romancio

Rudolf Antoni Gianzun Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu Giovannes Mathis Intestazione 26 marzo 2021 75% Da definire

Primulas Landamma Zaccaria Pallioppi
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
Vol. VIII

[p. 523 modifica]

RUDOLF A. GIANZUN

Giovannes Mathis

(Annalas XIV, p. 1 — 18).

La famiglia Mathis ais originaria da Grüsch. Nel 1786 ais naschieu a Grüsch Hans Mathis. El lavurett divers anns tar ün dels melders architets da Coira. Poi, nel 1811, Meister Hans gnitt as stabilir a Schlarigna. Lo lavurett el in sieu mister. Meister Hans eira ün hom da bain, laburius ed intelligiaint; uschea sieus affers prosperettan. Bain bod pudaiva’ l occuper divers lavuraints; ed uschea surpigliaiva’ l lavuors pü grandas e accords pü important. A Schlarigna fett el traunter oter la tettaglia ed il tett della baselgia; el fabrichett eir noss’alp Laret. Eir in otras vschinaunchas d’Engiadina meister Hans — meistr’Ans u barb’Ans — ho esegieu bgeras lavuors; el ho lavuro eir a Puschlev. A Schlarigna bgers s’algordan da meistr’Ans; e bgers saun quinter dad el. Quintan da sas chatschas, chi in part sun dvantedas quasi legendarias; quintan eir da sieu rumauntsch! Meistr’Ans eira arrivo a Schlarigna nell’eted da 25 anns; el eira rasto in Engiadina anns ed annorums (l’ais mort a 80 anns); el eira sto specielmaing in nossa Schlarigna, cunschida a bun drett per sia fedelted a noss vegl linguach; el eira sto lò a ün’epoca inua il rumauntsch eira in flur e vigur e nun cediva il pass ad otras linguas; el vaiva piglo üna duonna craschida sü a Schlarigna e chi savaiva rumauntsch; vaiva gieu infaunts chi eiran saimper stos in scoula rumauntscha e el resguardaivan il rumauntsch scu lingua materna; el eira saimper sto in contact cun glieud chi discurriva rumauntsch; dimena l’occasiun d’imprender nossa lingua nun al vess mancho. Ma que nun giaiva tuottüna! Dian cha el, il bap da noss poet discurriva ün rumauntsch tuott oter cu classic, anzi impussibel. E scha barba Giovannes so criver rumauntsch, e cun schneid, chi que lò nun ho ’l imprains da sieu bap, barb’Ans!

Giovannes Mathis nel 1883, siand a Genova, ho scritt memorias da sa infanzia e giuventüna. In quistas memorias, chi sainza dubi gnaron [p. 524 modifica]publichedas, discuorra ’l bger da sieu bap, e saimper cun emoziun e cun vaira amur filiela. El al descriva scu bap amuraivel e bun. El al descriva specielmaing eir scu paschiuno chatscheder.

A Schlarigna meister Hans as maridett cun Anna Valer (Faler.)

Anna Valer eira figlia da Peter Valer da Tavo (Platz.) Quist as vaiva stabilieu a Schlarigna nel 1778. Lò naschitt nel 1785 Anna Valer. Ella craschitt sü a Schlarigna. Sieu figl Giovannes la menziunescha diversas voutas in sas ouvras, e specielmaing nellas memorias. El quinta cu cha la mamma al musset ad urer. El la descriva cu cha la porta sa offerta per ils povers danneggios trrs l’ovazzun del 34. El quinta cu cha la crida vzand partir ils figls, e cu cha ella als artschaiva cur cha tuornan! Que eira l’„amd’Anna“.

Dal matrimoni da Hans Mathis ed Anna Valer naschittan divers infaunts: Deta, marideda Gudinchett; Anna, marideda Härtli; Cristian, Peter e Giovannes: noss barba Giovannes, il poet.

Meister Hans eira aunz stabilieu a Schlarigna. Uschea ils fradlunz da Giovannes sun naschieus a Schlarigna.

In seguit, meister Hans as stabilitt a Crasta, nell’odiern No. 17. Lò ais naschieu Giovannes Mathis; lò, in quella chesa chi ais sa proprieted, passa ’l uossa sa bella ed unureda vegldüna.

Giovannes Mathis ais naschieu ils 7 Gün 1824. El ho passo sa infanzia allegramaing nella bella liberted da nossa val, a Schlarigna. In sas memorias quinta ’l cun plaschair dals gös e spass da sieus giuvens dis. El quinta eir dalla scoula. E que ais ün chapitel interessant.

El entrett in scoula all’eted da 7 anns. Il prüm ann sieu magister fütt ün signur Morel originari dall’Engiadina bassa. Zieva surpiglett la scoula Sigr. magister Gilli Heinrich, barba Gilli. Tar el Giovannes Mathis gett a scoula fin all’eted da 15 anns.

Dalla scoula il poet ans quinta traunter oter:

La scoula.

Ün ann get a scoula ta ’l Sar magister Morel chi tgnaiva scoula in sia chesa, nella stüva veglia. Bain divers infaunts gnivan gio da St. Murezzan tar el a scoula.

Iminch’infaunt vaiva ün cudeschin, nel quel la samda il S. magister scrivaiva aint cu cha l’infaunt as vaiva deporto durante l’eivna, e a quel chi eira sto brev e activ faiva ’l nel cudesch üna staila cotschna.

In ün chantun della stüva sün parait eira tacho ün queder represchentant ün esen e suot quel faiva il S. magister tschanter quel chi non faiva sieu dovair. [p. 525 modifica]

Ün dals matts da St. Murezzan (per che motiv nun m’algord) fütt miss sün üna schliesa e sün sias arains tacho il queder cul esen, e usche ils oters al trettan per vschinauncha intuorn.

Pü tard, S. magister Morel tgnett divers anns la scoula dels infaunts pitschens a Schlarigna. — El eira ün hom da grand spiert, activ, e giodaiva la stima da tuotts quels chi’ l contschaivan, e eira surtuott amo da sieus scolars.

Eau füt ün poch bun scolar aviand pocha vögla d’imprender e nun giand gugent a scoula. Tuottüna, imprendand facil, podett saimper esser nella classa da quels da mia eted.

Noss prüm cudesch da scoula fütt „la tevletta“, zieva il „Kinderfreund“, cha tradüjaivans in tudais-ch. Zieva avettans Buffon, traduziun in tudais-ch, poi l’istoria Greca in italiaun cha tradüjaivans in tudais-sch, e l’ultim füt „Paul et Virginie“, in franzes, cha tradüjaivans in tudais-ch.

Per quints vaivans „Tester“, e per il chaunt „Nägeli“e ils cudeschs da Schlarigna.

Il Sar magister Gilli Heinrich füt quel chi det il schlauntsch allas scoulas d’Engiadin’ota. El eira ün hom da grand talent e vaiva passo divers anns alla scoula chantunela, inua pü tard al füt offerta üna plazza da professer ch’el nun acceptet.

Da tuottas vschinaunchas gnivan infaunts a scoula a Schlarigna, eir dalla Bragaglia, Puschlev ed Engiadina bassa.

Eir as po bain dir ch’el as daiva üna paina immensa in sia vocaziun, ma sgür nell’üngün magister nun füt pü rispetto e amo da sieus scolars sco füt il S. mag. Heinrich; e que füt il motiv, cha cur eirans infaunts nun gniva in vschinauncha fat me schelmarias, u do dann ad ungün.

La gövgia aunz mezzdi quasi saimper il Sar magister ans quintaiva qualcho bell’istorgia, davoutas ans mnand a spass, cur eira terrain.

Sün Buottels ans quintet el üna gövgia l’istorgia da „Rosa von Tannenburg.“

L’istess zieva - mezzdi füt decis da Chasp. Beeli, François Vicedomini e püss oters, d’organiser per la gövgia zieva üna representaziun teatrela, cioè „Rosa von Tannenburg“.

Durante tuott’eivna füttan fatts preparativs per quella, e tschernieu il lö il pü adatto. Scu chastè von Tannenburg füt tschernieu la lobgia 35 dalla chesa Stökli, inua da que temp eira üna s-chela d’ crap (lo abitaiva allura giunfra Ursina Pulin).

Scu chastè inua cha ’l conte v. Tannenburg füt mno in praschun e inua cha Rosa, sa figlia, as dand our per fantschella podet s’introdür e podet usche vair chüra da sieu bap, füt tschernieu il chantun davous la baselgia da Crasta. [p. 526 modifica]

Non siand sto possibel da decider üna dellas mattas d’assumer il rollo da Rosa v. Tannenburg, Chasper Beeli as decidett da la representer el. E il di fixo la representaziun avet eir lö. Las mattas eiran gnidas tuottas. Ellas e nus mats pü pitschens eirans ils spettatuors, ma stovaivans ir zieva ils acturs cur ch’els as transportaivan d’ün lö all’oter. Il tuot ans paret qualchosa grandius e bel.

Nels algords da noss poet ocoupeschan poi üna granda plazza ils tramegls e las bacharias. Inua ais l’Engiadinais chi nun inclegia que co, e chi nun legia gugent que cha Mathis so quinter lossupra?

Uschea quinta’ l dals tramegls:

„Ils tramegls eiran in mia chesa, inua sur il suler mieus bap avaiva fat üna passabla staunza, però pü lungia chi largia quasi d’üna mited.

Ils prüms suneders ch’eau vzet lò füttan Nuotum cun sa duonna, el sunand la gia ed ella il triangul, ma quels vzet be üna vouta per ün tramegl da fantschellas. Zieva füttan Giger - Hans, Rhoner, Stossecker, e poi ils Mezgers, non da Sepli, eir Sepli e frers e figls.

Cur eira tramegl giaivans il di avaunt mieu frer Peter ed eau tar ogni giuvna a ’ns fer der ün chandaler in utun, chi gnivan miss cun chandailas sün assinas missas per que nel mür della staunza. La Neisa del Lucas Camenisch giaiva allura durante il tramegl mucand las chandailas, e tscherta Chatrinetta, mezz strupcheda chi staiva a Samedan, gniva a vender paquets mentinas, cha ’ls giuvens compraivan allas giuvnas.

A mezzanott gniva eir do in nossa stüva la tschaina per quels giuvens chi nun acceptaivan l’invid dellas giuvnas al cafè, chi gniva do lo dalla Stina nella chesa Luorsa inua sto uossa Chasper Stainrisser.

Ils grassins e crocants giaivans a pigler sü ’l mulin a S. Murezzan ed eir qualvoutas a Samedan tar l’Anna Jud, sco eir ils bastuns michas!“

Granda impressiun al fett la festa della Lia a Tavo. In sas memorias scriva ’l lossupra:

La festa della Lia a Tavo.

Il di 5 Gün 1836 partittans tuotts scolars con nos Sar magister Julius Heinrich per Tavo, inua il di zieva gniva celebreda la festa della Lia, chi vain celebreda ogni 100 anns. Nus passettans sur S-chaletta, e con nus eiran fich bgers Bregagliots, Puschlavins, e surtuot Engiadinais!

Arrivos a Tavo - Platz, get tar las cusdrinas da ma mamma (famiglia Valer), chi m’avaivan invido tar ellas. Ma ellas am dschettan cha nun avaivan pü lets disponibels, e con Cristian Dönier da Tavo (chi eira scolar a Schlarigna), get a Frauenkirch, tar sieu avuo, Herr Ammann Ambühl.

Ils da Cuira e contuorns gnittan a Tavo alla festa dalla vart del [p. 527 modifica]Schanfigg. Els eiran sgür pü cu milli, e divers costümos all’antica, represchentand Wilhelm Tell e oters, sco eir da noss eroes grischuns. Tamburs e flötas eiran las musicas. Dönier ed eau partittans da Frauenkirch con els, e que am paraiva cha ’l cour am gess per mezz d’allegria!

He vis pü tard nell’ester bgerras festas pü grandiusas e pü bellas cu la festa da Tavo, ma d’üngünas nun am ais resto ün algord usche plaschaivel, e cha me nun smancharò, sco da quella da Tavo.

Tres l’intervent da Sigr. Ambühl podettans eir sager il vin „da tschient anns“chi vain conservo d’üna festa all’otra, nels murütschs del Rathaus a Tavo - Platz. Con bgers Engiadinais turnettans darcho in Engiadina 10 passand per S-chaletta. Con nus eira eir Gian Marchet Colani, chi avaiva al grand tir da tschaiba chi avaiva lö per la festa, gieu per premi ün bes-ch, chi eira tuott covert da fluors e bindels.

E da que temp a Tavo, richs e povers, mas-chels e femnas, eiran vstieus a grisch, na blov, con roba da chesa, pann filo e tessieu dallas duonnas; in ogni stüva eira il cler per tesser, e saja tar Sigr. Ambühl sco tar las cusdrinas da ma mamma, a Tavo - Platz, ed in otras stüvas avaivan auncha las chabgias da gilinas in stüva d’abitaziun.

Circa 60 anns zieva sun darcho ieu a Tavo. Che müdeda daspö l’ann 1836!! Pü clers per tesser, ne gilinas in stüva! Pü chesettas mezz d’ mür e mezz d’ lain! Pü la glied vstida con roba da chesa!

Partuott grandius hotels, elegants negozis, toilettas e lusso, sco nellas grandas citeds, insomma Tavo ais uossa as po dir ün vair modern paradis!

Ma per me il vair Tavo, il Tavo da mieu pü dutsch algord ais il Tavo dell’ann 36 e sa festa, la chesetta dellas cusdrinas da ma mamma (inua sun naschieus il non e il bap da ma mamma), e la chesa da Sigr. Ammann Ambühl, inua füt arvschieu e alloggio durante trais dis sco scha füss sieu prossem paraint.“

Per la lectura da Mathis pisserett spezielmaing il Revdo. Giachem Heinrich. Mathis as algorda d’avair lett cun plaschair spezielmaing descriziuns da viedis e las 1001 notts.

Mathis ais sto confirmo a Schlarigna, per la festa da Pentecosta 1839, tar il Rev. Mathias Heinrich.

Infanzia e giuventüna passedas in nossa bella val haun fatt sün Giovannes Mathis üna grandischma impressiun. E que ais eir bun cha l’hegian fatt taunta impressiun. Perchè, scha que nun füss sto il cas, scha l’impressiun füss steda be mediocra, allura cu füss que ieu? El füss ieu all’ester; lò vess el vis las grandas citeds e lur bellezzas: Bruxelles, Toulon, Genova la Superba. E las citeds al vessan fascino. El vess smancho la modesta vschinaunchetta inua staiva sa chüna; el nun as vess lascho [p. 528 modifica] increscher della patria. E scha nu l’as vess lascho increscher allura nun füss el dvanto poet; in mincha cas na poet rumauntsch! El forsa nun füss turno in patria; e scha ’l füss turno, allura füss el turno reras voutas e melgugent. E in patria as vess el lascho increscher dell’ester e füss ieu bain bod. E nell’ester vess el imprains a preferir las linguas estras, il franzes, l’italiaun; el vess smancho noss pled ladin . . . . E scha ’l vess vulieu scriver ün’ouvra d’arte, vess el stuvieu la scriver in linguas estras. E per nus oters füss que sto ün hom pers, e que füss sto üna trista chosa.

Uschea invece l’Engiadina al vaiva impress sieu segn a bun’ura. A bun’ura, nossa val al vaiva fatt Engiadinais, al vaiva modellô Engiadinais. Ella al vaiva impress il „character indelebilis “d’Engiadinais. E cur cha ’l partitt per l’ester, a quindesch anns, allura eira ’l Engiadinais dalla verdscha del cho alla plaunta dels peis, Engiadinais d’ideas, da sentimaints, Engiadinais e ünguotta oter in vita e mort. El amaiva sieu pajais cun ogni fibra del cour; el eira persuas cha l’Engiadina saia unica nel muond; e üngün oter pajais nun al pudaiva plaschair scu chi ’l plaschaiva l’Engiadina. Quista fidel’amur della patria eira sa arma, s-chüd e corazza. Uschea nell’ester pudaiva ’l ir inua cha ’l vulaiva, in citeds famusas tres lur bellezza — l’amur della patria me nun ais gnieu al main, saimper ais ieu craschind. E saimper eira viva l’increschantüna; il cour del poet suspiraiva zieva la patria. E eau craj cha que ais quist’increschantüna chi l’ho do in maun la penna. La penna in maun Giovannes Mathis nell’ester smanchaiva cha l’eira dalöntsch da Schlarigna; la penna in maun evochaiva ’l imegnas da sieu pajais, lös, persunas, avvenimaints. E scrivand rumauntsch e s’impissand alla patria spattaiva ’l paziaintamaing l’ura da turner in patria.

Ma turnain a pigler sü il fil del requint.

Nel 1835, Giovannes Mathis vzett partir per l’ester sieu frer Peter. El ho quinto da quista partenza nella Dumengia Saira 1895, p. 70, nella lavuretta chi porta il titel: Avaunt 50 anns. Lò il poet disch da sieu frer:

„El (Peter) avaiva 13 anns a mez, cur cha nel mais Meg 1835 Maschel Chasper Frizzoni dumandet a mieus genituors, sch’els volessan lascher ir mieu frer a Berlin sco giarsun nel negozi da pastizeria e caffè, situo nella „Jägerstrasse“, cun la ditta: „Frizzoni - Steheli (Stail) e Stoppani.“

Mieus genituors acconsentittan a sia dumanda, e digià alla fin Meg mieu frer get a Madolain a fer fer sieu passaport aunch’uossa avaunt maun, e chi ais signo; „Joh. Jos. Gilly, Comissari. Gegeben zu Madolain den 25 May 1835. Der Kanzleidirector N. Planta.“Nell’otra pagina ais il passaport viso da 12 differents commissariats con lur sagels e l’ultim sto: „Stadt Pegau. Nach Berlin. Pegau, am 3. VII. 35.“ [p. 529 modifica]

Auncha duos oters mats da circa l’istess’eted partivan cun mieu frer per Berlin nel istess negozi, ün mieu cusdrin e T. Briesch, figl da Jos. Briesch da Surleih. Sco a tuots quels chi partivan sulets la prüma vouta, Maschel Chasper als det üna „Marschroute“e 5 sechins ad ogni ün per las spaisas del viedi.

Il di 15 Gün mieu frer e mieu cusdrin partittan la damaun a bun’ ura da Crasta. Püss mats da Schlarigna ils accompagnettan fin Silvaplauna, inua tar las Kinschis chattettan Jos. Briesch cun T., sieu figl. Jos fet purter aunch’üna mezza d’ vin pel cumio, e nus mats accompagnettans auncha ils trais viandauns fin tar la funtauna del Tiroler, portand nus lur tornisters fin lo.

Ah, pür cur cha piglet lo cumio da mieu frer chi eira saimper sto bun cun me, sentit quaunt ch’eau perdaiva, nun l’aviand pü. E cura cha turnet a chesa sainz’el la fadia da ma mamma e da mias sruors füt darcho pü viva. O quaunt trista e dolorusa eira da que temp la separaziun, surtuot per üna mamma, chi avaiva da lascher partir sieu infaunt in uschè zarta eted, a pè, per viedis chi düraivan passa trais eivnas, e dal quel durante pü d’ün mais ün nun avaiva üngünas nouvas.

Zieva 21 dis d’ viedi ils trais mats arrivettan felicemaing a Berlin . . . .“

Nel 1838, Peter turnett in patria. Sieu frer discuorra da quist retuorn in sa lavur „Nossa veglia ura d’ stüva“, scritta il di da sieu 60 evel anniversari, 7 Gün 84, e publicheda nellas Annalas 1891.

„Quatter anns zieva (dal 38) gnit el a chesa e fet darcho la granda part dal viedi a pe.

Nus al spettaivans da dì in dì!

Üna nott, pochs momaints aunz mezzanott füttans sdasdos tres pichs da noss pichaporta!

O que ais el, que ais sgür noss Peter, dschet ma mamma, currind sün fnestra. Chi picha? dschet ella.

Be eau, il Peter, tieu figl, mamma chera! dschet el.

E pochs momaints zieva cha tuotts in stüva al vaivans strandschieu a noss cour, e l’inturaivans al guardand cun immens’algrezcha, nossa prüved’ura battet mezzanot.

Ella ho auncha saimper glistess cling, dschet mieu frer . . .“

Il frer Peter varò quinto sü in lung ed in larg da Berlin e da sas bellezzas. E Giovannes savaiva da löng innò cha per gnir rich as stu ir nel muond. E da löng innò vaiva ’l decis da fer scu ils oters e dad ir nell’ester a fer rapps. Nel 1837, siand a chatscha cun sieu bap e meister Peter Allemann nella valletta da Samedan, inscuntra ’l Sar G., rich pastizier. [p. 530 modifica]E Sar G. ho ün stupend schlupett ed üna bella buscha bain taisa, plaina da bunas robas. Noss Giovannes vuless avair ün bel schlupett eir el. Inua po ’l and survgnir? Inua cha Sar G. ho piglo il sieu. E Sar G. d’inunder ho ’l il sieu? Sar G. ais sto all’ester, el ais dvanto rich; uschea ho ’l pudieu cumprer sieu bel schlupett. E noss Giovannes s’impaissa da fer eir el scu Sar G.: „Cur sarò grand, e gnarò dal ester, cumpr eir ün bel schlupett sco quaist!“

(Vair: Üna marenda nella valletta da Samedan, Annalas 1890, p 175).

Arrivettan il di e l’ura cha eir Giovannes stuvett partir per l’ester. El discuorra da sieu cumgio nella lavur fingiò menziuneda: Nossa vegla ura d’ stüva:

„Mieu bap am compagnet fin Baselgia inua volet auncha baiver con me ün magöl vin, e da lò am compagnet fin tar la punt sper Baselgia inua ans dschettans adieu!

Eau giaiva a Bruxelles, e nun siand auncha postas, get cun Mad. Buosch da S-chanf e sieu vitürin fin Coira.

Il dì del depart, gia allas trais la damaun udit cha ma mamma sospiraiva e cridaiva, e cur cha noss’ura battet las trais, comanzet a crider eir eau m’impissand cha forsa per bgers anns nun odirò pü sieu prüvo cling, e ch’ella cun quel am voless eir dir Adieu!

Ma l’odit auncha a batter las quatter, e que pochs momaints aunz chi ’m separer da mia ameda mamma e da ma sour!

Ah! sieu cling (e quella vouta bain il cling d’adieu) paret am rumper il cour!“

Sieu prüm viedi nell’ester ais tratto, schabain in möd fich succinct in üna lavur publicheda nella Helvetia, organo delle colonie svizzere in Italia, del 31 Marz 1896. La lavur ais intituleda: Mieu prüm viedi nell’ester e mieu prüm viedi a chesa.

Lò legiains:

„Il di ch’eau compliva 15 ans (7 Gün 1839) partit la prüma vouta da chesa per Bruxelles. Da Schlarigna partit con duonna Barbla Buosch da S-chanf, chi giaiva a Bruxelles ed Anvers. Ella avaiva Giachem Caprez da Susauna per vittürin. Il char avaiva ün sez verd e davaunt ün’assa pel manadschunz. Davous eiran ils sfurzers. Il prüm di da nos viedi avettans plövgia continua ed arrivettans a Launtsch la saira bletschs tres e tres. Lo stettans sur not e chatettans il bot da Cuira, chi faiva eir el a pè il viedi da Cuira in Engiadina in duos dis e portaiva las chartas nel turnister sün las rains. Il di zieva arrivettans vers saira a Cuira e lò nel „Steinbock“ stovettans spatter duos dis l’arrivo da Sar Gian Betsch e sieu figl Schimum (da Chamues-ch) chi giaivan eir els a Bruxelles. Da [p. 531 modifica]Cuira davent gettans saimper in diligenza, our d’ vart il traget sül lej da Wallenstadt. Passand per Basel, Mülhausen, Nancy e Metz arrivettans 7 dis zieva nos depart da Cuira a Bruxelles.“

A Bruxelles, da que temp eiran fich bgers grischuns stabilieus scu pastizziers: Salzgeber da S-chanf, Tschander, Madlaina, Betsch, Mathis, Descher, Marugg, Burger, Thöni, Beeli, e Robbi etc.

Giovannes Mathis entrett sco giarzun nella pastizzeria Robbi.

Vair lossupra las memorias:

„A Bruxelles get sco giarsun tar Sar Nicola Robbi da Surleih. Sieu bap eira vschin da Surleih, ed eira sto bgers anns pastriner a Vienna. El as avaiva poi stabilieu pastriner a Surleih, chi aunz l’ovazun del 1834 eira üna bella vschinaunchetta. Ma mamma s’algordaiva auncha cha mieu patrun e sieus duos frers gnivan giò per l’Engiadina vendand michas e biscutins fats da lur bap a Surleih.

A Bruxelles, mieu patrun, cun sia pastizeria, fabrica da liquors e da schocolatta as avaiva aquisto üna granda faculted. El possedaiva trais chesas sün la plazza del grand teater, inua eiran sieus negozis, e duos otras in cited. El as avaiva marido lò, e daspö ch’el eira partieu giuvnet da chesa, nun ais me pü gnieu in partia.“

Intaunt cha Giovannes Mathis eira a Bruxelles, sieus 4 fradlunz eiran minchün in ün oter pajais: 5 fradlunz eiran in 5 pajais;

Sa(r) sour Deta in Frauntscha, a Toulon,

Sa sour Anna in Svizzra, a Schlarigna,

Sieu frer Cristian in Austria, a Trieste,

Sieu frer Peter in Prussia, a Berlin,

El svess in Belgio, a Bruxelles —
e me pü nun as haun chattos insembel a Schlarigna!

Que ais il destin dels Engiadinais.

Quist destin, Mathis l’ho dechanto in sieu Ovel della Bernina.

Lò quinta ’l cu cha giò dal Bernina ün ovel vo nell’Adria e l’oter nel mer nair, e aggiundscha:

 . . . . . . . .
„Tel, sco ’ls duos ovels d’ Bernina
Suvenz frers, figls d’Engiadina
Stos ninos d’ l’istessa chüna
Voss infanzia, giuventüna,
Vais passo nel lö natel,
Saimper unieus, ma ’l di fatel
Vain per vus, del trist depart,
Nun giais nell’ d’ l’istessa vart,

[p. 532 modifica]

Partiss l’ün per l’Oriaint,
L’oter l’ Nord u l’Occidaint.
Bun ans vair, partind as dschais,
Me sün terra pü nun ’s vzais,
Il destin s’ho separos,
’s do terr’estra l’etern pos.“

Da sia dmura a Bruxelles, Mathis quinta nella Helvetia üna pitschna anecdota:

„Una vouta get a porter roba nel palaz del raig a Laeken, situo circ’ün ura distant dalla citted. Nel grand parc davaunt il palaz il raig Leopold I spassagiaiva sper sieus duos infaunts chi eiran in ün’eleganta charozzina, tratta da duos chevras alvas.

Il prüm, vzand cha ’l raig gniva vers me, am sentit ün po imbarazzo, ma spert fet curaschi e ’m dschet: eau sun sto üna vouta tal signur vicari Planta al porter üna charta del signur Landama Frizzun della porta verda, e sch’eir il sigr. Vicari eira pü pitschen cu tü, schi vaiva ’l la testa bger pü grossa cu tü ed in quella roba in uorden e dal bain da Dieu e quel ais perfin sto tramiss tar Napoleun I per tratter con el ils affers della Vuclina,

Tuottüna, passand sper vi sa majested fet ün profuond inclin, quasi fin a terra, sco faiva Gian da Fex cur che ’l giaiva a pigler sü las giuvnas als tramegls.“

A Bruxelles, Mathis nun vaiva pos. Vair Helvetia, 1. c.:

„A Bruxelles stet 3 anns e mezz e füss eir sto gugent ló, ma mieu quino, Elias Gudinchet, chi eira stabilieu a Toulon, eira amalo, e ma sour am scrivet dad ir tar els.

Da Bruxelles fin Mons podet ir in via d’ fier, il rest del viedi, traversand l’intera Frauntscha, fet in diligenza u sül Rhone fin ad Avignon. Am fermet ün di a Paris ed ün di a Marsiglia, inua da que temp eiran bain divers Schlarinais.“

A Toulon, Mathis rastett duos anns e mezz. Poi, ils 7 Gün 1845, el partitt da lõ per Schlarigna.

Cul cour plain d’allegria Mathis retuorna in patria.

„. . . . vzand la romantica Bregaglia, pareda da sieu vstieu da prümavaira verd da spraunza e richamo d’innombrablas fluors d’ogni colur, e giand vers chesa, ans paraiva cha il terrain sulevess noss peis, cha’ l chaunt dels utschelins ans dschess: sajas bainvis darcho in patria nossa!“

E arrivo som Rovinatsch, e vzand darcho sieu lö natel il cour e las uraglias cumainzan al batter. Sur quist mumaint scriva ’l nella Helvetia (30 Avr. 96) bels pieds plains da sentimaint:7 [p. 533 modifica]

„Salüd, diletta bella val,
O mieu lö natal!
Darcho at vezz; del muond inter
Est tü per me ’l pü bel, l’ pü cher,
’l pü cher del muond inter.
.......
Mieus genituors, ma sour, paraints,
Eau poss in pochs momaints
Darcho as straundscher a mieu cour,
D’amur, d’algrezcha vo ’l sur our,
D’algrezcha vo ’l sur our.

Dalla sted del 45, Mathis scriva in sas memorias:

„. . . . la sted dell’ann 45 füt per me üna sted da delizia e da leidezza, scu ch’ün gioda quasi saimper la prüma vouta ch’ün vain in patria, zieva üna lungia assenza. Con divers buns amihs spassagedas, a chatscha, imsüras, tramegls, marendas in god con las giuvnas, e surtuott üna charreda fin la Punt inua marandettans. La charreda eira composta da 12 charrs, con sezs verds, e tuotts manadschunz vaivan sü ün tremend cilinder (sco as portaiva da que temp), e las giuvnas chapels con elas da var 30 cm lungezza e largezza, e grands sindels verds. La saira tramegl, in chesa Camenisch, uossa Canova! . . . .“

L’utuonn del 45, Mathis turnett a Toulon. Lò eira arrivo sieu frer Peter; ils duos frers vulaivan surpigler insembel la direcziun del negozi da lur quino Gudinchett, chi el as vulaiva retrer in patria. Ma Peter Mathis s’amalattet, e muritt a Toulon il di da Nadel 1845. Sieu frer Giovannes and discuorra in sia lavur: Avaunt 50 anns. — La prümavaira 1846, siand cha Sar E. Gudinchett turnett in patria, Giovannes Mathis surpiglett el la direcziun del negozi. La sted del 49 passett el darcho a chesa, allegramaing; poi turnett el a Toulon. Nel principi del 1850 gnitt el darcho a chesa, a fer nozzas cun giunfra Ursula Lendi, Cun sa duonna turnett el a Toulon, nel negozi. Lò restett el fin als 64, sch’ün fo abstracziun d’ün viedi in patria nel 56, fatt cun la famiglia. Nel 1864, Mathis ceditt sieu negozi a Toulon a sieu quino Leonard Lendi e partitt cun ils sieus per Engiadina. El as stabilitt in sa chesa a Crasta e faiva quint da ster lò. Ma fingiò nel 65, per circostanzas da famiglia, el e sa famiglia abbandunettan la prüveda chesetta da Crasta per gnir a ster a Schlarigna nella crusch alva, hoz Hotel Muragl. Lò Giov. Mathis e sa duonna assistivan ün giuven paraint nella direcziun del hotel. Que dürett fin nel 68. Allura Mathis e sa famiglia turnettan a Crasta in lur chesa. Nel 69, Schlarigna al tschernitt cuvih; el administrett sieu uffizi cun zeli, [p. 534 modifica] intelligenza e bunted. Nel 1870, Mathis as cumprett aint vschin da Schlarigna. Lò quintaiva ’l da ster definitivamaing, in pos. Ma que nun fütt pussibel. Nel 1877, muritt Sar Teodor Rocco, dschender da noss poet, stabilieu a Genova, inua el possedaiva duos negozis, ex Fonio. Quists negozis in seguit della mort da Sgr. Rocco vaivan pers lur direcziun. Uschea, in nom da Dieu noss Giovannes Mathis as deciditt da banduner aunch üna vouta l’Engiadina e dad ir cun sa famiglia a Genova a surpigler quella direcziun. A Genova rastett el fin als 1890, lavurand nels negozis, in „Fossetel“, — e scrivand vi da sas ouvras. Nel 1890, Mathis turnett a Crasta. Lò passa ’l sa bella ed unureda vegldüna, fras-ch da chüerp e da spiert, cunschieu da tuotts scu barba Giovannes, venero da tuotts chi ’l cunuoschan scu vair hom da bain e cour d’or. Lò viva ’l in sencha pesch. Parva domus, magna quies. La sted pigla ’l sa pas-cha e as parta per Spuondas u Charnadüra a cultiver sieu sport favorieu. La prümavaira, cur cha la val ais auncha tuott alva da naiv, vo ’l zieva las pochas terrenzlas a cler las prümas fluors. Mincha di cumpera’ l al cafè all’Hotel Murail. E saimper ho ’l per mauns qualche lavur, qualche scrivanda.

Beatus ille qui procul negotiis . . . . Ad multos annos, barba Giovannes!

Tela ais in pochs pleds la vita da Giov. Mathis. Que ais la vita classica, la vita tipica dell’Engiadinais da sieu temp.

Cun sosas larmas e cordöli il giuven Engiadinais abbanduna sa patria El vo nell’ester, tar compatriots; el fo il giarsun pastizzier. El lavura ferm e bain, anns ed anns; el spargna per pudair turner in patria a passer üna sted allegra. Pü tard scha que vo, bain evra ’l svess buttía u café. El marida ün’Engiadinaisa. E scha tuott vo bain, schi cun l’ir dels anns as fo ’l üna faculted, as retira in patria e viva in sencha pesch.

In generel Mathis ho fatt tres quista vita eir el. E quista sia vita al qualifichescha in möd excepziunel ad esser noss poet engiadinais. Nun ais bsögn da dir perchè; que ais cler. El ho vis l’Engiadina vegla. El ho vis la transiziun. El vezza l’Endina nouva. Daspö taunts anns ho ’l vis ed observo Engiadina ed Engiadinais cun sieus buns ögls chi vezzan cler. Ma per cunuoscher vairamaing Engiadina ed Engiadinais nun basta que da cunuoscher l’Engiadina svessa. Ün stu eir cunuoscher l’ester, las colonias d’Engiadina per il muond intuorn. E Mathis cunuoscha l’ester e las colonias engiadinaisas nell ester; scha ’l ais sto pü cu 3 anns a Bruxelles e 22 anns a Toulon e 13 anns a Genova! E nell’ester Mathis ho fatt il classic mister da noss emigrants: el ais sto pastizzier. Mincha Engiadinais, rich e pover, ot e bass, faiva il pastizzier; nun ais oter cu güst cha hegia fatt da pastizzier eir noss poet. E „von der Pike auf“: [p. 535 modifica]aunz giarsun, zieva soci, zieva patrun. Uschea la vita da Mathis ais üna vaira vita engiadinaisa. In quista sa vita vaiva ’l vis ed imprains e resentieu que cha taunts oters da sieus compatriots haun vis e resentieu eir els. Be cha ’ls oters nun eiran poets e nun savaivan s’exprimer da poets. Mentre cha el vaiva vis ed observo; e cunschand las chosas, e siand qualificho a ’nd discuorrer possedaiva auncha tiers il dun prezius da savair s’exprimer e scriver in ün möd cha sas ouvras meritan da dürer. Uschea Mathis ais dvanto il „Meistersinger“dell’Engiadina.

Vains ditt cha ’l eira qualificho lotiers tres sa vita e la profuonda cunschentscha della vita engiadinaisa. Ma queco nun vess basto per fer ün Giovannes Mathis. Per que voul que traunter oter ün temperamaint ed üna sensibilited superiura da poet ed ün grand dun d’observaziun. Difatti, il poet vezza chosas cha nus oters nun vzains; el oda vuschs cha nus oters nun udins; el ho ideas cha nus oters nun vains. E que cha ’l observa retegna ’l cun memoria da fier per anns ed anns e so reprodür cun vivacited, cun forza ed evidenza. Ch’ün legia be sa descripiziun da tscherts tips cha ’l poet ho observos in sia infanzia!

Mathis avaiva las qualiteds da poet. Ma que nun bastaiva. Perche quistas qualiteds eiran latentas, eiran zuppedas. Que eira necessari cha ’s manifestan, cha cumperan e ’s muossan alla glüsch del dì. Per que vulaiva que qualchosa chi sdasda our il poet, ün grand impuls, avvenimaints capabels da l’impressiuner profuondamaing e da ’l fer sentir il bsögn de creer ouvras poeticas. Che avvenimaints l’haun do quist impuls? Lossupra vains fingiò ditt noss idea: seguond nus, Mathis ho survgnieu quist impuls tres sieus viedis nell’ester.

El ho saimper amo profuondamaing l’Engiadina. E la sort ho vulieu cha ’l passa lungs anns dalöntsch da sa patria. Partenzas e cumgios al daivan mincha vouta ün sconquass al cour. E in terras lontaunas l’increschantüna l’assagliva, potenta, scu cha l’ho assaglieu il sudo schvizzer a Strassburg sülla schanza. Allura sieus impissamaints viaggiaivan sur munts e vals in patria, a Schlarigna; el revzaiva Schlarigna, sa chesa, ils sieus, ils amihs da sa bella giuventüna. E que cha ’l vzaiva cun l’ögl del spiert, cumanzett el a descriver — a descriver in sieu idiom, in noss cher rumauntsch. Que eira sieu refugi nellas uras d’increschantüna. Uschea Mathis ais dvanto poet tres l’amur da sieu pajais, amur affino tres lungias absenzas. Ma scha que ais vaira cha la dmura nell’ester ho do il prüm impuls a sa producziun poetica, schi dall’otra vart quista dmura ho bain eir ritardo sieu svilupp. Vains vis cha Mathis nun eira all’ester ne per spass ne per ludi; el eira all’ester per lavurer. E lavuro ho ’l indefessamaing. Uschea restaiva poch temp per otras occupaziuns, [p. 536 modifica]stüdis e poesia. Bain löng, Mathis nun pudaiva dedicher grand temp alla lectura. Uschea a Bruxelles: lò ho ’l pudieu ler fich poch. Que müdett poi nel cuors dels anns, a Toulon; lò noss poet ho pudieu ler bger; lò el ho lett traunter oter las ouvras da Sue, da Dumas, da Victor Hugo; e cun plaschair speciel quellas da Lamartine. Dal 64 al 69, in Engiadina, ho ’l poi stüdgio specielmaing las ouvras da Schiller e Gœthe; durante que soggiorno ho el eir compost diversas poesias, da sas prümas, p. ex. quella intituleda „Sül Languard“, etc. A Genova finelmaing Mathis ho savieu chatter temp a möd da cultiver la poesia. Ma eir lò in prüma lingia stuvaiva gnir fatta la lavur. Mathis lavuraiva in „Fossetel“. E cur cha la lavur al laschaiva ün mumaint liber, as mattaiva ’l alla scrivanda. Compatriots chi gnivan a ’l visiter l’haun chatto lò in Fossetel componind sas ouvras!

Sas ouvras sun fich numerusas.

(Vair register i. f.!)

Üna part ais aunch uossa inedita, p. ex. las Memoiras d’infanzia e giuventüna. Nun dubitains cha las ouvras ineditas gnaron publichedas bain bod.

Que chi ais stampo, as chatta nel Fögl d’Engiadina, nella benemerita Dumengia Saira ed in nossas Annalas. Qualchosa eir nell’Helvetia. —

Per que chi risguarda la natüra da sas ouvras, Mathis and ho scritt dramaticas, liricas ed epicas,

Ouvras dramaticas sun in prüma lingia l’Orfna da Segl, u l’Innozainta, ün frütt da sieu soggiorno engiadinais zieva il 1890. Quist’ouvra fütt rappreschenteda tres la societed dramatica da Samedan, nel 1897, cun bellischem success.

Otras ouvras dramaticas sun:

La predgia da Giunfr’Annetta.

Ils Grischuns s-chatschos da Vnescha, e vair cour cristiaun, etc.

Fich considerabla ais poi la producziun lirica da Mathis.

In medema pudains distinguer 2 categorias: las poesias d’occasiun, e las otras. Las ultimas sun suvenz vairamaing distintas tres la bellezza e nöblia d’ideas e da fuormas. Ch’ün legia p. ex. la bell’ouvra chi porta il titul: L’ovel della Bernina ed il cuors della vita umauna. (Dumengia Saira 1897, p. 349). Quist’ouvra ais steda curuneda al concuors internaziunel dels dialects e dellas linguas ladinas, a Montpellier nel 1878. Unuraunza bain meriteda.

Traunter sas poesias d’occasiun ais que bain vaira ch’ün ho vulieu criticher l’üna u l’otra; ün ho observo cha l’üna u l’otra eira fatta ün po alla schvelta. Ma co la resposta ais fich simpla. Ch’ün s’impaissa be ün po cu cha similas poesias d’occasiun vegnen fattas e stöglan [p. 537 modifica]gnir fattas. Co capita tuott in üna vouta ün Tizio qualunque tar noss poet; el al quinta ün avvenimaint, ed al giavüscha instantemaing da vulair fer üna poesietta lossupra. Primo, l’avvenimaint ais solitamaing fich banel, roba chi accada mincha dì: Caio ho vis la glüsch del dì, u Sempronio as marida, u il tatt da Tizio ais mort. Scu ditt, que sun avvenimaints banels chi nun comportan solitamaing üna granda elevaziun lirica. Inoltre, ils poets and haun discurrieu millieras da voutas; Giovannes Mathis sulett forsa dunzainas da voutas. In quistas condiziuns, che as ho que da dir da nouv? Auncha sch’ün vess ün po temp. Ma na, que as tratta da fer spert: Caio stu gnir battagio, Sempronio nun vezza l’ura da ’s marider, el ho prescha; ed il tatt da Tizio stu gnir sepulieu. Dunque il poet fo spert! Uschea ais que bain inevitabel cha mincha pled nun po gnir pso sün la paisa dell’or.

Ch’ün legia las poesias d’occasiun da Caderas e ün farò necessariamaing la medema experienza. La disgrazcha nun ais granda. Il scopo da telas lavurettas nun ais minimamaing quel dad eriger ün monumentum aere perenius, ne d’aspirer all’immortalited. Na. Que as tratta unicamaing da fer plaschair ün mumaint, da spordscher in amabla fuorma ün bun pled da gratulaziun u da confort nellas varias contingenzas della vita. Scha la lavuretta raggiundscha que scopo, schi tuott vo bain. E üngün nun ho il drett da pretender da pü. E quist scopo, las poesias d’occasiun da Mathis al raggiundschan plainamaing.

Mathis ho creo eir ouvras epicas: Romans, novellas, requints, anecdotas. Lò ais sa forza e sieu elemaint. Lò lascha ’l d’ vart ritmo e rima; ritmo e rima lian la fuorma; la fuorma nun ais libra; ritmo e rima lian l’idea, l’idea nun ais libra, la stu fer per cummand. Diversamaing nella prosa: lò la fuorma ais libra, l’idea ais libra, la po as mover in liberted, la po spassager a dretta e a schnestra, inavaunt e inavous. Lò, nella prosa il scrittur po giodair la dutscha liberted, el po discuorrer libramaing. Uschea fo eir noss Mathis. In sas ouvras da prosa dial libramaing que cha sieu cour al disch. E sieu cour che al dial? Sieu cour al disch da discuorrer dall’Engiadina e dals Engiadinais. E el ubbedescha alla vusch da sieu cour; el discuorra d’Engiadina e d’Engiadinais; el discuorra dals giuvens e discuorra dals vegls; el discuorra da mattas e discuorra da matts; el tratta ils temps vegls e tratta ils temps 35 nouvs. Tuott que chi ais Engiadina al sto a cour; ünguotta chi risguarda l’Engiadina nun ’l ais ester; ünguotta chi interessa l’Engiadina nun ’l ais memma pitschen. Engiadinais in vita e mort!

El descriva ils giuvens, lur partenzas per l’ester, lur cumgios, lur retuorns in patria e las allegreas vacanzas. [p. 538 modifica]

El descriva las giuvnas.

El descriva giuvens e giuvnas insembel a tramegls e marendas, charredas, e schlittedas, ad imsüras sü d’alp.

El descriva ils vegls — noss vegls chi haun passo la mited da lur vita per il muond intuorn. El als descriva a zunft, in radunanza ed in famiglia.

El descriva las veglias. E que ais perfin üna da sas spezialiteds. Sun tipicas, sas veglias dallas laungias füersas chi taglian e fuoran. In chadifö e a bügl — que pera da las vair e surtuott da las udir! L’ova cuorra e cuorra dal chüern, sainza pos, saimper inavaunt, e pleds e pleds cuorran e cuorran dallas laungias sainza pos, saimper inavaunt . . . .

Cu descriva ’l?
El descriva scu cha ’l vezza.
E el vezza scu cha ’l guarda.

El guarda glieud e chosas cun bunted, cun amur, cun filosofia seraina. Per tuotts sieu cour ho s-chazzis d’affecziun. Ma in prüma lingia per l’Engiadina ed ils Engiadinais. Lò sieu affecziun nun ho limits; el ais inamuro da sa patria e da sieus compatriots. Uschea po que dvanter co e lò cha Schlarigna e l’Engiadina cumperan scu ün’idillica Arcadia, e cha Schlarinots ed Engiadinais tar Mathis cumperan co e lò squasi memma buns . . . . Mathis als vezza uschea. Saron eir uschea. Que nun tuocha a me da güdicher. In ogni cas taunt ais tschert: in generel noss poet vezza bain, vezza cler; el vezza las chosas scu cha sun e las descriva scu cha sun. Uschea sas ouvras sun ün spievel nel quel ün vezza l’Engiadina, ils lös, las persunas, ils avvenimaints. Lò as spievla fidelmaing la vita intima, la modesta vita d’imincha dì d’ün bun e prüvo pövlet. In quist rapport las ouvras da Mathis varon saimper la valur da vairs documaints. E già que co farò ch’ün nun pudarò mê smancher las ouvras ed il nom da Giovannes Mathis.

R. A. Gianzun.