blerun plü bain, co que chi ais hozindi il cas pro noss students a lur retuorn dell’università, e ch’el disponiva d’üna verva poetica insolita: quaist ans muossa üna poesia del 1843, alla qualla revgneran plü tard.

Installà sco advocat in seis comün patern, fet el que, cha la granda part fan e tuots stovessan far: el as tscherchet üna compagna per sia vita; o anzi, per dir il vaira, el s’accompagnet con quella compagna, ch’el avaiva schelt fingià avant co ir all’università. Returnà nempe dal ginnasi da Coira a Celerina, sco cha nus avain vis, nel Avrigl 1841, restet el là fin d’utuon e non profitet da seis temp be per far poesias ed admirar las fluors della cuttüra e las stailas del tschel. Anzi el fet our da sia vita svessa üna poesia, s’acquistand l’amur d’üna dellas plü bellas fluors della vschinancha, chi avaiva collas stailas glüschaintas da seis ögls tut possess da seis cour. Scha nos student con seis vainchün ans volaiva observar la regla fich recommandabla, cha la duonna haja dad esser var tschinch ans plü giuvna co l’hom, stovet el tscherchar sia spusa tanter quellas mattas, chi eiran apaina intradas nella società della giuventüm. Que eira apunto il cas con quella fluor con ögls glüschaints, dalla quala füt il discuors güst in quaist momaint: Giunfra Ursina Mengia Vicedomini, la giunfra spusa, eira nada als 21 Dezember 1825, sco figlia da Gian Battista Vicedomini e da Susanna nata Pool. Ella appartgnaiva da vart bap ad üna famiglia immigrada dalla Vuclina, chi avaiva pers seis vaschinadi primitiv, sainza as acquistar ün oter nella nouva patria: ell’eira heimatlos. Da vart mamma appartgnaiva ella ad üna veglia schlatta da Celerina, e per que chi reguarda las qualitats chasarinas, tret ella davo [p. 543 modifica]sia mamma. Pac temp dopo il retuorn da nos student dall’università, als 9 Juli 1844, avet lö la nozza, e la giunfra spusa dvantet üna veritabla ed exemplara engiadinaisa, üna buna, pisserusa e fidella muglier e mamma e massera.

Jung gefreit
Hat Niemand gereut,


disch il proverbi tudais-ch, e quia s’ha ’l verifichà.

* * *

Nus avain compagnà il giuven Pallioppi dalla chüna fin al introit nella vita prattica. Nos requint ais pür massa fragmentaric, plain lacunas e staziuns, chi non sun scleridas sufficiaintamaing; ma nus avain tuottüna podü relevar, cha l’educaziun e las scoulas, ch’el ha giodü, l’abilitaivan plainamaing ad occupar üna posiziun remarcabla nella vita publica ed in sia vocaziun. Guardain uossa ün pa, co cha que al get a man.

Ouravant tuot non podaiva mancar, cha seis convaschins da Celerina al confidessan las caricas, dellas qualas els podaivan disponer in vschinancha. Effettivmaing ha el lavurà bler per seis comün in diversas posiziun, nomnadamaing ais el stat quasi tuot sia vita, e que il caracterisescha, commember del cussagl da scoula, quasi saimper sco actuar. Seis protocols, chi non pon avair quanto a lur contenuto oter co ün interess local, sun quanto a lur fuorma ün stupend monumaint da prosa romantscha classica. Eir deputà da sia vschinancha nel Cumön pitschen füt el bleras voutas. L’an 1853 l’eleget il Cumön grand sco nuder del circul; dal 1855 — 1857 füt el landamma, dal 1857 — 1859 deputà al Grand Cussagl e güdisch da pasch. Il titel da landamma al restet, tenor veglia üsanza, durante tuot sia vita, e blerz, pustüt glieud dad otras valladas, il titulaivan perfin Giunker Landamma. Dal temp, cha in pricipi be üna, plü tard be pacas famiglias nöblas avaivan il dret da furnir ils landammas d’Engiadin’ota, s’avaiva mantgnüda nel pövel l’idea, cha ’l landamma saja saimper ün giunker. Non disch p. ex. eir Caratsch in üna poesia:

Tuot combino füt dalla mamma
E dal padrin Giunker Landamma!

Pallioppi, chi eira ün hom vairamaing nöbel da cour e da caracter, ma bricha da naschentscha e da schlatta, as divertiva particularmaing, cur ch’el avaiva d’explichar a qualche client, ch’el saja bainschi landamma, ma bricha giunker.

El as retret allura plan plan vieplü dalla vita publica nel intent da consacrar seis temp liber al stüdi della filologia ed in special della lingua romantscha, ed usche as fet que, cha seis convaschins non avettan plü occasiun da ’l onurar con otras caricas e ch’el restet, sco dit, per tuot seis dis landamma. [p. 544 modifica]

In pari temp, s’inclegia, as dedichaiva el a sia vocaziun dad advocat, il prüm con grand zeli e paschiun, nel seguit pero plüchöntsch per far ün plaschair a seis amis e clients e per accomplir il dovair moral, da defender la radschun e d’assister e da cussgliar inua faiva bsögn. Vieplü tscherchaiva el d’evitar ils process avant güdesch con lur combats, lur intrigas e lur agitaziuns. eira perconter saimper pront a güdar con buns cussagls o con lavuors da büro, scripturaziun da testamaints, contrats e simlas incombenzas. Da tuot l’Engiadin’ota currivane nanpro a profittar da sia scienza e da seis bun cour, svess nels ultims ans da sia vita, cur ch’el avaiva, as po bain dir, defenitivmaing smiss da far l’advocat.

E perche mai avaiva el tut cumgià dall’arena giudiziala? La resposta sün quaista domanda ais cuorta: causa cha que non as confaiva con seis caracter. Ün cour real, sincer, sainza üna sbrinzla da fosdà, as s-chodaiva el immensamaing per que, ch’el in seguit ad ün stüdi conscienzius e scrupulus avaiva recognoschü per güst e dret, ed in quaista paschiun s’identifichaiva el colla questiun, ch’el avaiva da defender. Perdaiva el ün process, e que capitaiva natüralmaing e stovaiva necessariamaing capitar, uschelönch chi exista l’indriz, cha da duos litigants be ün po vendscher e l’oter sto succomber, schi eir el disgrazià. El resentiva que sco üna offaisa personala. El non as savaiva persvader, cha la contrapart avaiva combattü nella medemma persvasiun, da defender la güstia, sco el; dimperse attribuiva la sconfitta da sia part be all’intriga, alla dialettica, al sofisma del adversari, o all’inexperienza, al errur ossia dafatta alla noschdà e perversità del güdisch. Scha l’advocat non ais da principi in nan usche prudaint, da metter üna part da sias battaglias persas sül quint da sia inexperienza o da sia negligenza, schi vain el plan a plan solitamaing tantüna al punct da recognoscher, cha tuottas littas sun discutablas; o almain accepta el con calma eir üna sentenza, ch’el craja ingüsta, basta ch’el haja la satisfaziun interna, d’avair fat seis dovair: el fa la pel düra, sco chi ’s soula dir, e que ais l’unica chosa, chi ’l salva. Tuot otramaing get que con nos Pallioppi: invece da ’s quietar e da’ s pradar col ir dels ans, dvantet el saimper plü agità e plü sensibel, e mincha process pers eira ün veritabel martiri per el ed üna paina per quels, chi eiran intuorn el.

In quaist möd dimena as retret Pallioppi vieplü na be dalla vita publica, ma eir dal exercizi da sia vocaziun. La satisfacziun, ch’el tscherchet in van in sia vocaziun, chattet el tant plü richamaing in seis stüdis filologics; e ch’el podess vair il früt, chi ais creschü da sia semenza, schi füss el sgür eir plü containt col success da seis operar in favur della lingua romantscha, co que ch’el podaiva esser, cur cha la mort inexorabla il sdrappet davent da sia lavur. [p. 545 modifica]

Ma, eu non vögl anticipar inguotta!

* * *

Cura ha comanza Pallioppi a dedichar seis temp al stüdi della lingua ed alla producziun litteraria? Que non m’ais contschaint. Sainza dubi fingià bod, perche fingià l’an 1857 comparit sia prüma ouvra, l’ortografia ed ortoëpia del idiom romauntsch in Engiadina ota, e per ch’el possa componer quaist’ouvra, stovaivan esser precedüts divers ans da stüdi seri ed assiduo. E fingià plüs ans, ant cha l’ouvra menzionada compara, gniva el resguardà sco autorità in fats d’ortografia romantscha da quels, chi ’l cognoschaivan. Daspö l’an 1855 publichaivan N. Vital, minister a Pontresina, ed E. Lechner, minister a Celerina, la Dumengia - Saira; l’an 1857 publichettan magister G. Heinrich e minister E. Lechner, tuots duos a Celerina, las istorias biblicas, tradüttas da J. P. Hebel; in quel medem temp lavuraiva J. Menni, minister a Samaden, vi da sia traducziun del Nouv Testamaint. Tuots quaists as daivan granda premura da scriver il romantsch plü correctamaing possibel, da stabilir normas per lur lavur e da las observar consequentamaing e scrupulusamaing. Els eiran tuots amis tanter pêr de al istess temp tuots amis da Pallioppi. Els as consultaivan insembel ed as cussgliaivan vicendevolmaing. In tuottas controversas e questiuns, cur ch’els non as savaivan incler tanter pêr, recurrivan els a Pallioppi, e ’l cussagl o parair da Pallioppi eira pel solit decisiv. Que cha el proponiva, gniva acceptà. Uschea han valü las normas ortograficas stabilidas da Pallioppi per l’idiom romantsch ant co ch’ellas dvaintan contschaintas al public in general. Dalander resulta dunque, ch’el sto avair comanzà a far stüdis filologics pac temp davo seis retuorn dall’università. Ma na be sia ouvra davart l’ortografia comprova que, dimperse eir otras lavuors, p. ex. seis referat davart l’istoria dels idioms retoromantschs, ch’el preleget alla società ad ütel public a Samaden in principi del an 1858, üna lavur chi da prova da stüdis fich exacts e profuonds della lingua celtica e chi meritess da gnir publichada in nossas Annalas, eir scha tschertas parts non vegnan plü recognoschüdas dals filologs moderns.

Dschain uossa duos pleds supra quel cudesch, ch’eu nomnet fingià diversas voutas.

* * *

L’ortografia ed ortoëpia da Pallioppi 1 ais ün cudeschet da 128 paginas in format octav, chi muossa a pronunziar e scriver correctamaing [p. 546 modifica] l’idiom d’Engiadin’ota in base a perscrutaziun exacta na be del romantsch e da sia pitschna litteratura, dimperse eir del latin e dellas principalas linguas derivantas dad el. Las reglas, scrittas, s’inclegia, in ün romantsch exemplaric, sun dapertuot explichadas e comprovadas con ün rich numer dad exaimpels. Che ch’el voul conseguir con sia lavur e che ch’el aspetta da seis lectuors, disch Pallioppi in sia prefaziun. Siand quaista eir in oters rapports caracteristica, la lasch seguir quia complettamaing:

„Tres ün scriver e pronunzier correct ais facil, d’esser bod comprais; da prevgnir a melinclettas, equivocs e sbagls; da pürger ün idiom etc. Dit pronunzier e scriver sun perque bain ütils, necessaris e pustüt a nos romauntsch (ün tesor nel fango) giavüschabels.

Ma che servan be giavüschs in tel rapport?

Eau nun he spargno ne temp, ne stüdi, per corriger il romauntsch d’Engiadin’ota; per fixer e definir exactamaing sias normas; per sclarir medemas cun exaimpels adattos; completter, inua manchaiva; arguir, inua füss dubi — cun ün pled: per extender ün sistem d’ortoëpia e d’ortografia, chi contentess.

Eau he trat a speziel examen ogni tun elementer (custab); indicho sia rubrica, derivaziun, istoria, pronunciaziun correcta e deviaziun locale; adopto vigur üsaunza duos principis da scripturaziun: il fonetic e predominant (la concordanza traunter scriver e pronunzier, l’etimologic e subordino (la divergenza traunter quels); inrichieu e preciso las massimas davart l’accent, l’apostrof, l’interpuncziun etc., e sclarieu quaist’ultima tres üna cuort’introducziun nella sintassi.

Eau he consulto persunas competentas e materias parentedas a tel fin: homens, chi nun scrivan a chaprizzi; linguas, chi normeschan, mo nun privan il romauntsch da sias proprieteds.

Publichand ils früts da mia lavur, non spet eau lods immeritos, ne criticas a pür dispet. Eau speresch bgeranzi, cha quaist cudesch saro grat a quels, chi braman da favler e scriver cun accuratezza; chi rispettan nel romauntsch ün mez, per imprender facilmaing sias linguas parentedas; chi protegian il linguach da lur infanzia — da lur mammas, chi ’l tschantschaivan uschè dutsch — da lur antica, venerabla patria.“

L’autur divida seis intraguidamaint nel scriver e pronunziar correctamaing in üna prüma secziun, chi denotescha ils principis comüns all’ ortografia ed all’ortoëpia, ed in üna seguonda secziun, chi tratta da tscherts principis ortografics, ma main propris all’ortoëpia.

Nella prüma part stabilescha el la maxima, da pronunziar nossa lingua correctamaing e lura da la scriver per regola confuorm alla pronunzia e be per excepziun tenor l’üsanza generalmaing adoptada o confuorm [p. 547 modifica]fuorm all’etimologia. Acciò cha ’l lectur imprenda ad applichar quellas maximas, intra Pallioppi in ün examen circonstanzial da scodün tun e da scodün custab. Comanzand cols vocals simpels con lur tun pür (debel, sten o sonor) o lur tun impür; continuand cols vocals masdats (ä, ö ed ü) e ’ls vocals composts (diftongs e triftongs), passa l’autur al examen dels consonants. El distingua: custabs eguals, chi denoteschan tuns da varia natüra, p. ex. il c, il ch, il g; tuns eguals, chi vegnan scrits con differents custabs, nempe c e q; tuns parentats, chi vegnan scrits medemmamaing con differents custabs, p. ex. b e p, d e t, v ed f; finalmaing custabs e tuns d’ün egual numer: h, j ed ils quatter liquids.

La seguonda secziun, dedichada als principis specials, s’occupescha particularmaing colla reduplicaziun dels consonants, chi deriva prüma dall’ assimilaziun, cur cha ’l consonant original e precedaint as transmüda nel subseguaint, seguonda dal augmaint, massimamaing cur chi vain reduplichà il consonant, chi ais uni col vocal d’üna preposiziun e chi cumainza ün oter pled; e finalmaig terza dalla posiziun grammaticala per obtgnair ün vocal sten. Inultra delucidescha l’autur, per nomnar be l’essenzial ed il plü important, las reglas dels custabs grands inizials, del apostrof, del accent, della separaziun dellas silbas e dell’interpuncziun. A scopo d’explichar las reglas dell’interpuncziun, indicha el eir, displaschaivelmaing massa cuort, las plü necessarias massimas della sintassi.

Que füss interessant, da podair intrar plü in detagl e mussar vi da qualche exaimpels il möd instructiv e persuasiv da Pallioppi, da trattar üna materia in sai bainischem sütta e lungurusa. Ma eu stögl abstrahar da que, per non dvantar massa prolix. Be supra il success da quaista ouvra non poss desister da dar qualche indicaziun. Scha oters profets d’ortografia, romantschs e dad otras linguas, han combattü pel solit invanamaing per introdüer lur propostas o han consegui lur mira pür davo lunga e stentusa combatta, schi Pallioppi da vaira non as po almentar. As po dir, cha sia nouva ortografia gnit acceptada in teoria sainza opposiziun. In prattica bainschi füt l’introduziun plü difficila; ma na per motiv, cha’ ls scrivants d’Engiadina ota non avessan voglü applichar las reglas da lur filolog da Celerina, dimperse causa els non las cognoschaivan e per part amo uossa non las cognuoschan a perfecziun. Da bel principi pero recognoschettan, avair Pallioppi stabili ün’ortografia talmaing correcta e güsta, chi non saja motiv da tscherchar o giavüschar megldra. Quaist ais ün evenimaint tant surprendent, ch’eu crajet bainfat da ’l registrar con pleds express.

Quaist fat non vain nell’minimamaing smenti tras üna polemica, chi avet lö nel Fögl d’Engiadina e dalla quala relatesch duos pleds. [p. 548 modifica]d’Engiadina, chi ha cumanzà sia cuorsa terrastra als 1 Schner 1858, dunque cuort temp dopo la comparsa dell’ortografia da Pallioppi, ha applichà da principi innan las maximas da medem. La redacziun po perque asserir con plain dret: 2

„Scha vulessans auncha far menziun da qualche früts, cha ’l Fögl ho porto, u da qualche merits, ch’el ho, schi crajains, ch’el hegia na solum sport occasiun a bgers Engiadinais d’exprimer lur differentas opiniuns supra affers pü importants, taunt patriotics cu locals, dimperse ch’el hegia eir introdot in Engiadin’ota üna megldra ortografia pü unifuorma, fundeda sün l’ortografia ed ortoëpia da Pallioppi, e rendieu quella, sainz’esser minuziusamaing sclev da ditt’excellent’ouvretta, pü generela.“

Tuottüna non avaiva il Fögl plü bod mai rendü attent seis lectuors sün l’ouvra da Pallioppi, saja per la recomandar, o saja almain per dir, cha la redacziun scriva tenor las maximas da medemma. Pür l’an 1860 chattain qualchosa in merit nel Fögl, nempe il seguaint artichel della redacziun. 3

„Puncto ortografia romauntscha. Cognitamaing non regnaiva pü bod üngüna ortografia romauntscha baseda sün principis güsts o sün reglas bain radschunedas e fundedas. Ogni ün scrivaiva a sieu möd e chaprizzi.

Svess nels vegls cudeschs romauntschs ais il möd da scriver in püss reguards different. Schi, perfin nellas scrittüras d’homens, chi vestivan las prümas caricas del pajais e chi discurrivan e scrivaivan uschiglö fich bain romauntsch, ais diversa l’ortografia. Ün chatta reramaing duos, chi scrivan nell’istessa maniera. Quaunt pü granda eira la confusiun in proposit nel restant della populaziun! — Desiderabla eira dimena üna guida e regla in merit. — E bain, uossa avains bain radschunos e fundos principis d’ortografia nell’ovretta del Sigr. Landam. Z. Pallioppi, intituleda: „Ortografia del idiom romauntsch d’Engiadin’ota.“ Scha qualchüns vöglian nonostante scriver diversamaing, critichand la ditta ovretta, schi ch’els fatschan cognuoscher lur principis differents ed addüan eir radschuns e provas cleras, uschigliö po ün dir eir quia: Criticher so immincha nar! — In ogni cas essans nus del parair, cha saja megl d’avair üna regla co üngüna; ed infina cha nun averons ün’otra guida nell’ortografia preferabla a quella ch’avains uossa, schi cussgliains a tuots quels, chi scrivan romauntsch, postüt als magisters, chi muossan romauntsch nellas scoulas, d’introdür ed adopter ils principis d’ortografia declaros nella preciteda [p. 549 modifica]ovretta. Nus la raccomandains cun plaina persvasiun, nun cognoschand qualchosa d’ megl fin al preschaint.“—

Quaista recomandaziun stimulet ün correspondent del Fögl, probabelmaing reverendo P. J. Andeer, quella vouta a Bravuogn, da recensar la lavur da Pallioppi 4. Laschand valair ils merits del doct autur, chatta il recensent, ch’el saja dallas voutas massa doct, douvra massa blers terms esters, püstüt grecs, e haja, considerand exclusivmaing il romantsch d’Engiadina ota, difficultà inütilmaing ed a grand pregüdizi della chosa l’uniun dels dialects romantschs, almain da quels d’Engiadina. Omnia cum pluribus.

Con quaista critica capitet el malamaing. Duos defensuors da Pallioppi comparan sülla scena 5. Il prüm, plain fö e flamma ed indignaziun — in detagls non poss intrar — constatescha sperapro, cha las maximas essenzialas da Pallioppi sajan fingià introdottas in diversas scoulas ed observadas in divers nouvs cudeschs romantschs. Il seguond fa eir resortir, cha la lingua, clera e concisa ed adattada al sogget scientific del cudesch, vegna incletta facilmaing da quels, chi la stüdgian inandret, massimamaing da magisters; dal che resulta darcheu, cha l’ortografia da Pallioppi gnit applichada nellas scoulas.

Il recensent vain davo qualche temp a’ s güstifichar 6, repetind qualche puncts da sia prüma critica ed insistind specialmaing sülla proposta d’unir ils dialects ladins. Con quai avet la polemica üna fin: las maximas ortograficas da Pallioppi non gnittan plü impugnadas dad ingün. Amo il medem an scriva ün correspondent del Fögl 7 in üna revista litteraria tanter oter:

„Il filolog Pres. Z. Pallioppi da Celerina, vzand il bsögn d’ün cudesch normel tiers l’amussamaint da nos linguach, zieva bain fadiusa lavur e profuonds stüdis, fo stamper anno 1857 a Coira Ortografia ed ortoëpia del idiom romauntsch d’Engiadin’ota, ouvra, chi merita ogni tribut da lod.“

Schabain cha Pallioppi non intervgnit personalmaing nella pitschna guerra, ch’eu ha menzionà süsopra, schi indreschit el sainza dubi il nom del recensent. Eu füss quasi dispost da crajer, cha que füt ün pa eir [p. 550 modifica]per quaist motiv, ch’el recenset fich resentidamaing l’ouvra dad Andeer supra l’origen e l’istoria della lingua retoromantscha, chi comparit cuort temp dopo8. Andeer as muossa ün pa sceptic reguardo alla derivanza da pleds romantschs dal celtic, scriva eir supra ils stüdis relativs da Pallioppi sainza congniziun exacta dels fats; in ultra repeta el que, chi eira stat scrit nel Fögl davart l’uniun dels dialects ed imbütta indirectamaing a Pallioppi, ch’el vöglia admetter be l’idiom d’Engiadina ota sco lingua püra e bella. Pallioppi l’attacha perque con energia e fina satira in ün artichel 9 nel Fögl d’Engiadina, chi ais üna nova prouva da seis stil elegant e logic e della forza da sia polemica. La resposta dad Andeer comparit nel medem periodic 10 e fa seis possibel, per calmar a Pallioppi, que chi para ais eir reuschi.

In seguit ha operà il cudesch da Pallioppi sia influenza sur ils confins dell’Engiadina ota oura. Eir ils auturs dell’Engiadina bassa han adoptà circa las medemmas reglas ortograficas, mantgnand pero tantüna lur idiom net s-chet. Particularmaing la nouva ediziun della bibla muossa que ad evidenza 11. E chi ha pisserà quaista lavur? Güsta il reverendo P. J. Andeer, da quel temp a Celin, insembel con reverendo N. Vital a Fetan. Vairamaing üna bella satisfacziun per l’autur dell’Ortografia!

Eir da noss frars tschalovers in Surselva gnit appreziada l’ortografia ed ortoëpia da Pallioppi debitamaing. Quaista lavur servit per base dels stüdis da professur Carigiet, chi publichet cuort temp dopo la comparsa da medemma ün’intraguidamaint per l’ortografia romontscha 12. E chi non sa, cha professur J. A. Bühler ha tut bler material per sia ortografia combinada our dall’ortografia ed our dad otras ouvras da Pallioppi, e ch’el l’ha saimper stimà e venerà sco ün dels plü benemerits linguists romantschs!

* * *

Chi chi avess cret, cha Pallioppi s’occupa unicamaing a sfögliar las pandectas per tscherchar argumaints da defaisa per seis clients o a svutrar dizionaris, lexicons, grammaticas da tuotta sort linguas per as perfeczionar in seis stüdis filologics, quel s’avess sbaglià grandamaing. Ne la giurisprudenza, [p. 551 modifica]ne la filologia, contschaintamaing duos signuras, chi han ün caracter plü chöntsch süt, asper e lungurus, co amabel e seductiv, non füttan in cas da stendschentar la vaina poetica da Landamma Zaccaria Pallioppi.

Nels prüms ans dopo seis retuorn dall’università s’occupet Pallioppi a tradüer il Nachtwächter da Körner in romantsch, sgür nel intent na be svessa da ’s exercitar nella lingua romantscha, ma eir da procurar alla populaziun e specialmaing alla giuventüm ün divertamaint agreabel ed instructiv. Vetter Anduochel — quaist eira il titul schelt da Pallioppi — gnit giovà a Celerina, e füt la prüma comedia da regordentscha della generaziun preschainta, chi gnit datta a Celerina. Plü tard la giovettan eir a Samaden, ed a que chi ’m gnit quintà, existan amo exemplars manuscrits del Vetter Anduochel.

Bainquant plü tard publichet Pallioppi nella Dumengia - Saira da Vital e Lechner ün pêr poesias; l’an 1863 comparittan qualchünas nel Fögl d’Engiadina, e l’an 1864 sortit dalla stampa il prüm fascicul, contgnand 12 poesias13. L’an 1866 regalet il poet als Engiadinas il seguond fascicul14. Quaist contegna 30 poesias, dallas qualas 17 eiran stattas inseridas nel Fögl d’Engiadina dels ans 1864 e 1865. Il terz fascicul con 30 poesias seguit l’an 186815 ed in pari temp comparit il prüm fascicul, revis ed augmentà, in seguonda ediziun16. Eir da quaistas eiran bleras, nempe 27, comparüdas nels ans 1866 e 1867 nel Fögl. Posteriuras al terz ed ultim fascicul sun amo 6 poesias, chi comparittan l’an 1870 nel Fögl d’Engiadina.

Ils exemplars dellas poesias da Pallioppi sun vendüts fin al ultim già daspö var duos decennis. La soprastanza della Società reto - romantscha craj a perque da far ouvra grata a seis commembers, da publichar l’intera collecziun nellas Annalas da quaist an, acciò cha minchün as possa recrear ed edifichar vi da quaistas perlas della literatura ladina. A mai sopravanza be da referir, co cha ’ls prodots della musa da Pallioppi gnittan accolts a seis temp, e d’aggiundscher qualche remarcas davart la valur litteraria, ch’eu las attribuesch. Quaista dissertaziun am da occasiun con [p. 552 modifica]qualche intermezzos, chi ’s preschaintan da sai, da caracterisar in plüs rapports na be ’l poet, ma eir l’hom.

* * *

Il prüm fascicul dellas poesias da Pallioppi gnit beneventà da seis frar in Appollo, Sgr. Simon Caratsch nella rubrica Corrier d’Engiadina seguaintamaing17:

„Üna nouva modesta ouvretta comparit in quaists ultims dis alla glüsch del muond e gnit ad inrichir nossa, fin co uschè s-charsa e mes-china literatura reto - ladina. Quaist’ouvretta ais intituleda: Poesias da Zaccaria Pallioppi. L’autur dell’Ortografia ed ortoëpia del linguach romauntsch ais fingio memma favoraivelmaing contschieu in nossa valleda ed ourdvart quella, acciò füss co bsögn dad intretscher elogis a sia ultima pitschna lavur, per la recomander al public. Ognün, chi in quaist Fögl ho temp fo let sieu stupend sonet dedicho a Garibaldi e pü bod sieus bels e vigorus versins sopra l’Egalited, quel nun aspetta tschertamaing otras incitaziuns per cuorrer spertamaing nella butia Meyer in Samedan, a fer acquist del ümil opusculin uoss’uossa publicho da nos Pallioppi. In quel chatterò il lectur ed amatur da nossa lingua reto - ladina, sco avains chatto eir nus, ün linguach pür, elegant, na masdo cun otras linguas u dialects, las rimas na sfurzedas, ils vers culants e natürels ed ils temas tschernieus delicats, commovents, poetics, sco p. ex. ils buttuns da rösa, las fluors da glatsch, prümavaira, la viola, nossa patria etc. etc. Tra ils divers figls d’Engiadina, chi preschaintamaing stiran con pü o main success Apollo pels chavels, ais Pallioppi l’unic, a mieu savair, chi fin co ho tento in nossa lingua il sonet italiaun, cioè duos quartinas unidas a duos terzinas, ed in que stovains confesser ais el fich bain reuschieu. Prova sun il Garibaldi, il vadret, il cours del muond ed il firmamaint, sonets tuots, chi seguond nos imparziel güdizi laschan poch a giavüscher e meritan lod. Main fortüna ans pera il poeta, e sperains, ch’el nun pigliarò in mêl quaist’observaziun, nellas rimas umoristicas. L’unica, cha chattains in si’ ouvretta, intituleda il sfendabluozchers, avains let e relet con attenziun pü voutas, sainza podair arriver a bain chapir e scovrir ils intrigos o il möd singuler, con il quel il sfendabluozchers tramagliaiva la Lugrezia! Ün oter difet della raccolta da poesias da Sgr. Z. Pallioppi ais quel, d’esser quella per zuond memma ristretta e mes-china; ün poeta dell’eted e della forza del Sig. P. posseda indubitedamaing, tra veglias e frais-chas, ün scrign remplieu da poesias, fra las quelas, fand üna scrupulusa e minuziusa tscherna, avess tuottüna stovieu resulter pü cu solum [p. 553 modifica]12, e quellas fich cuortinas, degnas da gnir presentedas ed offertas ad ün ondro public d’Engiadin’ota! Observ però, cha l’opuscolin porta il numer I, segn, cha bainbod seguirò ün seguond e forsa eir püs, que ch’eau vivamaing giavüschess.

Perduna, o collega,
Mieu dir spassiono;
Containt sgür non füssast,
Sch’eau tuot ’vess lodo!“

A vezza our dalla conclusiun della recensiun, cha ’l collega cognoschaiva la sensibiltà da Pallioppi, e nus incuntreran a comprovas da quaist trat da seis caracter amo plü. Dall’otra vart muossan ils fats, cha Pallioppi pigliaiva in consideraziun scrupulusa üna critica güstifichada: nella seguonda ediziun da quaist prüm fascicul manca il sfendabluozchers, percunter ais il numer dellas poesias creschü da 12 sün 24.

Ün’otra prova, cha Pallioppi eira fich accessibel ad observaziuns güstifichadas, risplenda dal seguaint: In ün numer del Fögl d’Engiadina18 avaiva el publichà il sonet Gallicius, chi det occasiun ad ün cognoschitur dell’istoria natürala, da far üna remarcha. Subit respuonda Pallioppi, corregind il sbagl, chi l’eira success, in quaist möd:19

Rectificaziun del sonet Gallicius. Ün ami am observet, cha las randulinas nun maglian sems, anzi chürallas, e cha consequentamaing il pled semin in mieu Gallicius nun saja adatto. Eau ingrazch per quaista güsta observaziun e vögl admetter, ch’eau avess fat megl da tgnair quels vers auncha ün temp suot clev, impe da ’ls publicher memma precipitedamaing. Quel errur però, chi m’ais sfügieu nel fö d’entusiasmo e ho divertieu ils sgiamgiaduors, as lascherò corriger con duos strichs da penna. Eau ’m permet dimena da substituir al pled semin il pled pü adatto splerin, que voul dir: pitschna chüralla, scu m’algord, cha mia diletta mamma üsitaiv ’a dir, e scu rileiv dalla prüveda collecziun da poesias romauntschas del Sgr. C. Flugi e dal supplemaint al dizionari portatil del Sigr. O. Carisch. Meglinavaunt ais necessari, ch’eau rimplazza eir il pled s-charsaunta tres filaunta (derivo da feil, Galle), uschigliö podess ün dir, cha ne la glieud in terra, ne ’ls beos in paradis nun mangian splers. La seguonda strofa da Gallicius tuna dunque pü correctamaing uschè:

Ma fo que stret, cha suot ün tol am tschaunta,
E sun eau be per ün splerin melvis —
Schi turnerò a pü beos amis,
Ch’ün utscheïn nun squitscha ne filaunta.

[p. 554 modifica]

Cha ’l term melvis in vece da melvisa ho rapport al pled antecedaint utschè (vide prüma strofa), mo na direct a randolina, sarò facil da chapir, e sch’ün observa, cha suot spler vain eir inclet girun, schi admet eau què, scu ch’eau admet, cha p. ex. mür, saiv, mess etc. significhan duos oggets fich differents; mo ch’eau drova in Gallicius il term spler nel ultim senso, füss pü stupid, cu malign e cavillus d’interpreter . . .“

Co ch’el impero non admettaiva correcturas arbitrarias vi da seis prodots, relevain nus dal seguaint cas: In ün oter numer de Fögl20 avaiva la redacziun inseri üna poesia da Pallioppi cul titel: il romauntsch ladin. Prontamaing21 as fet udir nos poet colla seguainta Corrigenda.

„A mieus vers publichos nel Nr. 20 del Fögl d’Engiadina he eau premiss il titul: Nos romauntsch, e bricha: Il romauntsch ladin, scu cha la redacziun l’ho arbitrariamaing müdo. Nos romauntsch però (cioè quel dels vers questionabels, il dialect dell’Engiadina sur) et il romauntsch ladin non sun precisamaing l’istessa chosa (ladin ais nempe eir il dialect dell’ Engiadina suot); perquè giavüsch eau, da restituir a predits vers lur titul primitiv.

Meglinavaunt favorison ils tit. lectuors da ler „quel“impè da „que“ nella prüma lingia del seguond vers; „dals“, na „dels“nella seguonda lingia del novevel vers, e da terminer la seguonda lingia del tschinchevel vers con ün segn da rifless (—) in plazza d’ün semicolon (;), bramand eau almain in mieus modests prodots, da ’m tgnair allas normas ortograficas da mia ovretta relativa.“

Ün oter exaimpel:

Ant co publichar la seguonda collecziun da poesias, inserit Pallioppi ün discret numer da quellas, sco ch’eu ha già menzionà süsopra, nel Fögl d’Engiadina, tanter oter eir ün sonet sün las Poesias umoristicas e populeras del Signur S. Caratsch,22 nel qual el disch, ch’eir el,

„. . . al quêl be larma e sospir
Il satan e sa nona haun covieu,“


haja stovü rir irresistibelmaing, legiand las poesias da seis collega e veziand, co ch’el disch il bun e ’l nosch da tuots e tanter oters eir da quel
„. . . chi ais pü nar co Tach.“

Nel medem numer del periodic romantsch avaiva recensà eir reverendo Tramêr las poesias da nos umorist, e nel numer seguaint vain lura reverendo Kirchen a dir, cha la recensiun da Tramêr saja güsta ed adequata, ma quella da Pallioppi afatta brich. [p. 555 modifica]

„La recensiun da Z. P.“legiain nus là,23 „ais in fuorma poetica ed affat cuorta e disch nonostante bain bger. El nun voul esser ne vil ne plach, ma ais in quella, a nos möd da vair, pü melrecognoschaint e pü indelicat, da que cha nus dad el mê avessans aspetto. Sch’el as voless s-chüser cun la licenza poetica, schi retgnains, cha in quella saja el ieu memma inavaunt . . .“

Quaistas observaziuns mettettan a nos poet in üna terribla agitaziun, chi podet gnir balchada be con stainta. Que ’ns muossa il plü bain la resposta, cha Pallioppi det e ch’eu vögl reprodüer quia almain in sias parts essenzialas, adonte ch’ell’ais ün pa lunga. Eu crai, cha que as lascha güstifichar sco muostra della bella, eleganta, mordainta vaina satirica da Pallioppi. Surpassand l’introducziun citesch eu verbalmaing24:

„Eau füt natürelmaing fich indegno da tel agir e nun avess mancho, d’inchaminer la via processuela, scha ’l pacific Sigr. Planta, redactur del Fögl, e ’l bainpensant Sigr. Caratsch, chi ’m declaret sia plaina contentezza cun mieu sonettin, nun füssan intervgnieus in möd, ch’eau poss quietamaing desister da quel pass. Els am scrivettan nempe amenduos d’avair interpello il Sigr. Kirchen sopra ils motivs da quell’inculpaziun e d’avair obtgnieu da medem la spiegaziun seguainta.

Al crajer da Kirchen füt eau:

1. melrecognuschaint vers Dieu, aviand eu lamento in mieu sonet, cha ’l satan e sia nona am covittan be sospirs e larmas, e:
2. indelicat vers Sar Gian Tach, mia precedainta contrapart in lite, m’aviand eau inservieu in dit sonet dels proverbiels pleds pü nar cu Tach.

Premiss, cha quaista spiegaziun saja fidela, crajet eau bainschi, cha que nun porta affettivamaing la spaisa, d’attedier il Magistrat cun similas bagatellas, mo ch’eau stöglia nonostante dir duos pleds a mia defaisa . . .

Que chi concerna dunque il prüm puonch, schi stögl eau declarer:

a) esser evident, cha mieu sonet nun externescha (scu già dit la minima lamentaziun cunter Dieu, anzi be cunter il satan e sia nona, e cha traunter Dieu e quaists dimunis militescha — ad onta della confusiun del Sigr. K. — üna decisa e notoria differenza:

b) esser cler dimena, cha, nun aviand eau lamento minimamaing cunter Dieu, eau nun poss cun dret nell’esser inculpo da melrecognuschentscha vers medem; 35

c) esser cler meglinavaunt, cha mia lamentaziun cunter il satan e sia nona, chi notoriamaing coveschan larmas e sospirs na be a me, anzi [p. 556 modifica]a tuot il muond, ais güsta, e ch’eau he tuot uschè poch motiv cu otra glieud, da ’ls charezzer e da ’ls glischer perquè.

Craja però Kirchen, da piglier tuottüna in benigna protecziun quaists duos, chi al mussettan a fer nair sieu prossem, sainz’alchün motiv plausibel, schi complaundsch eau quaista cretta e ’m confort cun què, ch’ün undro Public fich probabelmaing sarò da mieu avis.

Que chi resguard’il seguond puonch, schi ais incontestabel:

a) cha ’ls pleds proverbiels „esser pü nar cu Tach“dateschan daspö seculs, e cha ne Sar Gian, ne üngün oter Tach uossa vivaint ils hegian provochos, anzi ün nar decis e precedaint all’existenza del proverbi stess;

b) cha conseguentamaing ne eau, ne oters, chi s’inservan da quels pleds, nun possan e nun vöglian manager cun quels dit Sar Gian Tach, chi ais tuot oter cu hom nar, anzi managian be il provocant da quel proverbi, e cha dunque:

c) l’inculpaziun del Sigr. K., ch’eau füt per dit motiv indelicat vers Sar Gian Tach, uossa vivaint e dimorant a Bever, nun ho propi mauns ne peis.

Craja però Kirchen, da volair tuottüna bistander per narramainta mort’e sepullida avaunt seculs, schi ’m displescha, cha sieu deservit nun sarò grass, e ’m limitesch a dumander, ch’el as legitimescha tres procura, perchè sainza quaista nun ais nell’ sia contrapart intgnida a ’l respuouder pü.“

Sün quaista diffaisa da Pallioppi replichet Kirchen lungamaing25, e Pallioppi avet il bun sen, da duplichar be colla decleranza, ch’el non s’indegna da respuonder nemain ün pled26.

Con que finit la polemica. Tuottüna pero ha Pallioppi, publichand il sonet menzionà in seis seguond fascicul, substitui il satan e sa nona cols pleds nairezzas indiciblas e rimplazzà l’allusiun proverbiala quel, chi ais pü nar cu Tach cols pleds quel, chi ho noschdet as sfrach.

Repigliain darcheu il fil del referat.

Il seguond fascicul dellas poesias da Pallioppi comparit l’an 1866, d’ün temp, cha nos poet eira maloura colla redacziun del Fögl. Quaist consta d’üna charta privata da Pallioppi, chi ais in meis possess. Scha quaista discrepanza sta in connexiun colla polemica del an 1865, m’ais incontschaint. Quella sarà pero statta il motiv, cha ’l Fögl annunzia las nouvas poesias be in ün „Comunicho“plütost fraid. Nun legiain suot il titel Litteratura romauntscha27. [p. 557 modifica]

„Üna seguonda collecziun da poesias romauntschas del Signur Landma. Zaccaria Pallioppi ais d’incuort apparida in stampa. Cognitamaing appertegnan las poesias del prelodo autur traunter las megldras in nos idiom ladin. Perquè raccomandains eir quellas del seguond fascicul al Public romauntsch, giavüschand, cha l’instancabel cultivatur da nos dialect ladin vegna incorragieu e stimolo in sias relativas lodablas premuras e fadias . . .“

Evidaintamaing han chattà ils lectuors del Fögl, cha quaista recomandaziun cuorta e sütta non correspuonda als merits del poet, e perque vain pac temp dopo il correspondent . . . g (probabelmaing magister T. Gredig, chi ais contschaint als lectuors dellas Annalas) con üna recensiun plü detagliada. Ecco la quia28:

„In quaist inviern ais la literatura romauntscha gnida inrichida d’ ün seguond opusculum da 59 paginas in octav da poesias, sortidas dalla penna del meritissem Signur President Z. Pallioppi. Medemmas consistan in granda part our da sonets, ils quêls dechauntan persunaliteds massimamaing da nossa pü stretta patria grischuna nels seculs passos, las quelas, saja sün teater politic, saja sün il terrain scientific o reformatoric haun acquisto istorica renomina e chi pür memma, melavita, sun quasi crudedas in smanchaunza tiers üna granda part della posterited. Dits sonets — üna versificaziun fin in uossa poch üsiteda nel romauntsch e chi preschainta sias bunas difficulteds — acquistan, ultra lur inquestionabla valur poetica, auncha pü pretsch per main versos nell’istoria tres las annotaziuns biograficas, las quelas l’autur ho in fine aggiunt.

Tres l’inter’ouvretta ventilan ideas vairamaing poeticas, las quelas l’erudit cultivadur da nos romauntsch ladin ho savieu vestir tres e tres in ün fich culant ritmus.

Referent abstrahescha d’ulteriuras recomandas da se our. Ils cognits sacrifizis e pardatemps, cha l’autur ho impiego daspö üna seria d’ans con success e sainz’esser rimunero per cultiver nossa lingua ladina, sco eir sias anteriuras prestaziuns sül champ litteraric, raccumandan sufficiaintamaing prenomnos prodots poetics, ils quels tschertamaing üngün lectur nun metterò our d’ maun sainz’esser agreabelmaing satisfat.“

Duos ans plü tard seguit il terz ed ultim fascicul da poesias e lasupra chattain nel Fögl suot il titel Las poesias da Pallioppi üna bella recensiun, ch’eu vögl reprodüer quasi in extenso29:

„Cun grand dalet“, scriva il recensent, chi ’s firma C. e chi non m’ ais contschaint, „avains nus in quaists bels dis da prümavaira let tres [p. 558 modifica]aunch’üna vouta las poesias del Sigr. Pallioppi, chi eiran stedas stampedas già da pü bod, ed allura eir il bain considerabel numer da quellas, chi sun ultimamaing comparidas da dit autur; ed ans chattains stimulos, da pronunzier alchünas ideas, chi ’s haun formedas durante quaista lectura.

A nos vair aint ais cun quaistas poesias intro üna nouva perioda in nossa litteratura romauntscha, la quela fin uossa cognuschaiva be la poesia populera, ma chi uossa renderò populera la poesia classica e d’arte in möd taunt eclatant, scu cha que nun ais dvanto forsa niauncha in Germania, chi fin accò cun grand success ho naturaliso las fuormas poeticas taunt dels pövels antics, cu dels moderns.

Meditand losupra, dinuonder quaist surprendent success possa deriver, resulta alla fin, cha quel nun po esser oter baso, cu nella fertüneda circonstanza, cha il slauntsch dell’animaziun poetica domanda ogni vouta güst quella fuorma, chi ais missa in adöver, uschè cha in blers lös l’impissamaint as fo valair, cha nun aviand existieu quaistas fuormas già pü bod, l’autur in forza da sia idea poetica, cur quella eira in el il pü fermamaing activa, avess stuvieu inventer precisamaing quaista fuorma, per der a si’ idea ün adequat vestieu.

Scu simlas poesias in oters linguachs . . ., avains nus let las poesias da Sigr. Pallioppi il prüm tuottafat plaun, fand resortir pü cu per il solit las silbas fermas u accentuedas e la cesura . . .; ed observand quaista metoda ans ais que bainbod sto facil da ler taunt quellas poesias cun fuormas tiers nus fingiò populeras, cu quellas cun ün ritmo nouvamaing introdot cun la sufficiainta sgürezza; e pür allura avains nus imprains ad apprezier la bellezza e la forza, cha l’autur mediante l’animaziun poetica ho savieu inspirer a quaistas fuormas. Abbain cha nun essans prelectur d’arte, schi podains nus tuottüna asgürer, cha telas poesias, in seguit da nus prelettas ad oters, haun miss ils audituors in surpraisa.

Dal prüm fascicul dellas poesias mentovedos ais fingiò comparida üna seguonda ediziun, considerabelmaing augmenteda. In quella as rechatta uossa eir la revista notturna (nächtliche Heerschau) suainter Zedlitz. Sch’ün voul savair, quaunt cha quaist suainter voul dir, schi ch’ün confruntescha la fin della poesia da Zedlitz cun quella nella poesia del Sigr. Pallioppi, ed ün chatterò che senso da tuot otra porteda, cha quaist ultim ho savieu metter in quaista lavur. Il terz fascicul, chi ais, scu la nouva ediziun del prüm, stampo a Samedan, sto in ogni reguard amplamaing a pêr cun ils duos prüms. Ourvart bain ans ho plaschieu in quel l’oda All’Elvezia.

In temps transitoris, scu ’l preschaint, inua ün nel zeli dellas nouvas ideas, chi vegnan a parair, bütta taunt facil davent cun ils crös eir [p. 559 modifica] il minzin, ais il profuond sentimaint da fidaunza nella sapiainta direcziun del Suprem e la confortusa tschertezza del beo ventur nell’eternited, chi as preschainta in ogni fascicul dellas poesias del Signur Pallioppi, indicibelmaing benefica e consolanta.

Ouvras telas sun massimamaing adattedas tiers la conservaziun da nos bel linguach e sun perquè degnas, da gnir chattedas in ogni famiglia, chi ho auncha pieted per il pü venerabel tesori relascho da noss antenats, per sieu sonoric pled.“

Dal antecedaint ans podain persvader, cha nos poet non ha motiv da ’s almentar dall’accoglienza, cha sias rimas chattettan. Eu speresch ch’el nell’ non haja motiv da suspürar col poet tudais-ch, chi non as containta dad esser lodà, ma voul eir esser let.

* * *

Aviand addüt prolixamaing il giudicat dels contemporans da Pallioppi davart sias poesias; aviand udi il parair da quels, chi collaborettan a medem temp con el ad inrichir ed imbellir nossa literatura poetica ed a cultivar nossa lingua materna; podess eu facilmaing abstrahar da dir eir meis sentimaint in merit, tantplü cha eu colla megldra voluntà non poss dir bler da nouv e ha pac plaschair da repetir il parair dels oters. Eu vögl pero tantüna aggiundscher ün pêr observaziuns.

Ans fand la domanda, che cha Pallioppi svess ha tscherchà d’effettuar con sias poesias, chattain nus la plü clera resposta nella prefaziun allas poesias dell prüm fascicul. In sia lingua tant melodiusa, amabla e tuottüna vigurusa ans disch el:

„Scha nöbels cours umauns, chi sun tuottüna las pü s-chettas perlas della creaziun, paun effettivamaing scoprir in quaistas poesias què ch’els tscherchan, cioè fidaunza infantile nella charited del Segner, commovaint’admiraziun della natüra, viv entusiasmo per la patria et indignaziun della perfidia e sceleratezza: schi speresch eau, ch’els nun am condanneron per ils defets da quellas. Persvadan ultra què mias rimas novas, scu las già contschaintas, mo preschaintamaing rectifichedas, cha quaist idiom nun ais tuottüna be ün sbrüg feroce, mo taunt lam e taunt melodius, taunt plajabel e taunt suscettibel a cultivaziun, cu otras linguas: schi he conseguieu in buna part mieu scopo et ingrazch a Dieu scodün’offerta, ch’el am concedit per mieu linguach matern. In tuots cas desideresch però — u chattand quaistas flurettas ün modest e pitschen lö nel cour da mieus compatriots, u doviand eir be servir da craunz sün mieu vaschè et esser bod smanchedas sco lur zardiner — cha mieu exaimpel animescha megldras forzas a prodür qualchosa d’ megl, saja in quaist dialect, oppür in quel della Surselva u dell’Engiadina bassa, del Surset u d’otras vals retoromauntschas; [p. 560 modifica] perchè ogni dialect ho sias proprieteds apprezziablas e niaunch’ün, cognuschieu e cultivo debitamaing, nun ais inferiur a quel d’Engiadin’ota.“

L’expressiun da fidanza infantila nella charità del Segner, cha Pallioppi nomna in prüm lö sco attribut da sias poesias, chattain nus dapertuot dispars in sias ouvras e pro soggets da differenta natüra; eu menzionesch be Il firmamaint, L’evangeli, Mieu bun pastur, Allas stailas, Ün trafögl, Pazienza e fidaunza. Da sia commovainta admiraziun della natüra, particularmaing dellas teneras figlias da Flora, ans dan testimonianza tanter otras stupendas chanzuns: Ils buttuns da rösa, Gentiana acaulis, La viola, Il vadret, Prümavaira, La minchületta, Rösa da god e Groffel da spelm. Seis viv entusiasmo per la patria e per ils eroes da nossa istoria, dals temps memorabels da Chalavaina e della reformaziun inavant fin alla perioda da rissas, questiuns e pratchas internas, relevain nus da Nossa patria, All’Elvezia e da quel admirabel ciclo da sonets nel seguond fascicul. Sia indignaziun della perfidia e della sceleratezza ans muossan con coluors vivas e favella energica ultra plüssas poesias già nomnadas in particular las seguaintas: Garibaldi, Ils martirs als despots, Chanzun del perseguito, Il meteor, Lealted, Cuors del muond, Remuneraziun, Alla fortüna, Gloria ed invilgia, La mort da Giuda ed ils trais sonets All’Italia.

Eu aggiundsch a quaistas quatter categorias da chanzuns, cha nos poet ha svess stabili, amo qualchünas. A sia malcontentezza col ir del muond e con sia sort da el sovent ün’expressiun amara e forsa na saimper güstifichada, p. ex. in Egalited ed in Liberted. Scha quaistas poesias fuorman ün contrast collas otras, schi stan tant plü bain in consonanza con seis cour pür, chi ais saimper pront a portar sacrifizis e non domanda per sai oter co üna sbrinzla d’amur, quellas ch’el dedicha alla vita da famiglia: Infanzia, Il svagliarin della mamma, La benedicziun della nona e Partenza. La chanzun d’amur ha chattà be pacs representants: Galanteria, L’amur e La guardia. Da quaistas ha La galanteria ün tun plü alleger ed umoristic, ed al medem gener appertegna eir la versiun d’üna chanzun populara bernaisa: Cher courin, che plürast tü. Il numer dellas poesias umoristicas ais dunque pitschen. Eir la satira ais representada be nels plants d’ün vegl marmuogn, intitulats Las giuvintschellas e scrits singularmaing nell’età da 23 ans. Que ais üna poesia tuot implida dad observaziuns finas supra las deblezzas del bel sexo, ils noschs effets dell’educaziun moderna e della moda in general, e tant richa in expressiuns insolitas, ma adattadas, ch’eu restet instupi, legiand, a che epoca cha ’l poet l’haja composta. Già ch’ella gnit publichada pür l’an 1866, as lascha supponer, ch’el l’haja quella vouta glimada ed inrichida [p. 561 modifica]con nouvas expressiuns. In fine, quanto alla materia dellas poesias, vögl amo render attent süls sonets dedichats a seis amis e frars in Apollo Conr. Flugi, G. F. Caderas e Sim. Caratsch.

Dal contenuto dellas poesias da Pallioppi relevain nus, quant universal cha seis spiert eira. Na be la giurisprudenza e la filologia l’occupaivan perseverantamaing; el ha accordà ün’ampla part da seis temp al stüdi dell’istoria e della literatura. Nell’istoria preferiva el, sco cha nus avain vis, il stüdi da periodas energicas, feroces, plain combat ed agitaziun, p. ex. il temp della reformaziun e l’epoca dellas violentas rissas internas in nos pajais. Ils grands evenimaints del di, pustüt il combat dell’Italia cunter il giuf dels forests, agitaiva seis cour, chi ha adüna battü pel debel e chalchà. In seis stüdis literarics eccontra as manifestan tuot oters trats da seis caracter: el tschercha, pustüt nella lirica tudaischa, d’üna vart las chanzuns, chi dan expressiun a seis profuond sen religius, e d’otra vart da quellas, chi satisfan a seis sen estetic per bellezza formala. Quindi non ans dain da buonder, scha tanter ils poets, ch’el ha verti in romantsch, compara quatter voutas Spitta e tschinch voutas Rückert. Eir alla lirica italiana ha el imprastà qualche perla, mentre la francesa compara in ün sulet representant.

Ed uossa amo duos pleds davart la fuorma dellas poesias da Pallioppi. In quaist rapport as distingua el da tuots il oters poets engiadinais. Ingüns non han ün ritmo ed üna rima tant correcta co el. Inglur non chattast üna silba lunga dovrada in plazza d’üna cuorta o viceversa, inglur üna rima impüra! Ingüns poets non han tanta richezza e variaziun del metro. Üna quantità da nouvs metros ha el introdüt in nossa literatura e que in representants tant classics, ch’els servan effettivamaing a comprovar, sco cha Pallioppi disch, cha nos idiom „ais pü plajabel e melodius da què cha bgers presümeron“.

Ad el ingraziain nus il metro elegic nella fuorma da distico e dad epigram, il sonet in üna fuolla da variaziuns, con lur rimas alteradas o intretschadas, il metro asclepiadic nell’oda All’Elvezia e’ l metro saffic nell’elegia Utuon, la terzina dantesca nel Inno da prümavaira e, per conclüder, l’octava calabraisa nella Mort da Christo. Cha na be la fuorma poetica ais dapertuot netta ed exacta, ma eir la lingua saimper correcta e d’ün’admirabla richezza, ais superfluo da dir. Las istessas qualitats, cha nus avain admirà in sia prosa: pürezza, precisiun ed eleganza, resortan amo da plü da sias poesias, chi sun ün s-chazzi da nossa literatura quanto ad abundanza d’impissamaints e bellezza da fuorma. Chi chi craja, ch’eu haja spais massa grand lod allas poesias da Pallioppi, las legia! Eu non ha temma da gnir smenti.

* * *

[p. 562 modifica]

Per combinar plü possibel fideltà cronologica e materia parentada stögl eu menzionar in quaist lö ün’ouvretta da Pallioppi, ch’el non ha plü chattà il temp o forsa mai non ha gnü l’intenziun da publichar, las Gemmas. Ellas han chattà üna plazza nellas Annales30 ed ans sun dunque contschaintas. Sco chi resulta dal manuscrit, ha comanzà Pallioppi als 12 Avuost 1865 ad incriver mincha di trais dits o sentenzas o reflessiuns o exclamaziuns, allas qualas el da il titel comün: Gemmas. El ha continuà quaista lavur, chi ’s po quasi resguardar per ün giornal, ün rendaquint quotidian d’impissamaints ed evenimaints memorabels, fin als 1 November 1865 con exactezza exemplara. Que fa precis 246 gemmas, sco cha ’l lectur releiva eir dallas Annalas, inua ellas sun stampadas con numeraziun consecutiva. Bleras da quaistas sentenzas sun proprias da Pallioppi, otras tradüttas, dunque il früt della lectura. Interessantas e caracteristicas in rapport a lur contenuto ed a lur fuorma, ans permettan ellas da dar ün’ögliada nel intern del autur. Nus chattain là las istessas qualitats da sentimaint e da caracter sco nellas poesias, ed imprendain eir quia a stimar ed al amar nos poet engiadinais.

* * *

Ma uossa ais ura da turnar inavo pro la prosa e la filologia!

Nel fratemp avaiva Pallioppi lavurà diligiaintamaing vi da sias ouvras filologicas. Eir scha el, sco chi ans vain relatà, non lavuraiva svelt e causa sia extrema scrupulusità ed exactezza non podaiva progredir spert, schi arrivaiva el tantüna a seis scopo, grazia a sia diligenza ed assiduità extraordinaria. Perciò non ans surprenda, ch’el po scriver in principi del 1865 nel Fögl31, ch’el haja fingià glivrà üna modesta ovretta, battagiada teoria del verb, e ch’el sperescha, d’avair bod pront eir seis vocabulari e sias perscrutaziuns da noms locals. Eir amo otras lavuors avaiva el pels mans, chi non gnittan publichadas e nemain non existan plü. Uschè consta dal manuscrit da seis dizionari, ch’el avaiva eir elaborà ün’ovretta davart la declinaziun del idiom romantsch d’Engiadin’ota32.

Da quaist manuscrit del dizionari discuorrerà plü tard; quia m’incomba d’inserir duos pleds davart il cudesch supra il verb, cha Pallioppi publichet l’an 1868 suot il titel: La conjugaziun del verb nel idiom [p. 563 modifica]romauntsch d’Engiadin’ota.33 In sia prefaziun repeta el, d’avair dedichà quaist’ouvra als creschüts e scolars plü avanzats e da volair premetter, cha quels cognuoschan a sufficienza la definiziun del verb, la diramaziun comüna da seis geners, il scopo ed ils requisits da sia conjugaziun. El as limitescha perque a sistemar plü exact e cler fattibel be la conjugaziun, extendand las tabellas necessarias e munind scodüna scha na d’ün complet, schi almain d’ün bain ampel e bastaivel numer dad exaimpels. „Eau giavüsch“, disch el in fine, „cha ’l grat, il quêl nun spredscherò nell’quaist mieu sacrifizi, am conserva sieu bun cour, cha l’ingrat, il quêl criticha tuot, banduna sia pigrizia e prodüa finelmaing qualchosa d’ megl.“

Quaistas remarchas della prefaziun dan ün sclerimaint concis del contenuto del cudesch. Nus avain quia primariamaing las tabellas dellas quatter conjugaziuns regolaras, chi desineschan in ēr, air, ĕr ed ir, per exaimpel amer, giodair, vender e cusir, con ün’enumeraziun dels verbs regolars e con interessantas remarchas, p. ex. davart ün futur, chi eira amo in adöver pro glieud veglia, contschainta al autur, e chi uossa ais pers e svani complettamaing. Seguan lura ils verbs irregulars, ch’el compiglia in quatter classas. La prüma fuorman ils verbs augmentativs o, sco cha ’ls vegls grammatics nomnan, incoativs, cioè quels, chi separan lur tschep inalterà da lur flexiuns tras la silba esch. Nus avain d’ingraziar per part a Pallioppi, scha confuorm als vegls auturs romantschs füt mantgnüda la silba esch impè del isch derivant dal italian. Quant simpla, cha quaista prüma classa irregulara ais, tant plü complichada ais al seguonda: ils verbs alterats. La prüma subdivisiun contegna ils verbs, la terza il tschlep e las silbas flexiblas; lachi altereschan be lur tschep; la seguonda müda be las silbas flexiblas; la quarta alterescha las silbas flexiblas ed accepta la silba augmentativa esch. In fondo as tratta in quaista seguonda classa principalmaing ad duos categorias da verbs, cioè da quels, chi han alterà nellas silbas accentuadas, il vocal originari e ’l repigliao nellas silbas non accenduadas p. ex. eau chaunt, chanter; eau baivr, bavrer, eau aggreiv, aggraver, eau plesch, plaschair; eau saint, sentir; eau blech, blichir; eau noud, nuder; eau muoss, musser; eau chuerl, chürler; e seguonda da quels, chi fuorman il particip irregolarmaing; p. ex. ars dad arder; spans da spander; elet dad eleger, scrit da scriver, accolt dad accoglier. Blers preschaintan tuottas duos irregularitats, nempe substituziun del vocal fundamental e particip irregular. Oters darcheu preschaintan ün dubel particip, e nos filolog non as voul arbitrar da stabilir la fuorma preferabla tanter quaistas [p. 564 modifica] duos, observand be, cha l’irregulara correspuonda megl allas correlativas del latin e d’otras linguas, durante cha la prüma ais plü üsitada dal bass pövel. „In tuot cas“, aggiundscha el, „aspet con buonder, que cha bod u tard ün’academia romauntscha dellas crüs-chas and farò landrour!“ La terza classa contegna ils verbs anomals ster, der, fer, avair, savair, podair, dovair, volair, stovair, esser, ir, gnir e dir. La quarta classa compiglia finalmaing ils verbs defectivs, cioè quels chi han be alchünas, ma na tuottas fuormas della conjugaziun. Ün’aggiunta ans da sclerimaint davart l’adöver dels pronoms affiss nels verbs reflexivs.

Ecco plü cuort possibel üna revista del rich contenuto dell’ovretta, chi ans preschainta darcheu las contschaintas qualitats dellas ouvras filologicas da Pallioppi: exactezza scrupulusa e sistemaziun completta fin nel detagl, tuot accompagnà con cogniziun profuonda del ogget. Che lavur cha que ha custà be a componer l’enumeraziun dels verbs da mincha classa, subdivisiun, seria, subdivisiun della seria e repartiziun sün mincha conjugaziun, taschair dalla composiziun da tuottas quaistas classas con tuot lur divisiuns! Que non ais perque nell’tant facil da ’s orientar in principi; pür con stüdi plü exact as chapescha l’inter artifizi. Forsa chi s’avess podü simplifichar qualchosa la seguonda classa; ma eau non ris-ch da proponer que, per non m’attrar l’observaziun, cha Pallioppi fa nella prefaziun — e confessain pür, con tuot dret — a quels, chi sun pronts colla critica, ma tardivs col fat.

* * *

Separain ans uossa da quaista ovretta, per quant interessanta ch’ella saja, e duscurrin davart la plü grandiusa ed importanta ouvra da nos linguist, il Dizionari da Z. Pallioppi. In base a que cha nus relevain dal Fögl d’Engiadina dscharà eu in prüma lingia, che cha ’l dizionari da Pallioppi avess contgnü, sch’el füss gnü publichà dal autur stess o conform a sia idea. Eu musserà in seguonda lingia, in che maniera ed in che fuorma üna part del dizionari gnit publichada, ed in fine aggradiran ils lectuors üna cuorta comparaziun tanter il dizionari progettà da nos filolog e quel publichà a seis figl.

A quaista part stögl eu premetter pero, co cha que ’s fet, cha nus possedain nel Fögl d’Engiadina ün’interessanta e detagliada spiegaziun del contenuto del dizionari. Que ’s fet seguaintamaing:

In seis numer da prova renda l’Engiadina34 attent al dizionari romantsch da nos famus linguist, chi saja uossa reuschi tant inavant, da ’l [p. 565 modifica]podair surdar alla pressa. Il Fögl d’Engiadina35 va complettamaing d’accord coll’Engiadina, „cha que saja propi ün affer d’onur per la populaziun da nossa valleda, d’apprezier ils merits da nos instancabel convschin e, scha possibel ais, da pisserer, cha ’l cultivatur da nossa dutscha lingua materna non saja solum indennizo, ma possa cul temp eir giodair früts da sia diligenza, eir sch’el ils podess raccoglier pür tard e scha la raccolta non correspondess a seis merits“. El propona perque da raccoglier bainbod subscribents sün quaist’ouvra e que a fr. 20. — l’exemplar. Ultra da que cussaglia el da formar ün fondo da reserva tras aczias da garanzia da fr. 20. — l’üna, per podair stampar üna ferma ediziun, „uschè cha ’l Sigr. Pallioppi survgniss nel cuors del temp üna pitschna bonificaziun per sias fadias.“Il Fögl non dubita, cha in cuort temp saran subscribents e garants avuonda, e’ s reserva, davo esser intrà in relaziuns col autur, da portar ün program plü detaglià. Quindesch dis dopo vain ün correspondent del Fögl36, K. H. (Prof. K. Hörrmann, quella vouta magister della scoula reala a Samaden) con explicaziuns supra il dizionari, asserind, cha l’autur non spordscha be ün simpel dizionari sco cha nus possedain per tantas linguas, dimperse in sia prüma part l’etimologia e l’analisa del inter s-chazzi da pleds e la classificaziun da quels in famiglias, tenor ils principis dell’odierna filologia comparativa, mentre la seguonda part, la part etnologica, contegna üna spiegaziun dels noms locals dels vegls Reziers, reconstruind our dallas fuormas analisadas e classifichadas quella part dell’istoria da nos pajais, chi non füt conservada in scrit, ma s’ha eret ün monumaint nell’existenza da singuls pleds. Mussand, che prontezza da far sacrifizis, che perseveranza e che curaschi chi füttan necessaris per as metter vi d’üna simla lavur e la manar a buna fin, exortescha il correspondent ils Engiadinais da far lur dovair visavi al autur e visavi a lur lingua. „Vöglian“, conclüda el, „in specie tuot ils scriptuors, chi risguardan la formaziun d’üna lingua sco la formaziun d’ün conglomerat d’eterogens idiotismus e la perfecziun da quella scu sogget d’ün dilettantismo, piglier notizia dals stüdis exacts e severs d’ün hom, nell’oura del quel as documentescha la natürela vigur da nos romauntsch na main cu in otras linguas sco vigur d’ün organismo, chi creschit fin uossa tres interna vitalited e ’s disviluppescha tres ledschas genuinas.“

Quaists artichels stimulettan nos filolog, dad intrar svessa in [p. 566 modifica]

scena. „Applaudieu vivamaing e giavüscho“, scriva el nel Fögl37, „da surder finelmaing mieu dizionari alla stampa, füss eau bain indegn da taunta gentilezza, sch’eau nun als rendess cotres publicamaing mieus ils pü intims, cordiels ingraziamaints per quaista e nun fess ün tentativ almain, da corrispuonder megl fattibel a predit giavüsch. Eau rov be, da podair premetter alla realisaziun da quel ün pêr d’indispensabels tschegns, tendents in parte a rectificher alchünas melinclettas, evidentamaing fluidas cunter volunted in quaists; in parte a ’m exprimer taunt precis, ch’eau poss, davart il scopo et ils limits, il möd d’esecuziun e ’ls resultats da mia lavur, aggiundschand in documentaziun da quaists alchüns exaimpels; et in parte a sclarir, suot quelas condiziuns, cur et in che guis’eau opiness, da publicher mi’ ouvra, acciò cha quels, chi s’interessan per medemma, sapchan positivamaing cu staun — que voul dir: nun spettan pü da què, cha mias bain deblas forzas paun prester, e nun am crajan esigent in mias domandas, ne illus d’aspettativas in mieus ans.“—

Quaist e ’ls seguaints numers del Fögl38 contegnan l’explicaziun accenada, ch’eu reprodü be in ün cuort excerpt.

* * *

Pallioppi divida si’ ouvra in duos parts, la prüma part, il dizionari, e la seguonda part, ils noms locals e propris della Rezia.

Il dizionari, chi delucidescha immincha term da nos discuors, flexibel o inflexibel, abstrahand pero da noms locals o propris, ais basà strictamaing sün l’alfabet. Nella prüma secziun, nomnada romantsch - tudais-cha, vain premiss il pled retoromantsch, paragunà con pleds correspondents da linguas parentadas, stabilida sia origine, allur spiegada in tudais-ch sia significaziun. Nella seguonda secziun, nomnada la tudais-ch - romantscha, vain eccontra, be per quels chi non inclegian nos linguach pü accuratamaing, premiss il pled tudais-ch, allura translatà nels pleds retoromantschs e concordants, omettand però acquia ogni deducziun etimologica, contgnida già nella secziun antecedainta.

La secziun romantsch - tudais-cha avess compiglià, tenor il calcul da Pallioppi, circa 60 bovas da stampa; la secziun tudais-ch - romantscha percuntra be circa 10 bovas.

La seguonda part dell’ouvra, ils noms locals e propris della Rezia, sclerescha tuot ils noms locals della Rezia, tant romantschs, co italians e tudais-chs, ma non ils rubrichescha pü suainter l’alfabet, anzi [p. 567 modifica]be suainter ils motivs e pövels differents, chi ’ls provochettan. L’alfabet sarà aggiunt in ün register alla fin dell’ouvra, per chi ’s possa chattar ils noms plü facilmaing.

La seguonda part dell’ouvra vain subdivisa in trais secziuns.

La prüma secziun della seguonda part, compigliand noms geografics, idrografics e climatics, interpreterà medems per munts e vals, plans ed auas, islas e rivas, palüds e gods, gravas e giandas, mortels e vadrets, unidamaing a lur variaziuns fich numerusas, p. ex. corn, piz, muot craista, blais, spuonda, serra, clüs, chavorgia; ella preciserà ils lös, chi han obtgnü il nom da lur situaziun o chi han da ’l ingraziar alla proprietà del clima o del terrain, inua as chattan. Ils noms della secziun preditta, originariamaing na propris, ma appellativs, depingian ils oggels enunziats cun fideltà, non succedan be all’invasiun romana, ma la precedan eir, p. ex. ils gallais o celtics, e sun fich spess tant eterogens, ch’els ston gnir subdivis in chapitels.

La seguonda secziun della seguonda part, nomnada la secziun istorica sclerescha graduadamaing il stadi da cultivaziun dels Rezians be mediante ils noms locals. Tscherts noms ans regordan a noss ils plü vegls chatschaders, chi han dat il nom al lö, p. ex. Val Orsera, Chatschaluf, Clavigliadas; oters als pes-chaders, p. ex. Bischol, Peschiera; oters als pasturs, p. ex. Albuin (Buin), Cuolm da bovs, Munt da sterlas; oters als agricoltuors, p. ex. Praucurchin, Pradè, Champagna, Compadiels; oters a varias semenzas, p. ex. Garneras, Canobis; oters ans regordan, cha noss pü vegls agricoltuors avaivan taglias, usche bain sco nus, e disferenzieschan ils bains suainter il destin ed il prinzipi da coltura, p. ex. Zelg, Seglias, Grida, Rüti, Novella, Nolla; oters stan in connexiun colla coltura della vigna, p. ex. Vinnones, Caltgiadira, Val Vignolas; oters colla coltivaziun d’ulteriura frütta, p. ex. Bröl, Castasegna, Castaneda; oters ans regordan a noss ils plü vegls chavaminieras, p. ex. Emed, Val Migner, corruot Minger, Fuorn, Ferrera; oters als preparatuors del sal, p. ex. Hall, Alla nel Tirol: amo oters ans tiran in immaint noss mansterans, p. ex. Rasiga, Molins, Plan Calchera, Marmorera, Val d’Anzana, Tintüria Tavernaro.

La terza secziun della seguonda part considerescha ils noms convenzionals o casuals, riferibels bod al stadi, bod alla baselgia. Ella compigliescha dunque 1. noms, chi denoteschan la propietà in general, o be allodiala o feudala dellas singulas famiglias, p. ex. Acla, Baita, Baraigla; 2. noms chi significhan l’uniun da famiglias in comunitats o fracziuns, p. ex. Vih. Villa, Dörfli, Samaden, Coira; 3. noms da stabels, imprastats dal nom o titel da lur prüm proprietari, acquirent o fondatur, consequentamaing noms patronimics o metronimics, p. ex. Bianchi, Brulf, Ortwein, [p. 568 modifica] Pontaningen, Er Gian Peider; 4. noms gentilizis, que ais: noms da pövels o fracziuns da quaists, derivats da noms correspondents da lur pajais o parts da tals o viceversa, p. ex. Rezia, Rezüns, Realta, Reams: 5. noms, chi denotechan ils confins o terms d’üna corporaziun e chi regordan a seis drets ed obligs constituzionals ed administrativs, a fats istorics, tradiziuns o dits ingenius del pövel, p. ex. Pfyn, Tiarms, Sarn, Ponte, Stampa, Helfmirgott; 6. noms, chi han rapport al culto, p. ex la Greina, Mot pagano, Piz del Diavel, Discholas, Platta dellas strias, Crusch, Chapella, Val Müstair, Sta. Maria.

In quaista seria dad artichels39 tratta Pallioppi eir „quell antica e spinusa controversa, scha noss Reziauns, chi haun vivieu aunz l’invasiun romauna, derivaivan dals Etruscs oppür dals Celts.“

La seguonda part dell’ouvra, ils noms locals e propris della Rezia, avess eir dat, circa sco la prüma, 70 bovas da stampa, chi s’avessan repartidas seguaintamaing: 34 bovas sülla prüma secziun, ils noms geografics idrografics, e climatics, 18 bovas sülla seguonda secziun, la secziun istorica e 18 bovas sülla terza secziun, ils noms convenzionals o casuals.

L’inter’ouvra, il dizionari ed ils noms locals e propris della Rezia avess formà insembel quatter toms, duos toms il dizionari e duos toms la seguonda part.

* * *

Ecco il grand proget da nos instancabel e doct linguist. Nella fuorma previssa dal autur non gnit realisà inguotta, in otra fuorma pero ais comparü il dizionari romantsch - tudais-ch e compara prechaintamaing eir la part tudais-ch - romantscha. Co cha que s’ha fat vezzeran nellas seguaintas paginas.

Als 22 November 186840 presentet Pallioppi sia ouvra ad üna bain ampla redunanza a Samaden, chi eira convocada per facilitar la publicaziun da medemma. Per non incuntrar a difficultats insurmontablas, fet la redunanza interamaing abstracziun della collecziun dels noms locals. Ils cuost da stampa del dizionari gnittan calculats sün fr. 7000.— e ’l predsch del singul exemplar gnit stabili a fr. 20.— . Vis ils sacrifizis pecuniaris fingià fats, avaiva Pallioppi declerà da non podair surdar sia lavur alla stampa, scha las spaisas non sajan garantidas. Quindi incombaiva als promotuors dell’ouvra da raccoglier suottascripziuns per il main 350 exemplars. A quaist scopo eletta üna commissiun, consistenta dels Signurs F. Biveroni, G. Heinrich e F. Planta.

Quaista publichet sainza retard il program41 dell’ouvra, chi portaiva [p. 569 modifica] il seguaint titel: Dizionari dels idioms retoromauntschs, congualos con linguas parentedas e condots a lur provenienza tres Zaccaria Pallioppi.

In quaist program vain explichà il seguaint: „Consideros sun ordinariamaing ils idioms d’Engiadin’ota, d’Engiadina bassa, da Surselva, da Surset e da Gardena, quauntinavaunt sun cognits al autur; extraordinariamaing eir dialects subordinos. Lur congualaziun con linguas parentedas stu as limiter a pleds corrispondents da quaistas; esters, p. ex. slavics nel vallac, arabics nel spagnöl etc., sun exclus. Inua maunchan omonims, resulteron per consequenza las proprieteds dels idioms predits. L’origine ais indicheda be inua ais clera u almain probabla; vagas congettüras sun perquè omissas e substituidas tres ün segn da domanda.“

Seguan allura 19 exaimpels della prüma secziun: pleds romauntsch - tudais-chs, e 12 exaimpels della seguonda secziun: pleds tudais-ch - romauntschs. Essendo eu inserirà nellas prossimas paginas üna congualaziun plü prolixa del dizionari progettà da Zaccaria Pallioppi e da quel publichà da seis figl, reprodü eu quia be 6 exaimpels della prüma ed oter tunts della seguonda secziun:

Prüma secziun.

Il, l’, pl. ils (Eng. ot’e bassa), art. determ. der, pl. die; cf igl, il, pl. ils (Surselva); igl, pl. igls (Surset); ’l, l’, pl. i (Gardena); il, l’, lo, pl. i, gli (ital.); el, pl. los (spagn.); o, pl. os (port.); lo, pl. li, los (provenz. antic); le, pl. les (franzes); l’, le, pl. i (vallac); originari dal pronom demonstrat, latin; ille abl. illo, pl. illi (cf. Fuchs: die romanischen Sprachen in ihrem Verhältnis zum Lateinischen, pag. 323 — 327).

eau (Eng. ota) pron. pers. ich; cf. eu, eug (Eng. bassa); jou, jeu (Surselva); ia (Surset); (Gardena); io (ital.): (spagn.); eu (port. e vallac), jeu (prov. antic); je (franzes). proveniamaint dal latin classic: ego. La pronunciaziun dad eau füt primitivmaing bain: eo, brich: ea (au = ô).

avair (Eng. ota e bassa), v. haben; ef. avêr (Surselva); haver (Surset); avei (Gardena); avere (ital.); hoher (spagn.); aver (prov. antic); avoir (franzes); aveà (vallac); originari dal latin: habere, scu dovair (debere), taschair (tacere), plaschair (placere) etc.

sto (Eng. ota), part. pass. gewesen; cf. stò (Surset); staus Survelva); stat (Eng. bassa e Gardena); stato (ital.); stido (spagn. e port.); estat (prov. antic); été (franzes); da: status part, da sistere = stehen; il vallac ho: fost, imprasto da fui, concordant cun sto.

buchel (Eng. ota e Gardena) m. Krug, Pokal; cf. bucal (Surselva); boccale (ital.); bocal (spagn., franz, e vallac); baucalis (latin medio); originari [p. 570 modifica] del term grec: baukalion, Gefäss (Diez I, 57; W. I, 58). Ma buchel (Eng. ota) Maulkorb, derivains da buocha (cf. quaist).

albierg (Eng. ota e bassa, Surselva e Surset), m., Herberge; cf. albergo (ital.); albergue (spagn. e portug.); alberc (prov. antic); auberge (franz.); derivo suainter Diez (I, 10) da heriberga, chi significha propriamaint: Schutzort des Heeres, nel tudais-ch antic, mo dilatet fin a sia fuorma odierna eir il senso in ricover generel. L’„e“originari dvainta nel romauntsch sovenz „ie“, p. ex. gnierv per nervus, vierm per vermis, vierv per verbum, tschierv per cervus, tierm per terminus, dimena eir albierg impè d’alberg, abbain cha l’e repiglia sieu prüm post in alberger = der albierg v. beherbergen (cf. quaist).“

Seguonda secziun.

„Der, pl. die, best. Art. il. l’, pl. ils.

ich, pers. Fürw. eau.

haben, v. avair.

Güte f., bunted.

heute, adv. hoz.

geizig, adj. avar, avarizius, crempel, gitti, tangher, trebel.“

Il program conclüda, indichand las condiziuns d’abonnamaint ed invidand il public da ’s abonnar mediante üna zeddola congiunta, chi eira da trametter alla „commissiun centrela per il Dizionari retoromauntsch a Samedan“.

In cuort temp füt raccolt il numer sufficiaint d’abonnents, e la stampa del dizionari podaiva comenzar. Usche as calcolaiva almain, ma il calcul füt fos. Nos autur, in sia conscienziusità e scrupulusità quasi pedantica non eira mai complettamaing satisfat da sia lavur. El comenzet uossa darcheu a müdar, correger, complettar ed in fine a far üna elaboraziun tuot nouva dell’ouvra. In quaista lavur il surprendet la mort inexorabla.

Pallioppi non avaiva üna constituziun fisica güst robusta e schlassa, ma tant pü sana e tenace. Evitand strapatschs insolits e chürand sia sandà scrupulusamaing, avess el podü viver facilmaing amo ün pêr decennis. Ma seis stüdis perseverants, seis sistem da non lavurar be tuotta di, ma regolarmaing fin tard aint per la not, seis nosch adüs a fümar quasi continuamaing durante la lavur e da lavurar pertal sovent in üna tschiera da füm: tuot quaist, sco chi ais facil da comprender, avaiva indebli sia natüra. Üna feivra gastrica, chi’ l surprendet la prümavaira del 1873, non [p. 571 modifica] chattet plü nel corp indebli la resistenza toccanta. Pallioppi stovet succomber als 3 Mai 1873, precis nell’età da 53 ans.

E con el as tmaiva füss morta eir si’ ouvra. Con tristezza e cordöli deploraivan ils amis della lingua romantscha, cha ’l früt da tanta lavur e fadia, da stüdis usche exacts e d’üna perseveranza inudida avess da blichir e smartschir in ün chaschuot o in üna s-chaffa, invece da ’s podair multiplichar, girar nel pajais da chasa in chasa, portar nouv impuls al pövel ladin e vivifichar l’amur per la lingua materna. Ma chi avaiva il curaschi da ’s metter vi della lavur interruotta? as domandaivan ils Engiadinais, sainza savair dar üna resposta. Tant plü agreabla füt perciò la surpraisa, gnand contschaint al public, cha ’l figl da nos Landamma Zaccaria Pallioppi, Rev. Emil Pallioppi, obedind ad ün giavüsch express da seis bap sül let da mort, haja intraprais l’ardita incombenza da manar a fin l’ouvra da medem. Ed el s’ha disimpegnà da quaista lavur in möd, chi merita tuot lod per la straordinaria diligenza, l’exactezza e la precisiun, chi vain documentada da mincha pagina del dizionari. Nels ans 1893 — 1895 comparit la part romantsch - tudais-cha,42 ün bel tom da 824 paginas; daspö l’an 1899 ais la secziun tudais-ch - romantscha43 in cuors da comparair e sarà finida probabelmaing durante l’an 1900, darcheu ün tom da medemma bellezza e circa da medemma grandezza sco la prüma part.

* * *

Guardain uossa amo in che relaziun chi stan il dizionari progettà da Zaccaria Pallioppi e ’l dizionari publichà da seis figl. A quaist scopo dain il prüm il pled al autur survivaint, chi ha explichà quaist punct exactamaing nella prefaziun del dizionari, e dopo congualain in ün cuort excerpt il manuscrit da Zaccaria Pallioppi col dizionari stampà.

„All’epoca della mort da mieu bap“, disch Rev. Emil Pallioppi nella prefaziun citada, „manchaivan aunch’ils custabs P, R, S e T, chi fuorman circa la terza part del dizionari. Mia la pü prüma lavur füt dimena quella, d’elaborer ils custabs mancants a scopo da completter cotres l’ouvra. Il dizionari, il quêl eau spordsch a nossa populaziun romauntscha, [p. 572 modifica] ais però bain different da quel cha Zaccaria Pallioppi, il prüm autur, l’avess spüert. Elaborand ils surindichos custabs am persvadet nempe vi e pü, cha que am füss per bgers motivs impossibel, da completter e publicher quaist’ouvra suainter il piano e la disposiziun della materia da mieu bap. Cun l’approvaziun da divers amihs e promotuors da nossa taunt prüveda e sonora favella romauntscha, ils quêls eau consultet in proposit, am resolvet dimena da simplificher e modificher considerabelmaing quaist’ouvra, creand in quaist möd ün dizionari, chi ais bainschi main scientific, mo, a mieu crajer, pü prattic e pü adatto per soddisfer al bsögn generel cu quel da Zaccaria Pallioppi. Cur mieu bap morit, eir’in se preparo per la stampa unicamaing il custab A, e be quaist custab ais fingiò ün’ouvra da grand’extensiun. In quaista lavur vain considero eir l’idiom della Surselva, ed ogni pled vain confrunto con ils terms analogs dellas linguas parentedas a nos romauntsch, sco sun p. ex. l’italiaun, il franzes, il spagnöl, il portugais ed otras. In quaist dizionari pero nun podet l’idiom della Surselva per püss motivs gnir considero; ils pleds correspondents dellas otras linguas romauntschas gnittan omiss ed eir las spiegaziuns etimologicas stovettan gnir redüttas al pü necessari. — Scu resulta dal titul sun ils autuors del dizionari dels idioms romauntschs: Zaccaria Pallioppi, bap, ed Emil Pallioppi, figl. Quel’ais dimena la lavur del ün e quela la lavur del oter? Scu lavur da Zaccaria Pallioppi, bap, vi a quaist’ouvra as qualifichan:

  1. circa ⅔ da tuots ils pleds.
  2. ün grand numer da frasis e proverbis.
  3. l’etimologia della granda part dels pleds.
  4. ils noms locals. Quaists ultims sun ün extrat da sia grand’ouvra in manuscrit intituleda: „Die Ortsnamen des Kantons Graubünden, gesammelt und erläutert von Zacharias Pallioppi, 1862.

Scu lavur dad Emil Pallioppi, figl, vi a quaist’ouvra as qualifichan:

  1. la disposiziun ed organisaziun alfabetica dell’inter’ouvra.
  2. circa ⅓ da tuots ils pleds.
  3. ün ampel numer da frasis e proverbis.
  4. ils exaimpels piglios our dalla litteratura romauntscha.“

Il retrat fidel dellas mutaziuns, cha l’ouvra da Zaccaria Pallioppi subit nella publicaziun, vain complettà e scleri amo plü tras üna congualaziun del manuscrit da Z. Pallioppi col text del dizionari in sia fuorma actuala. Eu lasch perque seguir quels duos texts comparativs dal pled atroce fin al pled attenent. Chi chi non ha plaschair da ’m seguir in congualaziun ün pa minuziusa, as saverà arrandschar sursiglind quellas pacas paginas. [p. 573 modifica]

Manuscrit

Zaccaria Pallioppi.

atroce (eng.), adj., dunkel, finster aussehend, schwarz, scheusslich (Abscheu, Entsetzen erregend, im hohen Grade wirdrig), Unglück verkündend od. bereitend; trop, wild, hart, streng, unbeugsam; span. u. port. atroz; vom lat. atrox, -ocis, abgeleit. von ater, wie ferox von ferus, velox von velum etc. Caracter atroce, hartes Gemüt; orm’atroce, schwarze Seele; tschera atroce, scheussliches Gesicht. Vgl Atrocem hoc est asperum, crudelem, quodqui atro vultu sunt, asperitatem et saevitiam prae se ferunt (Perott. bei Dr. Wilh. Freund, lat. Wb. I, 457).

Dizionari

publichà dad Emil Pallioppi.

atroce, adj., dunkel, finster aussehend, schwarz, scheusslich, Unglück verkündend oder bereitend; trop, wild, hart, streng, unbeugsam; v. lat. atrox, -ocis. Caracter atroce, hartes Gemüt; orm’atroce, schwarze Seele; tschera atroce, scheussliches Gesicht.

atrocited (obereng.), f., 1. finsteres Aussehen, unheilbringendes Wesen, Scheusslichkeit, Hässlichkeit. 2. Wildheit, Strenge, Kälte, Gefühllosigkeit — jenes auf die Gestalt, dieses auf die Gesinnung sich beziehend: untereng. atrocità, ital. atrocità, span. atrocidad, port, atrocidade, fr. atrocité; vom lat. atrocitas, -atis, abgel. von atrox, -ocis. El stu tratter sa glieud cun main atrocited. Er muss seine Leute mit weniger Strenge behandeln. L’atrocited da sieu anim ais orrida, die Kälte seines Gemütes ist schauerlich. Vgl. Atrocitas facinoris (Sueton, Calig. 12), Atrocitas poenae (id. Domitian. 11).

atrocited, f., 1. finsteres Aussehen, unheilbringendes Wesen, Scheusslichkeit, Hässlichkeit; 2. Wildheit, Strenge, Kälte, Gefühllosigkeit — jenes auf die Gestalt, dieses auf die Gesinnung sich beziehend, v. lat. atrocitas, -atis. El stu tratter sa glieud cun main atrocited, er muss seine Leute mit weniger Strenge behandeln. L’atrocited da sieu anim ais orrida, die Kälte seines Gemütes ist schauerlich.

atscha (eng.), f., Garn, Strähn, Zwirn; oberl. atsch, groedner atscha, ital. accia, gesponnener Hanf, Faden; vom mlt. acia, vox antiquae originis, quae proprie filum ad consuendum duetum significat. Hoc sensu apud Nonium Marcellium Titinnius poëta comicus illa usus est; cademet Celsus (lib. 5, 26; D. C. I, 1, 151) atia, dasselbe (id, ib. 450). Atsch d’ fiel, groedn. un’atscha de fil; eng. atscha d’ saida, Strähn, Seide; stinvs d’atscha, zwirnene Strümpfe.

atscha, f., Garn, Strähn, Zwirn; v. mit. acia. Atscha d’ saida, Strähn Seide; stinvs d’atscha, zwirnene Strümpfe.

[p. 574 modifica]

atschal s. atschel. — atschaladira s. atschladüra.

atschaler (obereng.), v. a., stählen (hart wie Stahl machen, zu Stahl umwandeln, mit Stahl versehen); untereng. inatschar, oberl. atschalir, antschalir mit an = in), ital. acciajare, inacciajare, span. acerar, port. und prov. aceirar, fr. acérer, walach. ozelesz; abgel. von atschel etc. (s. u.) = inducere chalybe. Atschaler ün curtè, ein Messer stählen. Atschalo, -eda, gestählt; untereng. inatschà - ada; oberl. atschaleu, - ida, ital. acciajato, - a, span. acerado, port, aceicado, - a, prov. aceirat, fr. acéré, - ée. Vgl. Asta reida e fort fer aceirat = fr. Lance roide et fort fer acéré (Roman de Gerard de Rossillon, fol. 52). Jeu t’anarai ferir de mon bran aceyrat = fr. Je t’irai frapper de mon épée acérée (Roman de Fierabras bei Raynouard, II, 20).

atschaladüra s. atschladüra.

atschaler v. stählen; U. E. inatschar, abgel. von atschel. Atschaler ün curtè, ein Messer stählen. Atschalo, -eda, part. gestählt = U. E. inatschà - ada.

atschalin (obereng.), m., Stahl, bes. Feuerstahl, Wetzstahl; ital. acciarino, acciaiono, prov. aceirin, altfr. acerin = acéré; abgel. mittelst -in, lat. -inus, von atschel. Es-cha, peidra da fö ed atschalin, Zunder, Feuerstein und Stahl (zum Feuer schlagen). Vgl. altfr. Combatet vos o lo bran acerin (Roman d’Agolaut bei Raynuard c. 1.).

atschalin, m., Stahl, bes. Feuerstahl, Wetzstahl; abgel. v. atschel. Es-cha, peidra da fö ed atschalin, Zunder, Feuerstein und Stahl (zum Feuerschlagen).

atschel (obereng.), m., 1. Stahl (gehärtetes Eisen); 2. ein aus gereinigtem u. gehärtetem Eisen verfertigtes Werkzeug (s. atschalin); untereng. atschal, oberl. atschal; groedner. accèl, walach. otzel = ungar. atzel, ital. acciaro, acciajo, span. acero, altport. aceiro, prov. acer, assier, fr. acier; vom mlt. aciarium = chalybs, ferri durissimi squama, seu indurata ferri acies; aciare = ferrum durissimum (D. C. I, 1, 51); vom lat. acies, scil. ferri, härteres Eisen (Diez, etymol. Wb. I, 4). Aschel da buna taimpra, wohlgehärteter Stahl.

atschel, m., 1. Stahl; 2. ein aus gereinigtem und gehärtetem Eisen verfertigtes Werkzeug, s. atschalin. v. mlt. aciarium (D. C. I, 1, 51); v. lat. acies, scil. ferri, härteres Eisen. Atschel da buna taimpra, wohlgehärteter Stahl; chadagna d’atschel, Stahlkette; buttun d’atschel, Stahlknopf; fivla d’atschel, Stahlschnalle; penna d’atschel, Stahlfeder; fabrica d’atschel, Stahlfabrik; incisiun in atschel, Stahlstich; dür scu l’atschel, stahlhart.

[p. 575 modifica]

Chadagna, buttun, fivla, penna, fabrica d’atschel, Stahlkette, Stahlknopf, Stahlschnalle, Stahlfeder, Stahlfabrik. Incisiun in atsechel, Stahlstich; dür scu l’atschel, stahlhart. Vgl. prov. E darz d’acer vuoill que ill pertus la pansa = fr. Et je veux qu’ un dard d’acier lui perce la pance (Lanza: Emperador). Elmes de fin assier, fr. Heaume de pur acier (V. d. S. Honor. bei Rayn. c. 1.).

atschispas; alias adschisdas U. E., Felsmispel.

atschisper, alias atschisder U. E., Felsmispel.

atschladüra (obereng.), f., Stählung, Stahlbeschlag; abgel. von atschaleda, aber mit Abwerfung des durch -üra zum tonlosen „a“geschwächten „e“; vgl. marcladüra, Dengelstock, euphonische Abkürzung für martelledüra, wie z. B. oberl. Parclas, Engpass, n. pr. für Portulae, Untereng, atschaladüra, oberl. antschaladira, dasselbe (s. Carisch I, 77).

atschladüra, f., Stählung, Stahlbeschlag. U. E. atschaladüra.

atschlamainta' (eng.), f., Feuerzeug (Stahl, Stein und Zunder), pyrotheca, ignis succitabulum, ignile; collective Ableitung von atschel, wie fierramainta von fier, narramainta von nar, sterlamainta von sterl u. s. w.

atschlamainta, f., Feuerzeug (Stahl, Stein und Zunder); abgel. von atschel wie fierramainta v. fier, narramainta v. nar u. s. w.

atschò, adv., hier, dort; v. lat. ecce hoc (Ulrich). Frars, atschò vingen duos marchiadaunts (Ulr. Jos. 143). Atschò cha, damit. Atschò chia Dieu vegnia cotras hundrô (Ulr. Sus. 89).

att, atta (oberl.), m., f., Vater, Mutter, doch nur in den Zusammensetzungen uratt, uratta, Ururgrossvater (Vater des Urahns), Ururgrossmntter (Mutter der Urahne, s. u.). Vermutlich vom got. atta = ahd. atto, mhd. atte, gegenw. Aetti (pater, avus, cf. Grimm, d. Wb. I, 595, und neuirisch urradh, m. = engl, a chieftain, Stammhalter, O’ Reilly 465).

atta (obereng.), adj., fem., passend, geeignet, geschickt, dienlich, fähig, angemessen,

atta, adj. fem., s. at - ta.
[p. 576 modifica]

attach (eng.), m., Anfall, Angriff; oberl. attacca, abgeleit. von attacher, attaccar (s. u.) ital. attacco, span. und port. ataque, prov. atache, fr. attaque. La fortezza dovet sostgnair duos attachs impetuus, die Festung hatte zwei heftige Anfälle auszuhalten. Attach da feivra, Fieberanfall. Damaun ho da seguir l’attach, morgen soll der Angriff stattfinden. Ils attachs da feivra dvaintan pü veements, cedan, die Angriffe des Fiebers werden heftiger, lassen nach.

attach, adv., anstossend; m., Anfall, Angriff, abgel. von attacher. Sostgnair ün attach, einen Anfall aushalten. Damaun ho da seguir l’attach, morgen soll der Angriff stattfinden. Attach da feivra, Fieberanfall.

attachamaint (eng.), m., Anhänglichkeit, Zuneigung; ital. attaccamento, fr. attachement: abgel. von attacher (s. u.). El am demuossa ün fich grand attachamaint, er beweist mir sehr viele Anhänglichkeit. Eau at he do provas da mieu attachamaint, ich habe dir Beweise meiner Zuneigung gegeben. Vgl. fr. L’attachement à la terre (aux biens de la terre); les attachements de la terre, unsere Anhänglichkeit an irdischen Gütern; irdische Güter, die uns anziehen, fesseln; mlt. Attachiamentum dicitur esse quoddam vinculum legitimum, per quod pars defendens invita adstringitur ad standum juri, et respondendum parti de se quaerenti juridice (D. C. I. 1, 452).

attacheda (obereng.), weibl. Form des Mittelworts der Vergangenheit von attacher (s. u.), angefallen, angegriffen,

attachamaint, m, Anhänglichkeit, Zuneigung; abgel. v. attacher. El am demuossa ün fich grand attachamaint, er beweist mir sehr viele Anhänglichkeit. Eau at he do provas da mieu attachamaint, ich habe dir Beweise meiner Zuneigung gegeben.

[p. 577 modifica]
angebunden; anhänglich, zugeneigt, gewogen, günstig 5 untereng. attachada, oberl. attaccada, ital. attaccata, span. und port. atacada (in erster und zweiter Bedeutung); prov. atachada, fr. attaquée. Üna citadella violentamaing attacheda, eine mit stürmender Hand angefallene Stadtburg (Beifestung). Üna persuna attacheda da mel nels ögls, nels daints, eine von Augen- und Zahnschmerzen angefallene Person. Üna citted attacheda dal inimih, eine vom Feinde angegriffene Stadt. La filosofia attacheda al prinzipi della liberted, die dein Prinzip der Freiheit anhängende Philosophie. Ella ais fich attacheda a te, sie ist dir sehr gewogen. Ella at füt saimper attacheda, sie war dir stets günstig. Üna bestia attached’alla chadagna, ein an der Kette angebundenes Tier.

attacher (obereng.), v. tr., anfallen, angreifen, anbinden; untereng. attachar, oberl. attaccar, ital. attaccare, span. u. port. atacar, prov. atachar, fr. attaquer, mlt. attachiare = reum vincire, ligare (D. C. I, 1, 452), zsgs. aus at = ad vor anlautendem „t“, und tacher, anheften, ankleben, einkerben, und letzteres von tach (s. u.) Attacher l’inimih, den Feind anfallen. Attacher l’armeda, das Heer angreifen. El tscherchaiva occasiun da m’attacher seriusamaing, er suchte nach Gelegenheit, mit mir im Ernste anzubinden. S’attacher (obereng.), v. r., sich angreifen, handgemein werden; anhänglich, zugeneigt, gewogen, günstig sein; untereng. s’attachar, oberl. s’attaccar, ital. attaccarsi, span. und port. atacarse, fr. s’attaquer. Els s’attachettan finelmaing zieva lungia dispüta, nach langem Wortstreite wurden sie endlich handgemein.

attacher v. anfallen, angreifen, anbinden; mlt. attachiare = reum vincire, ligare (D. C. I, 1, 452), zsgs. aus ad und tacher. Attacher l’inimih, den Feind anfallen; attacher l’armeda, das Heer angreifen. El tscherchaiva occasiun, da, m’attacher, er suchte nach Gelegenheit, mit mir anzubinden. S’attacher, v. refl., sich angreifen, handgemein werden; anhänglich, zugeneigt, gewogen, günstig sein. Els s’attachettan zieva lungia dispüta, nach langem Wortstreite wurden sie handgemein. Attacho, -eda part., angefallen, angegriffen, angebunden; anhänglich, zugeneigt, gewogen, günstig. El füt attacho da schaschins da streda, er wurde von Strassenräubern angefallen. L’inimih attacho, der angegriffene Feind. Il mat ais fich attacho a sieu bap, der Knabe ist sehr anhänglich an seinem Vater. Üna persuna attacheda da mel i’ ls daints, eine von Zahnschmerzen angefallene Person. La filosofia attacheda al prinzipi della liberted, die dem Prinzip der Freiheit anhängliche Philosophie. Üna bestia attacheta alla chadagna, ein an der Kette angebundenes Tier.

[p. 578 modifica]

attacho (obereng.), männliche Form des Mittelworts der Vergangenheit von attacher, identisch mit attacheda (s. o.); untereng. attacha, oberl. attaccau, ital. attaccato, span. und port. atacado, prov. atachatz, fr. attaqué, attaché, auch sparsam; mlt. attachiatus. El füt attacho da schaschins da streda, er wurde von Strassenräubern (Meuchelmördern) angefallen. L’inimih attacho s’ difendet valorusamaing, der angegriffene Feind verteidigte sich tapfer. Il mat ais fich attacho a sieu bap, der Knabe ist sehr anhänglich an seinen Vater. Vgl. fr. L’attaché s’abstient de ce qui est cher, der Sparsame enthält sich dessen, was teuer ist.

attedi (obereng.), m., Ekel, Überdruss, Widerwille, Abscheu; zsgs. aus ad und taedium, ital., span. und port. tedio. E vus saros in attedi a mia orma, Und meine Seele wird an euch Ekel haben (2. Moses XXVI, 30). Alver l’attedi a qualchün, einem nicht länger zur Last fallen (beschwerlich sein). Vgl. Quoniam ipsos belli culpa, sua contracti taedium ceperit (Liv. VIII, 2. 2.) Taedio curarum fessus (Tac. Ann. 12, 39).

attedieda (obereng.), weibl. Form des part. perf. pass. von attedier, überdrüssig, satt; untereng. attediada, ital. attediata, fr. attédiée, lat. taedio rei capta. Ella ais attedieda, per dovair spetter taunt löng, sie ist des langen Harrens überdrüssig. Ella ais attedieda da sia vilted, sie ist seines kriechenden Benehmens satt.

attedi, m., Ekel, Überdruss, Widerwille, Abscheu; zsgs. aus ad u. taedium, E vus saros in attedi a mia orma (Exod. 26, 30); alver l’attedi a qualchün, einem nicht länger zur Last fallen.

attedier (obereng.), v. a., Ekel erregen, Überdruss verursachen, langweilen, verdriesslich machen; untereng. attediar, ital. attediare, span. und port. atediar, fr. attédier, lat. taedium adferre. La vita m’attediescha cun sieus dalets e sieus tormaints, das Leben mit

attedier, v. Ekel erregen, Überdruss verursachen, langweilen, verdriesslich machen; lat. taedium adferre. La vita m’attediescha cun sieus dalets e sieus tormaints, das Leben mit seinen Freuden und Schmerzen ekelt mich an. Attedier qlchn. cun la repetiziun

[p. 579 modifica]
seinen Freuden und Schmerzen ekelt mich an. Attedier qualchün cun la repetiziun della medemma chosa, jemand mit der Wiederholung desselben Themas Überdruss verursachen. Il marmuogn attediescha bain spert, der Murrkopf (der unzufriedene, verdriessliche Mensch) langweilt recht bald. S’attedier (obereng.), v. r., Ekel, Überdruss empfinden, sich langweilen; untereng. s’attediar, ital. attediarsi, span. u. port. atediarse, fr. s’attédier; zsgs aus ad = at vor „t“und taediare, abgel. von taedium. Eau m’attediesch da què, ich ekle mich davor. Ün s’attediescha finelmaing eir dal plaschair, man wird endlich auch des Vergnügens überdrüssig. Vgl. Dabit tibi Deus cor taedians et tabescentem animam (Tertull. adv. Jud. 11 med.)

attedio (obereng.), männl. Form de. part. perf. pass. von attedier, identisch mit attedieda (s. o.), untereng. attedià, ital. attediato, fr. attédié; lat. taedio rei captus. Eau sun uossa attedio dall’intera fatschenda, ich bin der ganzen Sache nun überdrüssig. El ais uossa attedio dal gö contin, er hat das immerwährende Spielen nun satt.

della medemma chosa, jemand mit der Wiederholung desselben Themas, Überdruss verursachen. Il marmuogn attediescha bain spert, der Murrkopf langweilt recht bald. S’attedier, v. refl., Ekel, Überdruss empfinden, sich langweilen. Eau m’attediesch da què, ich ekle mich davor. Ün s’attediescha eir dal plaschair, man wird aus des Vergnügens überdrüssig. Attedio, -eda, part., überdrüssig, satt. El ais uossa attedio dal gö contin, er hat das immerwährende Spielen nun satt. Ella ais attedieda per dovair spetter taunt löng, sie ist des langen Harrens überdrüssig.

attegner (s’) s. attgnair (s’).

attempeda, attempo (obereng.), adj., alt, betagt; ital. attempata, -o, abgel. von attempare, -arsi, alt werden, veralten, und dies von ad = at vor „t“und tempus, n., Zeit (s. temp). Üna duonna fich attempeda, eine sehr alte Frau. Ün hom attempo, ein bejahrter Mann == lat. longaevus, provectus aetate.

attemporar (oberl.), v. n., sich in die Zeit schicken, sich nach den Umständen richten; eigentl. Mass halten, massig worin sein; prov. atemprar; zsgs. aus ad. = at vor „t“u. temporare, Nebenform von temperare, und dieses abgel. von tempus; gleichbedeutens

attegner (s’) s. attgnair (s’).

attempo, -eda, adj., alt, betagt; ital, attempato, -a, abgel. von attempare, -arsi und dies v. ad u. tempus Ün hom attempo, ein bejahrter Mann; üna duonna fich attempeda, eine sehr alte Frau.

[p. 580 modifica]
mit dem ital. temporeggiare, span. temporejar 1. temporehar, port. temporizar etc.; attemprada, -au (oberl.), part. perf. pass., von atemporar, füglich (angemessen, leicht, bequem), fügbar (geeignet sich zu fügen oder in etwas zu schicken); schicklich (passend, Cour. Wb. I, 14); zsgs. aus ad = at vor „t“und temporata, -us, Mass haltend, mässig, enthaltsam; ital. attemperata, -o, port. temperada, -o, prov. atemprada, -atz.

attender (eng. und oberl.), v. n. und a., urspr. etwas nach irgend einer Seite hin spannen, irgend wohin richten; jetzt: aufmerken, aufmerksam sein, Achtung geben, ein wachsames Auge haben, eine Sache sorgfältig betreiben, besorgen, ihr nachgehen, abwarten; ital. attendere, span. atender, port. attender, prov. atendre, fr. attendre; vom lat. attendere, componiert aus ad = at vor „t“und tendere, spannen (s. tender). El attenda diligiaintamaing a sieus affers, er geht seinen Geschäften fleissig nach. Vgl. Attendere le sue promesse, Wort halten; prov. Sol ma dona me deng voler, o sa paraula atendre = fr. Seulement que ma dame me daigne vouloir, et sa parole tenir (B. de Ventadour b. Raynouard V, 323); lat. Attendere arcum (Apul. Met. 2 p. 122, 5). Sed quom animum attendi ad quaerendum quid siet (Pacuv. b. Non. 238, 15); mlt. attendere = custodire, observare, expectare, tendere ad, pergere (D. C. I, 454).

attender, v., aufmerken, aufmerksam sein, Achtung geben, ein wachsames Auge worauf haben, eine Sache sorgfältig betreiben, besorgen, ihr nachgehen, abwarten, v. lat. attendere. El attenda diligiaintamaing a sieus affers er geht seinen Geschäften fleissig nach.

attenent, -enta (eng.), adj. u. subst., angehörig, zugehörig; der oder die Verwandte, Angehörige; ital. attenente, fr, attenant, -ante, anstossend, angrenzend, dicht anliegend, vom lat. attinens, -entis, part. von attinere (s. s’attgnair). Ch’El salüda sieus dilets attenents, grüssen Sie die werten Ihrigen (Ihre Verwandten)! mlt. Attinentes = attines, propinqui, consanguinei (D. C. I, 1, 455).

attenent, -a, adj., angehörig, zugehörig; m., f., der, die Verwandte, Angehörige, v. lat. attinens, -entis. Ch’El salüda Sieus dilets attenents! Grüssen Sie die werten Ihrigen!

[p. 581 modifica]

Che ’ns muossa la comparaziun del dizionari progettà da Zaccaria Pallioppi con quel publichà da seis figl? Quell’ans comprova, sch’eu non am sbagl, cha l’ouvra del bap eir üna eminenta lavur scientifica, il resultat da stüdis filologics profuonds, ma cha ’l dizionari nella fuorma preschainta correspuonda plü allas esigenzas pratticas da nus romantschs, sainza perder sia valur scientifica. D’assumer nel dizionari ils omonims da tuot las linguas romantschas e l’etimologia exacta da tuot ils pleds non ha grand scopo, causa cha pro ’ls scientiats as sto podair premetter la cogniziun exacta da quaistas chosas, e cha quellas pel laic non han la valur correspondenta alla lavur, chi vain domandada. Rev. Emil Pallioppi ha perque fat bain d’abstrahar da que. Percunter ha el inrichi il dizionari sensibelmaing ed a grand avantag da medem, inserind in quel our dalla seguonda part dell’ouvra da seis bap tuot ils noms locals engiadinais. Üna combinaziun plü fortünada dellas esigenzas scientificas e dels bsögns prattics non s’avess podü chattar.

* * *

Conclüdand mia simpla relaziun biografica e literaria da nos poet e linguist, non poss far da main d’aggiundscher amo ün pêr poesias, dedichadas ad el da seis frars in Apollo e chi denoteschan in möd evidaint la veneraziun da tuots per quel, chi ha lavurà plü co minchün oter per nossa lingua romantscha e ha fat per ella ils plü grands sacrifizis.

In üna poesia, chi porta il titel: Il merit della poesia44 1) disch Conradin Flugi il seguaint:

Tü dot Pallioppi, maister nella lingua,
Del tuot poet intens e cordiel,
Tieu vers correct surtuot our as distingua,
Chi bain l’inclegia e ’l chatta cler e bel.

Tü sopra tuots at hest do grand’ fadia,
Per metter nos romauntsch ladin al cler;
El viverò e la memoria tia
Resta assaimper col romauntsch favler. —

E nos Caderas onorescha l’ami e collega in sias Nouvas Rimas45 2) nel seguaint möd:

A Zaccaria Pallioppi.

Al cour favella dutschamaing ta rima,
Perchè l’ais figlia da tieu cour sincer;
Nell’orma sdasda quell’essenza prüma,
Chi voul a Dieu noss sentimaints drizzer.

[p. 582 modifica]

Tieu geni vo, sco üna zarta plüma,
In las regiuns del eter s’inspirer.
E, pür sco l’alba, pürited exprima:
Podess eir eau con el vers l’ot svoler!

Nel dutsch romauntsch ta musa ais sublima,
Sco chaunt da cigno zart ais tieu rimer.
Del infinit ti’ orma ais intima,

E be nel tschel confidast, voust sperer.
Il sguard fixand sü vers l’eterna sfera,
Del muond preschaint nun temmast la tschiera!

Ün oter sonet al dedichescha Prof. J. A. Bühler46:

Mistral Zaccaria Pallioppi.

Fadigias grandas, mo lavur e stenta
Da di e notg sun stadas tia sort,
E d’ün etern luctar senza confort
Tiu nobel cor aunc oz el se lamenta.

Il mund modern, sco ’l oz nus se presenta,
Negligia, causa interess, il scort
E mai non craia de gli far in tort,
L’abbandunand, sco fan ingrata schenta.

El pür te fugi! Quel che per alzar
La patria, sco tü se po stentar, …
Ch’el resti er ün temps in imblidanza:

Il temp futur, il di da regordanza,
Arriva, ch’ils Romanschs cert da pertot
Te clameran lur megler patriot.

Dain in fine darcheu il pled a Gian Fadri Caderas per üna ch’el scrivet suot l’impressiun del decess inaspettà da Pallioppi47:

In memoria da Zaccaria Pallioppi.

Mort a Celerina als 3 Meg 1873.

Ün nobel cour nun batta pü acquia;
Ün’orma püra fet retuorn al tschel;
O crida musa, crida musa mia,
Ais d’Engiadina mort ün figl fidel!

[p. 583 modifica]

Pü nun resun’in dutscha armonia
Il vers sonor e lam sco pür ovel;
Fraid il cour net, sco dell’Elvezia mia
Ils pürs vadrets, bütschos tres raz festel.

Del operus il maun glatscho dvantaiva
Süls fögls d’ün’ouvra grandiusa zuond,
Chi da pisser sieu frunt da suolchs signaiva;

Tar bgers amihs lascho hest led profuond,
Sco cur ch’ün ais sulet sün estra riva
E spraunz’ingüna aint in cour nun viva!

Non sun quaists vers tuots üna testimonianza commoventa d’amur e veneraziun? Non fan els vibrar eir nel cour del lectur il sentimaint da pür respet e da gratitudine per l’instancabel cultivadur da nossa lingua?

Eir mia lavur ha be il scopo da spordscher alla populaziun romantscha qualche notizias biograficas da nos eminent poet e linguist, d’augmentar il numer da quels, chi l’aman e ’l venereschan, e con que da quels, chi aman e cultivan nossa bella lingua materna.

  1. 1) Ortografia et ortoëpia del idiom romauntsch d’Engiadin’ota, compiledas per creschieus e scolars pü avanzos da Zaccaria Pallioppi, Coira, Stamparia da Pargätzi & Felix 1857.
  2. In ün artichel intitulà: Cuorta descripziun della vita del Fögl d’ Engiadina, An 1866 Nr. 3.
  3. Puncto ortografia romauntscha, Fögl d’Engiadina, An 1860 Nr. 48
  4. Fögl d’Engiadina, An 1861, Nr. 3. Per combinaziun manca quaist numer nel exomplar della biblioteca cantonola.
  5. Fögl d’Engiadina, An 1861, il prüm in Nr. 5 con: Suum cuique, ed il seguond in Nr. 6 con: Observaziuns sopra la critica dell’ovretta del Signur Z. Pallioppi.
  6. Fögl d’Engiadina, An 1861, Nr. 10: Protramiss.
  7. Ün sguard sün nossa litteratura romauntscha ladina. Protramiss d’Italia. Fögl d’Engiadina, An 1861, Nr. 47 e 48
  8. Über Ursprung und Geschichte der rhätoromansichen Sprache, von P. J. Andeer, Chur 1862.
  9. Literatura romauntscha, Fögl d’Engiadina, An 1862, Nr. 31.
  10. Literatura romantscha, Fögl d’Engiadina, An 1862, Nr. 38.
  11. La sancta Biblia, quai ais la sancta scrittüra del vegl e nouv testamaint, tradüt in lingua ladina d’Engiadina bassa, stampà a Colonia l’an 1870.
  12. Carigiet P. Bas. Ortografia generala, speculativa ramontscha cun in special, quort compendi per diever dil scolar. In’ovra originala dedicada a tuts perderts Ramontschs, oravon als scolasts. Mustèr, 1858.
  13. Non am füt possibel da surgnir d’ingünas varts la prüma ediziun da quaist fascicul; eu non poss quindi indichar il lö da sia comparsa.
  14. Poesias da Zaccaria Pallioppi, II, Coira, Stamparia da Pargätzi & Felix 1866.
  15. Poesias, in part proprias, in part libramaing vertidas da Zaccaria Pallioppi, III, Samedan, Stamparia da S. Fissler 1868.
  16. Poesias, in part proprias, in part libramaing vertidas da Zaccaria Pallioppi, I, seguonda ediziun, revaisa ed augmenteda, Samedan, Stamparia da S. Fissler 1868.
  17. Fögl d’Engiadina, An 1864, Nr. 15.
  18. Fögl d’Engiadina, An 1865, Nr. 15.
  19. Fögl d’Engiadina, An 1865, Nr. 17.
  20. Fögl d’Engiadina, An 1864, Nr. 20. Plü tard det el a quaista poesia il titel: Ün salüd our d’üs.
  21. Fögl d’Engiadina, An 1864, Nr. 21.
  22. Fögl d’Engiadina, An 1865, Nr. 24.
  23. Fögl d’Engiadina, An 1865, Nr. 25.
  24. Fögl d’Engiadina, An 1865, Nr. 27
  25. Fögl d’Engiadina, An 1865, Nr. 29. Resposta al Sigr. Z. P. sün sieu inserat nel Nr. 27 del Fögl d’Engiadina.
  26. Fögl d’Engiadina, An 1865, Nr. 29.
  27. Fögl d’Engiadina, An 1866, Nr. 15.
  28. Fögl d’Engiadina, An 1866, Nr. 22.
  29. Fögl d’Engiadina, An 1868, Nr. 19.
  30. Annalas, XIII, pag. 123 — 136. Gemmas da Zaccaria Pallioppi (1820 — 1873).
  31. Fögl d’Engiadina, An 1865, Nr, 9.
  32. Ad vocem accusativ chattain nel manuscrit cità l’observaziun: Das Nähere hierüber siehe in meiner Declinaziun del idiom romauntsch d’Engiadin’ota.
  33. La conjugaziun del verb nel idiom romauntsch d’Engiadin’ota, sistemeda per creschieus e scolars pü avanzos da Zaccaria Pallioppi, Samedan, Stamparia da S. Fissler 1868.
  34. L’Engiadina ais ün giazetta, chi comparit a Strada dals 22 Marz 1868 fin als 30 Marz 1869. Seis redactur, almain seis redactur principal, eira advocat 40 M. Malloth.
  35. Fögl d’Engiadina, An 1868, Nr. 14, nel artichel: L’ouvra da Pallioppi.
  36. Fögl d’Engiadina, An 1868, Nr. 16, nel artichel: Tiers l’ouvra da Pallioppi.
  37. Fögl d’Engiadina, An 1868, Nr. 22. Mieu dizionari (Observaziuns prelimineras del autur Pallioppi).
  38. Fögl d’Engiadina, An 1868, Numers 22, 24, 26, 29, 32, 34, 36, 39, 40, 43, 45, 48.
  39. Fögl d’Engiadina, An 1868, Nrs. 32, 34, 36, 39, 40 e 43.
  40. Fögl d’Engiadina, An 1868, Nr. 48. Protramiss.
  41. Fögl volant sainza data, stampà a Samaden, nella stamperia del Fögl d’Engiadina.
  42. Dizionari dels idioms romauntschs d’Engiadin’ota e bassa, della Val Müstair, da Bravuogn e Filisur, con particulera consideraziun del idiom d’Engiadin’ota da Zaccaria Pallioppi, bap, ed Emil Pallioppi, figl. Romauntsch - Tudais-ch. Editur: Emil Pallioppi. Samedan, Stamperia da Simon Tanner 1895.
  43. Wörterbuch der romanischen Mundarten des Ober- und Unterengadins, des Münsterthals, von Bergün und Filisur, mit besondrer Berücksichtigung der oberengadinischen Mundart, von Emil Pallioppi. Deutsch - Romanisch. Verleger: Emil Pallioppi, Celerina. Samaden, Druckerei von Simon Tanner 1900.
  44. Fögl d’Engiadina, An 1867, Nr. 3.
  45. G. F. Caderas, Nouvas Rimas, pag. 18.
  46. Fögl d’Engiadina, An 1872, Nr. 36
  47. G. F. Caderas, Fluors alpinas, pag. 44.