Rätoromanische chrestomathie XI/Gian Maurizio/La stria ossia i stinqual da l'amur/Atto - secondo

Questo testo è completo.

Caspar Decurtins - Rätoromanische chrestomathie XI (1917)

La stria ossia i stinqual da l'amur - Atto - secondo

Gian Maurizio

Informazioni sulla fonte del testo

◄

La stria ossia i stinqual da l'amur - Atto primo

La stria ossia i stinqual da l'amur - Atto terzo

►

[p. 39 modifica]

[p. 41]

ATTO SECONDO.

SCENA I.

Pangel. Ciüsa d’üna banda libra. Ün riület passa daspair. I’n banchet da len darant.

MARIA e GIAN PONTISELLA, pö GIACUM TÖNN.

MARIA (regn ora e plan e plan cu la si calceta in man)
Iss je starà chilò tüta suleta,
Per am scaldär, fagiand un zig calceta
In quist bun sul, e’l’è la pigna dii veil,
In l’aria püra, e sot quist bel ceil.
(Las senta giò e planin sül banchet).
Je sun ben fiacca; ma cas’è da fär?
Indree in la vita nus po plü tornär;
E sa tornär indree är as pudess,

[p. 40 modifica]

In verità, ca je plü nul vuless.
La vita l’è ün camin tüt plen da guai,
Ca düran sempar, e nu sciünan mai.
S’al Signur am vuless e lü clamär,
Je füss ben paragiäda per indär.
Dóma una raba am fagiess gran plašeir:
Al mee ciär Gian s’i pudess anc’avdeir.
L’è giò un temp, ca je nu l’à’ vdü plü;
Ma i ’sun trop veila per indär da lü.

[p. 42] GIAN (senz’essar avdü) Uei, uei!

MARIA. Chi è’ l, čhi e’ l, ca clama?

GIAN. O mama, mama! la mi ciära mama!

MARIA. Al mee Gianin! o al mee Gianin ciär!

Tü à ben fatč ben, da gnir anc’em truvär:

Je steiva giüsta e panzär e tü.
Ma l’è propi’ l Signur, c’at manda lü.

GIAN. Scüsam, o ciära mama, sa per quant

Ch’i vess volü, je nu sun gnii evant.

Chi ch’è el servizi d’altar nul pò fär
Casa cal vol, e nul pò cumandär.
Ma dgè, ma dgè, incusa av va e man?
O ciò, o ciò, c’um as tócc’anc’al man!
Je ’m pär, cu agias sempar bela ceira,
Cu agias giü üna buna prümaveira.

MARIA. Ormai la prümaveira l’è passäda:

Ma ur ca tüt la föia sea crodäda,

Am pär d’avdeir ch’i crodarà er je;
Parciee tü sa, ch’i en uciantatre.

GIAN. Oh no, oh no! Je pregarà Iddio,

Ca’ v cunserv’anca tant per amur mio,

E ca insemal as lasci’ anca gnir,
O ca insemal as lascia murir.

MARIA. Al mee ciär Gian! Tü’ m fa gnir al magun.

Ma tü è ben sempar statč ün ciär fii bun.

Oh c’al Signur at banadišča lü,
E c’al se spirat sea sempar cun tü!

GIAN. Sì, al see spirat sea sempar cun nò;

Ca lü l’è quel, ca quel c’al vol, al pò.

Chi sarà ciò, c’as sent e caminär?

MARIA. L’è’ l Giacum Tönn, ca va sü e drizär.

[p. 41 modifica]

GIAN. O’ l mee ciär Giacum!

TÖNN. O al mee ciär Gian!

[p. 43] GIAN. L’è ün temp c’u num as vè.

TÖNN. L’è plü cu ün an.

GIAN. Ma Giacum, Giacum, parciee restat ló?

E ’m toccär man parciee nu vegnat ciò?

TÖNN. Ma, scüsum Gian, je nut lasch toccär man;

Parciee tü sa, ca je sent da ladam.

GIAN. Oh, casa dišat, al me amic ciär?

(Al va via ei toccär man).

No, tant el grand fra nò nu s’à da fär.
Sat quantan volta c’um as l’à toccaa?

TÖNN. E quantan volta c’um as è striflaa!

Ma innura um era tüt üna brigäda;

Issa lan nossa šort la s’en mudäda:
Tü è passaa evant in granč’ unur,
E je fatč sempar dree ei salvanur.

GIAN. Da la mi šort je num poss lamantär;

Ma d’ogni stato as à das cuntantär.

Parciee, čhi sà, ent i öil dal Signur,
Qual ca l’è quel, ca merita pü unur;
Ca’ l cor e l’opra tantan volta fan
Dii ültim prüm e dii priim i drian.
Sì, l’è ben vero, e’ l cunvegn ch’il diga,
Iddio à banadii lan mi fadiga.
Arcidiacon, e ambašciadur,
Mandaa pü volta da l’imperatur,
Vescuf e princip am àn unuraa: —
Però je penz gügient ei temp passaa,
Je penz gügient ei temp c’um era fanč,
Ca tancu frär um era tütci quanč,
E c’um ingeva sunand i pigot,
E tajär perca e fär scivlarot.

TÖNN. O e fär mazz, giò dree quel riälin,

Da flur in penc e da malgaritin.

[p. 44] GIAN. O c’um marčiäva cunt i noss bastun,

Cacciand lan vacca süi praa da Nambrun.

TÖNN. In verità, je’ m pär anch’iss c’um väda

Sü per la bleis e taiär giò culäda.

[p. 42 modifica]

GIAN. Er je, am pär anch’iss d’avdeir qui lög,

Ca in temp da plöiva um fagieva fög;

D’avdeir qui lög, ca am plašeivan tant,
E ch’im pläšan anch’issa, ch’i sun grand.
Guardà vi lò, guardà čhi bel’avdüda!
In mezz i pign al mot da lan Gaiüda!
In verità c’am vegn quasi’ l magun,
E guardär sü al vadreč dal Bacun.
E or chi ora, o čhi vista fina!
Cui see bii crep la sašša da Mulina!

TÖNN. Oh, tü è ben anca (ma nul tör in mäl)

Tancu üna volta ün zig uriginäl.

Ben je ’m ragord, ca tü nun era mai
Bardasčia e vif cufà i altar bagai.
Incur ch’i altar eran e mantun,
Tü stäva sempar lò ent ün cantun;
Sa cun i granč um ingeva per sträda,
O cun lan fia um fagea stüäda,
Tü stäva lò, e ben pac tü cianciäva,
Tüt panzarus, e quasi tü tramläva.
La gent cradeiva, ca tü füss minchiun;
Ma tü è gnii un vero muštazun.

GIAN. O Giacum, Giacum! tü fa cumpliment:

Ma sa tü ’l crè, scì je sun är cuntent.

TÖNN. Issa stet ben; ca je vun lò bel bel

Dree’ l mee bastiam, ch’i à sül tublaa Del.

(Al va).

GIAN. Dio’ t ciüra, Giacum; vè anch e’ s truvär,

Ca qualchi volta um as possa cianciär.

[p. 45] Oh chi plašeir e’ vdeir i see cumpagn,

Ca fan gnir ediment i giuvan agn,

I giuvan agn, ch’èn tüt calur da rosa,
Ma ca, pür trop, i fügian senza posa. Ma cas’è, mama, cas’è quel suspir?

MARIA. O’ l mee ciär fii, je nu t’al poss mia dir.

GIAN. O ciära mama! nu tagnì zopaa

Quel c’al vos cor à insci’ affanaa.

O dgemal, dgemal: je nu poss avdeir,
Cu agius peis sul cor, o dašplašeir.

[p. 43 modifica]

MARIA. Sa dal santir tü à propi gügient,

Je t’al dgiarà; ma nu badär la gent.

I’ t dišan dree (ma je nui dun mia retta)
Ca tü . . . ca tü . . . à bandunaa . . . la cretta!
(Pausa).
Ma tü stà lò, e tü nu diš nagota?
Vessa da creir, cal füs propi vargota?
Vessa da creir, ca tü vess mess in fal
Al pè in la via, ca men’in la val,
Indua ca ’l nos Signur tegn separaa
Dii giüst qui misar, ca l’an bandunaa:
Ch’it vess d’avdeir, tü, al mee ciär fii bun,
Cun i dannaa in fond el calderun.
Sa quistan raba je vess da santir,
O ciär Signur! lascium pütost murir!

GIAN. O mama ciära! quant am dašpläš mai,

Ca pel vos fì u agias tantči guai!

Ma sa ’l vos fì u vulè giudicär,
Quel ca l’è statč us vè da ragordär,
Das ragordär, ca, quant debul ca l’era,
L’ingea la sträda, c’ai parea la vera;
E sa’ l see anim en era cuntent,
Si nul badäva quel ca diš la gent.

[p. 46] E ben, inscia je à sempar fatč;

Per quela sträda je sun sempr’indatč,

Indua ca cul see spirat m’a guidaa
Al bun Signur, ca m’à illüminaa.
Ma, ciära mama, s’u vulè avdeir,
Sa quel ch ’i fatč, i ’l fatč da cor sinceir,
Santì: je era in mezz e lan richezza
Or per al Vescuf, e in lan grandezza;
E ben, quel lò i’ à bandunaa tüt quant,
E issa i sun ün povar pradicant.
Cradef c’al sea quel lò la sträda larga,
Sa’ s lascia i comad, e’ s tö e doss la carga?
No, no. Je creg da veir la fede püra
Sagónd i ditč da la santa scritciüra,
Mia qual’i òman l’an dasfigüräda,
Ma incusa ca’ l Signur al l’à detäda.

[p. 44 modifica]

La falsa cretta je á bandunaa,
La fede ver a je á abbracciaa.

MARIA. La fede, ca is án lasciaa i nos veil,

Quel’è la vera, ca mena sül Ceil.

Je sun ’na povra veila, e giudicär
Nu sá lan novitá, ch’i vöian fär;
Ma’ l ser cumpär, ca l’è ün òm savi e pio,
Al diš ch’i lütar en nemig di Dio.

GIAN. Er je cradeiva tancu ’l ser cumpär,

Infin ch’i num sun mess e esaminär

I libar tütci quanč da la scritciüra,
Per an discernar la veritá püra,
E cun la forza da la veritá
Confondar quii, ca cercan novitá;
Suspettand e cradend, ch’il fagian doma
Per ambiziun, das dastaccär da Roma.
Ma quant plü ca ent al senso i peneträva

[p. 47] Da quii scritč sant, tant plü je cumprandeva

Ca la Chiesa da Roma á bandunaa

Al camin vero d’ la cristianitá;
E per forza i’ sun gnii e la persuašiun,
Ca in tantci punti i lütar án rašun.

MARIA. Ma i lütar, adorand, nu dan unur

Ei santi, gni e la mama dal Signur.

GIAN. Da adorär nus vess cu Dio sulet,

Per quant ca el tentatur är Cristo dget:

In spirat l’adorär e veritá,
Plü cu in esterna pompa e vanitá.

MARIA. No. Je nu poss lasciär ent i veil dì

La fede, ca’ l mee cor á sustagnii;

Mancär e quel, ca m’á mossaa mi nona:
E fär la cruš, e pragär la Madona.

GIAN. S’ l’è animäda da bun’intenziun,

La sará grata e Dio l’adoraziun,

Cumpagnäda da l’opra, e ment sinceira,
Er c’ la sea fatcia in diversan maneira.

MARIA. Iss sent. Sa ’l vescuf tü á bandunaa,

E ün nöiv pradicant tü è davantaa;

Sci vè chilò, e sta cun la ti gent,
E dal pais nu indär plü davent.

[p. 45 modifica]

GIAN. Nò, je nu poss; ca je’ m sun impegnaa,

Da stär e Còira, indua ch’i á cunsigliaa

Er je da riformär lan veila üsanza
Dree la credenza c’am dá plü fidanza.
E pö ’s sá ben, ca indua cas’è nasciü,
E cun altar cumpagn as è gnii sü,
L’è plü dificil, da ’s fär rispetär
E per la buna causa d’operär.
Chilò im dišan doma’ l Gian Planeta,
Ent al see lög nagiün nun è profeta.

[p. 48] MARIA. Ma je vuless ben santir lan rašun,

Parciee ca tü vol müdär religiun.

Ca je e tü m’as agia da partir
Er in quel lò, am fa quasi murir.

GIAN. Gní, mama ciära, e la santa scritciüra

Cum legia insemal cun intenziun püra;

E u ’vdarassus c’um s’intendará,
S’u m’an vará capii la veritá;
E c’um s’inchinará tütč dòi unii
Dòma davant Iddio e ’l see bun Fii.
Ma, sa dal tüt u’ num pò indär inteis,
Sül cor cu num cunserva nagiün peis;
Sa vò vulè anch’adorär Maria,
Sempar u’ sè la ciära mama mia.
(Giò la tenda).

SCENA II.

SER GADENZ e CUMPAR GUSTIN.

GADENZ. Intorn e quel afari u’ vè santii,
Ni ší cumpär? e u’ m vè ben capii?
GUSTIN. Sí, ŝí.
GADENZ. Cioè?
GUSTIN. Ca s’i nun án parmäl,
Vò pagá’l dobal nümar da bucäl
Da quel, ch’i altar pägan; per tant plü
Essar sagiüra da nu gnir vangiü;
Ma da lan vuš per veir la maggioranza
Dal nos cumün in la si radunanza.

[p. 46 modifica]

GADENZ. E s’al riesc, scí ge nu mäncará

Da’ n essar grato e la comunitá.

E in quant e vò, sül fitč da l’an passä
Um tira un stricc, ca völ dí, c’ lè pagä.

[p. 49] GUSTIN. O grazia, grazia! Je nu vöi mancär,

Ca vo seius elett da procurär,

E je ’l fač är cun buna persuašiun,
E non dóma dal fitč per la rašun.
Issa scüsam, sa je’ m permet d’indär;
Cá e fär lan pratca i en dree per scumanzär.
(Al va).

GADENZ. Sa e questi cän nus tegn sempr’un bacun

In bòcca, i mordan är al see patrun.

(Giò la tenda).

SCENA III.

Stüa d’ustaria. Meisa cun scabela da len. Caruna cun bucäl e scüdela. Diversi Squädrun; fra quii in seguit är i cumpär GIACUM e GUSTIN.

1. VASIN. Evant cu’ s mettar dree e lan faccenda,
S’u sè cuntent, um fá un zig marenda.
2.              Sí, bel e bun! Casa füss mai la vita
Senz’ün got vin, o ün got d’acquavita?
1.              In chi maneir’am da beivar al vin?
Or da bucäl, o am da tör cupin?
3.              Parciee cupin? Um as düsas trop mäl,
C’um al sol sempar beivar da bucäl.
(I fan passär dòi bucäl e cantan):
Beví, beví, compare; se no vi ammazzerò,
Non mi ammazzè compare; piuttosto beverò.
E l’ho bevuto tutto, e non mi ha fatto male:
Evviva, evviva, evviva il succo del boccale.

[p. 50] 1. VASIN. Issa gní ciò, e tulè giò una fetta

Da pan furment, e un tocc mugnachetta.

(I tön i see curtei sü da la gaioffa e is servišan).
4. U num sè anca tütč; però l’è bun,
Sa d’ogni squädra l’è chilò squädrun.
2. Je sun da quii d’ la squädra da Caltüra.
3. O per quel lò nu fär mia ceira scüra.

[p. 47 modifica]

4. Je sun vasin da quela da Burnöif.
2. Ca fa indär al carr evant cul böif.
5. In quant e je, jè sun da san Cascian.
4. Tu è är mustazz per cacciär ora i man.
3. E je alfin, je sun da quii d’ la Plazza.
2. Da quii dal gran squädrun, c’al trun cav mazza.
1. Ma è’l quel lò la moda da trattär?
S’u nul savè, je’ v mossará e cianciär.
5. Je sun un òm d’unur, e čhi c’am tòcca,
Je’ i fagiará tagnir la lengu’ in bòcca.
4. Bel bel, bel bel; sa issa u nu tašè;
Vulef avdeir, c’u vè da fär cun je!
(Picca sü la meisa).
3. Corpo di Bacco! (picca) s’u nu fagiè punt,
U vulè ’vdeir, c’u inget di pe e munt.
(I vegnan Cumpär Giacum e Cumpär Gustin).
GIACUM. Cas’è, cas’è st’istoria?
GUSTIN. Cas’è, cas’è sti sbragg?
GIACUM. Vef gió ciapaa la sborgna?
GUSTIN. Vargongia dii vos fagg!
2. Quist nu l’è altar cu i pre - pre - liminari:
Iss um sè pront da passär ei affari.
3. (Ma casa mai va e dir quel sumari?)

[p. 51] 4. VASIN. (Je veiva tema c’al gniss cun limari).

1. Unuraa squädrun, magnifici signori! Lasciá un zig da banda i bucäl, e cum tratta dii affari dal comün. Fra lan buna üsanza, ca i nos veil as án lašiaa, l’è är quela, da fär lan pratca evant lan eleziun dii uffizi. In la prüma radunanza dal comün as tocca da nominär al pudastá da Morbegn. Per quel l’è bun das intendar evant; ca nus sea lò quel dí cula bòcca everta, senza saveir e čhi där la vuš. Je sun persuas, ca ognün da voaltar ai vará giò rifletü. Dunque je’ m töi la libertá dav invidär e manifestär la voss’opiniun.

2. As sá nagót, sa’ i è varun, ca aspirassan e quel uffizi?
GIACUM. Giüst’aspirär nus pò dir; ma’ l ser Radolf, sa’ s tratass da tör al comün d’un impegn, as lasciass persuadar da l’accetär.
3. E per quel quista seira l’á scumanzaa e’ s tratär.
GUSTIN. Er see cušin, al ser Gadenz, as vol veir raccumandaa,
E da radöblär lan pinta per quel al m’á ordinaa.

[p. 48 modifica]

4.      I en tütci dòi òman, ca maritan da essar distint e
unuraa, e je nu savess propi e chi där la preferenza.
GIACUM. Al ser Radolf l’á pü etá, e är pü esperienza.
GUSTIN. L’altar as fagiará, basta e’ s där pazienza.
1.      Savef, casa ca füss al meiar, per nu offendar gní
l’ün, gní l’altar?
5.      Al meiar füss, c’um guardass, c’al gniss ora per l’ün e per l’altar l’istess nümar da [p. 52] vuš, e ca innura al decidess la šort. Inscia gní l’ün gní l’altar nus truvass affruntaa.
1. VASIN. E inscia’ as pudess mungiar du teta dree d’un caa.
2. Appunto!
3.                  Appunto!
4.                                    Appunto!
5.                                                     L’è quel ca s’a da fär.
GIACUM. Sef tütč inteis inscia.
TÜTČ.                                                     Sí, ší.
GUSTIN.                                                            Sí, ser cumpär.
2. Ma zitto! e secretezza incusa c’um sè inteis.
3. Chi ca zaras la bòcca, ciapass un poin da peis.
1. Issa, amig, c’um beiva infin ca l’è sciünaa!
5. Viva, viva lan nossa buna libertá!
3. Evviva, evviva, evviva är čhi ca s’á trattaa!
4. Evviva. . . l’ilüstrissim (al perd l’equilibrio; doi corran
e ’l tagnir ca nul dea giò sott).
TÜTČ.                                         Ha, ha, ha, ha, ha!
(Giò la tenda).

SCENA IV.

Säla in la ciäsa dal Ser Giacum Castelmür cun scabela da nugair intaiäda cun vappa, e mòbal e la veila, ma ben in ordan. Sü per la paré späda, lancia, alabarda, elmi e altran armadüra.

GIACUM CASTELMÜR, GIAN BATTISTA SALIS, pö GIAN PONTISELLA e RADOLF PRAVOST.

SALIS. Ciär ser Giacum! pür trop al firmament
Politic fa temè qualchi stratemp.

[p. 53] I vent cuntrarri as urtan, e spatciä

Nus pò ch’is quiettan senza imperversä.

[p. 49 modifica]

CASTELMÜR. Oh, ca la veila fede, o i costüm bum
Regnassan plü cu vizi e corruziun!
C’ai füss bun’armonia e lealtá
Fra i granč e i pit concordia e caritá;
Ben i pericul füssan d’evitär,
E lan burasca in bel temp da cangiär.
SALIS. L’element nöf, ca vegn as propagand
In lan idea, quel sconvolg tüt quant.
I spirat, ca s’en mess e esaminä
In religiun, is düsan är el fä
In la politica e nu stä plü lá
E badä tant gnär e l’autoritá.
E sa da questa cessa l’influenza
Cul nom da libertá vegn la licenza.
CASTELMÜR. Quel l’è ben vero; ma incadenär
Al spirat da la gent, quel nus pö gnär.
Chi ca streng la cadena oltre’ l dasbögn,
Fa ca i sogetti pö tiran al cogn.
Dagiò procedar cun moderaziun,
Badand ca trop nus scaldan lan questiun,
Sará’l partii pü savi in quist mument,
S’as cerca’ l ben dii Stati e da la gent.
(As sent e piccär e l’üšč).
SALIS. As sent piccä. Iss chi sará mai ciá?
CASTELMÜR. Avanti! Cumpliment chilò nus fa.
Oh! ecco, ca l’è ciò ün òm da vaja!
Gian Pontisella!
SALIS. Unur da la Bragaja!
PONTISELLA (ai toccand man)
Chilò, amig, je ’v present al dutur

[p. 54] Radolf Pravost, ch’è appunto rivaa

Da Padua, indua ca direttur

L’è statč ün temp da l’universitá.
SALIS. Oh, chi nul sá? ün òm da gran saveir!
CASTELMÜR. Um as cunsula propi da l’avdeir.
PONTISELLA (vers al Pravost)
Ecco Gian Salas, ün da quii da Sòi,
E Giacum Castelmür!
PRAVOST (ai toccand man) Ah, tütci dòi.

[p. 50 modifica]

Oman da stima e da gran rispetto
Per i see merit vers a popul reto.
(Is sentan giò).

CASTELMÜR. Giüst’e proposit voaltar sè rivaa

In merit el sogett ca scumanzaa

E discütar um veiva. Al vos saveir
Po giüst servir da guida ei nos panzeir.
Per la riforma da la religiun
As sent e dir ca u vè propensiun:
E cagnoscü per òman da cuscenza,
L’è or da dübi, c’u nul fagiè senza
Prafond rifless e consideraziun
Sül pro e’ l cuntar da la gran questiun.

PONTISELLA. Per truvär in quel lò la sträda retta,

Nul pò dar norma la rašun suletta;

Ma ognün an trova al pü ferm argument
Ent al se cor, ent al se sentiment.

PRAVOST. La vuš dal cor pò manär or da sträda,

Sa da rašun la nun è cumpagnäda;

L’è ’l meiar s’al stá in buna relaziun
La vuš dal cor cul lüm da la rašun.
Je á sustagnii ün gran combattiment
Fra la rašun e al mee sentiment;

[p. 55] Cá’l sentiment pel plü al stá taccaa

E quel, ca e creir da fanč as è düsaa.

PONTISELLA. Er je’ m truvat, bisogna ben ch’il diga,

In fär la scelta in üna gran fadiga.

La ferma vuš da Luter, e potenta,
Benchè verace, am parea trop violenta;
Da Zwingli la dulcezza am plašet plü,
Quela á’l mee spirat, e’ l mee cor vangiü.
Oh, sa tütč quanči füssan animaa
Tancu lü, da modestia e da pietá;
In buna päš as sciünass lan questiun
Senza ca fra i Cristian gniss divišiun.

SALIS. La divisiun pür tropp s’è giá formäda

Massima da Germania in lan cunträda.

Sa in Italia e Spagna regna üniun,
L’è in grazia, o Dio! da l’Inquisiziun.

[p. 51 modifica]

La veritá, sá Iddio, indu’ c’ la stea,
Ma i früt i èn questi da lan növa idea:
D’üna banda rancur, dišarmonia,
Da l’altra orrur, perfidia e tirannia.

PONTISELLA. In tal rapport savia è la decišiun,

C’á tötč la dieta dal pais Grišun:

Ca d’ognün rispettaa sea la credenza,
E ch’e nagiün sea fatč violenza.
Fra i capi, ca quel lò án decretaa,
Er tre brav Bargaiot as èn truvaa:
Ercul e Dietegan Salis eran lò,
E dii Corn Castelmür ser Nicolò.

CASTELMÜR. Appunto i’ vuless möivar la questiun,

Da la Bragaia giò c’as fa menziun,

Sa pel nos popol sea meiar rastär
El rito veil, o pür dal riformär.

SALIS. Sa riformand al rito as migliorass

[p. 56] Er al da dent, sci mänc as dübitass;

Ma l’è pü facil da mandä e tocc

Un sant’Intoni e šfendar ün san Rocc,
Ca dal nos cor estinguar lan paššiun,
L’invidia, la superbia, l’ambíziun,
L’intemperanza, gula, incastitá,
Simulaziun, malizia e falsitá.

CASTELMÜR. E casa giova fär al cröis bel net,

Sa ent al mandal rest’ent al gianet?

PRAVOST. Ecco i dübi, ca un temp är je

Nutriva in la mi ment; ecco parciee

Per ben lung temp är je á dubitaa,
Sas trattass da licenza, o libertá.
Ma confruntand ben ben i argument
Da la riforma cul Nöif Testament,
Paragunand cun la Baselga antica
Quela d’ la messa, e quela d’ la pradica;
Je ’m sun peršuas ca quista è pü conforma
Dii evangeli e l’antica norma.
Cas’è mai pü cuntrari e la rašun,
Cu dal mäl far vendar l’assolüziun?
Casa pü brüt pò mai essar truvaa,
Cu fär cumerci perfin dii pacaa?

[p. 52 modifica]

Cas èl i ordan da la gerarchia?
Scälin, ca menan e la tirania;
Süperstiziun, ca ün dí menará
E creir dal Papa l’infalliblitá.

PONTISELLA. E pü inütil casa pò gnir fatč,

Cu far la divoziun in ün linguač,

Ca la gent nu capišč, e la sforzär
Quel, ca nu l’á capii, da barbotär?
Nu l’è mia doma da lan forma esterna
C’as tratta; ma la veritá eterna

[p. 57] Sgurär ben ben da lan superstiziun,

E da la gent moderär lan paššiun.

Sa ent la ment regna la veritá,
Er l’interno dal cor meiar sará.

SALIS. Ca in la Baselga, e in l’agir dal clero

Al regna abusi, quel l’è pür trop vero:

Ciarcär bensí as vess dai moderä;
Ma mia da l’unitá das dastaccä.

PRAVOST. Quel lò pü volta l’è giò statč tantaa,

Ma da Roma ’l partii s’è ostinaa,

Dii see fals dogma da nus dastaccär,
E i dissidenti anzi da sterminär:
Inscia Arnald da Brescia l’á pagaa
Sül rogo al zelo per la veritá,
Inscia Giovanni Huss è statč rüstii,
Per veir da martir al doveir cumpii.
Quiet e cuntent i ingettan e la mort.
E’ l quel un segn forsa ch’i veivan tort?
Er tantci altar la vita án lašciaa,
Confermand dal see creir la veritá.

CASTELMÜR. Quel ší l’è sempar üna bel’aziun,

D’essar costant e la si persuašiun:

Ma per quel lò nu l’è anca pruvaa,
Ca quel c’as crè sea la veritá.
Martir as trovan per ogni opiniun,
Er ca fra leir sea cuntradiziun.
As trova är fra i Pagani in quantitá
Chi, ca per al see creir la vita dá.
Iss’an mör plü per la fè riformäda,
Parciee c’ l’è nöiva, e l’è perseguitäda;

[p. 53 modifica]

Ma spatgiá ca tre secul sean passaa,
E ’l fög da l’entusiasmo l’è stüzzaa.
Però l’è vero, ca la confessiun
Romana á punti, ca cun la rašun

[p. 58] Stan in cuntrast: ma čhi decidará,

Indua ch’è i termal da la veritá?

PRAVOST. Qui termal á da stabir la scienza

Senza paššiun, cul pass da la prudenza.

SALIS. Ma casa sá la scienza da sagiüra

Circa lan veritá da la Scritciüra?

Er s’i Vangeli per base as vol veir,
Sempar al reista anca vargot da creir.
E pö la scienza är in altran materia
Nu sá ben sciogliar lan questiun pü seria;
Ma las giüd’or är lee cun qualčhi ingegn,
Tancu la Chiesa, per as trär d’impegn.
(I rian).

CASTELMÜR. Oh, a propò! giüst sün quist argument

Un fatč, ca m’è success, am vegn e ment.

Una duman je sun rivaa bel bel,
Ingiand e spass, süi praa da Sotcastel.
Incur ch’i á giü ün zig intorn guardaa
Sü per la mota indua ch’è’l tublaa,
Je vezz ün bel matin, ca fagea spašš,
Matend in fila üna roccia ’d sašš.
Je ai dumand: «Dí, casa fat tü mai?»
Lü’l dišč: «Je mett’in fila i mee cavai.»
Je’ i dič: «O dim, casa ch’i an in nom:»
E lü: «Quist l’è al Tacc, quel lò l’è’l Tom.
Quist l’è al Coli, e quel lò l’è’l Cecc,
Quist l’è al Fuchs, e quist chilò l’è ’l Secc,
Quist l’è al Scimal, e quel lò l’è’l Blass.»
Ma’ l rastäv’anca una roccia’ d sašš.
Lü’l penza, e’ l penza: ma in quel mument
Plü altar nòm nui gnivan ediment.
Basta dree veir panzaa ün mument, o dòi,
Sí finalmente, per as tör d’imbròi,

[p. 59] Al povar mat, ca l’è ün fí dal Peidar,

Al dišč: «Qui altar èn tütč puleidar.»

[p. 54 modifica]

Je á cradü da nu stär in la pell,
C’am è gnii ediment al paralell,
Ca passa fra quel ditč da l’inocenza
E i ripieghi da l’ümana scienza;
E ogni volta, ch’i fatč riflessiun
Da qualchi oget sü la definiziun,
E per quel lò je ’m lambicc al cervel,
Am vegn e ment i sašš da Sotcastel;
Am vegn e ment: oh quanči, quanči mai
Eni i puleidar, e pac i cavai!
E pac cavai um i sá där al nòm,
Ma i puleidar rivan fin e Còm.
(I rian).

PRAVOST. Oh, al ser Giacum am fa gnir da rir:

Però är i concili in stabilir

I dogmi e i riti da la confessiun
I s’èn servii dii lüm da la rašun.
Sa da la scienza lur i án fatč üs,
Per nò la scienza nu sará ün abüs;
Infin ca i see dettami nu van or
Da quel camin, ca giüst trov’al nos cor.

CASTELMÜR. Per sün quel lò um va inteis är nò,

Da riformär i errur per quant c’as pò,

Ma qualchi volta per l’umanitá
Pò essar ütil är l’assurditá.
Assurdo senza dübi al pò pareir,
Sa el popul in latin pradic’al preir,
E ’l füss assurdo, sa la veritá
Gníss bel e neta sempar pradicaa:
Ma spess as fa cianciär la religiun,
Per secondär dal see cor lan paššiun.

[p. 60] Incur ca inšia el vero al vegn fatč scorno,

L’è meiar, ca’ l popul nun intenda un corno.

Chi ca mena la lengua e cativ fin,
Al füss bier meiar, c’al cianciass latin.
(I rian).

SALIS. Un altar punt è da cunsiderä:

S’al popul as met dree e giudicä

Dla religiun circa lan veritá,
L’istess in ältran cossa’ l fagiará,

[p. 55 modifica]

Quel, ca forma’ l see ben, c’ l’è ’l see unur!
E vulèr scrütä trop la veritá,
Nu l’è sagüra gnär la nobiltá.
Er ca in Bragaia nu la quinta bier,
In pais estar tant la pò giovär,
L’ordan gerargich s’al vegn rispettaa
Al reist’in pè är lan ältr’autoritá.
CASTELMÜR. Sün quel söget er je á rifletü.
Sa per al ben da tütč al giovass plü,
El vantagg d’essar nobal rinunciär;
Quel sacrifici je füss pront da fär:
Ma da seguir la püra veritá,
L’om nun è bun; dunque un’autoritá
Ai vol, c’al guida, ca in lan si aziun
Nu l’abanduna trop al camin bun.
Infin in issa quist’autoritá
L’è statč al clero e la nobiltá;
Sa issa as infiachišč quisti sostegn,
Dio sá, sa l’ordan pü lung as mantegn.

SALIS. L’è är da dir, ca e’ s santí discendent

Da gent distinta, l’eleva la ment,

Al dá’l curaggi, l’inspira l’ardur,
Da cumpir opra c’ai faggian unur.

[p. 61] E sa ün riäl as mantegn net senz’onta,

Pel ben da tütč pö sempar al ridonda.

PRAVOST. Pür ca quel füss! Ma indu’ è quel riäl,

Ca mai nus torbla in tütč i see canäl?

No, no, sül merit da la discendenza
Fra lan famiglia nui è diferenza.
Da dòi salam in l’istess böil fatč ent,
Ün sará bel, ün sará büs dadent;
Sü l’istess albar, e sü l’istess ram
Al crešč früt bun, e an crešč da qui gram.
Ün l’è canaja, l’altar òm d’unur;
Ün l’è leale, l’altar traditur.
L’essar nasciü sün quel nul fa nagot,
Nobal, o paisan; ricc, o tracot (cun calur).

PONTISELLA. Bel bel, amic, bel bel, e parmetè,

Ca sün quel lò diga vargot är je.

[p. 56 modifica]

Sa sü l’istoria da l’umana gent
As fá rifless, ent i diversi temp
As vè diversi ordan destinaa
Da Dio e sustegnir la Societá.
Ma ca sü l’istess punt al resta lò
Al popul sempar, pratendar nus pò.
Infin ca ün è fanč, l’è bun per lü,
Ch’il menan; ma incur ca l’è crasciü,
E zig e zig l’á impreis bel belet
Cu lan si gamba e caminär sulet.
Innura’ l füss mal fatč e s’ustinär,
Tancu da fanč anch’e ’l vuleir manär.
Pes sustagnir in alt giamai nus vess
D’impedir ca la gent fagian progress.
As alzär sur i altar nu unurass,
Cu incur c’al ben da tütč al dumandass.
Per quel d’üsär je á sempar giü rossur

[p. 62] Dal stemma, ca m’á datč l’Imperatur,

Per nu dasdär iss iss la gelosia

Cuntar da je e da la mi famia.
Ben s’á da dir, e unur da la Bragaia,
Ca i see nobal èn giü gent da vaja;
Ca pel plü cui comün i án tagnii,
E da bun galantòm án sustagnii
I dretč, ca i nos veil as an lasciaa,
E ca Enrico secondo á cunfermaa.
Per quel är qui, ca discendan da lur,
I pon guardär in alt senza rossur;
Ma giüst per quel i án är al doveir,
Da tagnir plü cul popul, cu cui preir,
Da lasciär libr’al cors e lan cuscenza,
E’ l guidär sül camin da la prudenza.
(I stan sü, tulend giò i capei).

CASTELMÜR. E ben! c’al sea testimoni al Ceil,

C’um vol tör per esempi i nos bun veil,

Secondand quel c’al popul credará
Essar la via da la veritá.

SALIS. C’um vol — är cuntar lan nossa paššiun,

Senza tradir la nossa persuašiun —

Fär quel ch’è giüst, c’al vegna quel ca pò!

[p. 57 modifica]

PRAVOST (toccand al cor)
Nò, al nos stemma um al port’ent chilò!
(Giò la tenda).

[p. 63]

SCENA V.

Säla da la ciäsa dal Comün. Al MASTRÄL, al NUDAIR e i VAŠIN in radunanza. Fra quisti är TUMEE STAMPA, GIAN GIANOTT, GIACUM CANT, GIAN TAMAGN, CUMPÄR GIACUM e CUMPÄR GUSTIN, ALBERT ANDRIANI, pleban da Nossa Dona, BARTOLOMEO MATURO, pradicant da Sur Porta.

MASTRÄL. Sciuri vašin! Issa c’u vè aprovaa

Al protocoll je’ v vöi veir saludaa

Anc’üna volta. — In quista radunanza
As tratta affari da grand’importanza.
Ben preist um vará pö d’as radunär,
Da quii anca pü seri per tratär.
Inciò je creg, ca fors’al bastará,
S’um eleg da Morbegn al pudastá.
Al restará e un’altra radunanza
Tratär da la riforma a d’ l’aleanza.
Al doveir da vašin agius present,
Da där la vuš cun sinceir sentiment
E chi ca fagia unur e quel ufizi
Da galantom, cun lealtá e giüdizi.
E fär proposta u rastá invidaa,
Chi c’u vulè elegiar pudastá.

GIACUM. Oman capaci ai n’è plü cu ün,

Ca füssan bun, ent i noss dòi comün;

Ma vo savè, ca’ s sol sempar üsär,
I bun ün zig parün da unurär.
Inscia är quista volta ben al stess:
Al ser Radolf dagiò je proponess.

[p. 64] GUSTIN. Al ser Radolf l’è brav; ma ent i comün

L’è giò statč in ufizi, e je’ n sa ün,

Ca infin in issa nun è titulaa,
E ben al maritass d’ess’ r’unuraa.
Al ser Gadenz l’è quel, ca je m’intend;
C’ l’è see cušin: l’è da l’istessa gent.

[p. 58 modifica]

UN VAŠIN. Ma čhi sá dir, s’i in intenziunaa
Da där vargot e la comünitá?
GIACUM. Al ser Radolf, s’al vegn lü nominaa,
Trecent’armetta e la baselg’al dá.
ANDRIANI. O čhi bun cor! o anim giüst e pio!
MATURO. Trecent’armetta per l’unur di Dio!
UN VAŠIN. O čhi mustazz! Evviva’ l sciur patrun!
Da parte mia je dig: bel e bun!
ALTAR VAŠIN. Ma üna raba i vuless dumandär:
E qual baselga al s’intend da lan där?
UN VAŠIN. Incusa intend quel lá’l ser Andrian,
Lü, ca da Nossa Dona l’è ’l pleban? …
ALTAR VAŠIN. Al ser Tumee Maturo är al dgiará,
Giò ca l’è pradicant dii riformaa.
ANDRIANI. Per baselga je creg c’altra nus possa
Intendar, cu la vera, c’ l’è la nossa.
MATURO. La vossa no, ca l’è falsificäda,
No, quela vera l’è la riformäda.
ANDRIANI. Vöt tašer giò, tizun tü d’eresia!
MATURO. Täs tü, apostul da l’idolatria!
GIANOTT. Avdè incusa ch’is aman fra da lur,
Qui c’as claman i servi dal Signur.
(I rian).
MATURO. Gent senza fede! Inscia us rispettá?
ANDRIANI. Di Dio l’ira sur da vo gnirá.
TAMAGN. Vulessus forsa c’un av possa creir,
Sa fra voaltar u nus pudè’vdeir?

[p. 65] CANT. E pratandessus, c’um av büčč’al man,

Sa fra vo altar u sè gatt e can?

GIANOTT. Nul basta mia purtär la cappa neira,
Pes fär stimär, e ’s fär fär bela ceira.
TAMAGN. Cun i vos guai, e lan vossa questiun
U mandá anch’e munt la religiun.
MATURO. In veritá, je nu sá casa dir.
ANDRIANI. L’è üna rašun, ca las lascia santir.
MASTRÄL. Dal ser Radolf sü l’intenziun da plü
Cu num cuntenda: as i dumand’e lü.
GIACUM. E lü per quel l’è inütal dumandär;
Lü e’ l comün, quel c’al vol, laščia fär.
C’al sea per la messa, o la pradica,

[p. 59 modifica]

El sciur padrun nui import’una fica.
STAMPA. Per troncär pü e la lesta la questiun,
Je ’m permetess da fär una moziun.
UN VAŠIN. Santí, al Tumee Stampa vol cianciär.
UN ALTAR. Oh, eccaši, c’as vol raccumandär!
MASTRÄL. Zitti, u vè la parola, ser Tumee.
Purtá evant quel ca vo proponè.
STAMPA. Ciär cunvašin! Scüsam sa ’i cianciará
Quel ca je penz, cun plena libertá.
Nu l’è bier temp, ch’è statč mess sü la moda,
Fra lan comünitá, d’indär in roda,
Onde dii pais südit nominär
I uficiant, ca’ i án da guvernär.
E quel’üsanza ün’altra è toccaa dree,
Ben pac lodevla, el pareir da je:
L’üsanza, da in ufizi nominär
Chi ca per quii è pront plü da pagär.
Quel lá l’è ün atto, ca vegn d’avarizia;
L’è giüsta tancu vendar la giüstizia.
UN VAŠIN. Nò, vendar la giüstizia? Am da sofrir,
Ca quistan raba e nò as lascan dir?

[p. 66] STAMPA. Quii, ca per gnir elett spendan daneir,

Al dobal cercan pò da gnir e veir;

E inscia i vegnan spess in tentaziun,
Da där e čhi ca päga la rašun.
Da quii n’è statč är, ca, per gudagnär,
Delitti fals i s’án mess e inventär;
Ca per quel lá is án servii da spia,
Samnand odio e discordia in lan famia.
UN VAŠIN. Alò, alò! l’è temp da la sciünär!
GIANOTT. Zitto! chilò l’è libar da cianciär!
STAMPA. Oh! giá el Ceil as rivolg i sušpir
Dii povar südit, ca nu pon sufrir,
Ent i see dretč das avdeir molestaa
Da üna naziun, ca god la libertá.
E čhi è la colpa da tütč quisti mäl?
L’è ’l popul, ca i ufizi rend venäl.
UN VAŠIN. Am gniss al güst dai där ün scapazun!
UN ALTAR. Ma quasi quasi, ca l’á ün zig rašun.
STAMPA. Vulessus, ciär vašin! sura da nò

[p. 60 modifica]

Clamär l’ira di Dio per quel lò?
Oh no, oh no! Pütost c’um fagia senza
Baselga, cu da vendar la cuscenza:
Plü cu pitüra, plü cu len e mür
Al pläš e Dio l’offerta d’ün cor pür.
UN VAŠIN. Davent, davent! ora dii pè quel futar,
C’ l’è da la messa, e l’è anca peg d’ün lutar.
TAMAGN. Sa tü nu teš cun quel, ca l’unur tòcca,
As truvará čhi c’at sera la bòcca.
UN VAŠIN. Saššin e mordar, cazar, scelm e lädar,
L’è lan parola, ca nu s’á da dir.
Tüt quant al reist, o dretč, o stort, o quädar,
Al nos statüt al lascia proferir.
STAMPA. C’um stabilišča evant cu nominär

[p. 67] Al pudastá, c’u num vol accetär

Nagot da čhi ca sará nominaa;

E inscia la scelta pü libra sará,
Inscia ’l nos cor nu gnirá in tentaziun,
D’an nominär ün ricc pütost c’ün bun.
Inscia la prova ei altar um dará,
Ca ent al nos comün regna equitá.
GIANOTT. E rinfaciär nus pudará nagiün,
C’um agia favorii la corruziun.
UN VAŠIN. Quel c’á ditč al Tumee l’è veritá:
Dagiò je’ l propon lü per pudastá.
ALTAR VAŠIN. Aha, aha! o je panzäva ben,
Ca dal patèr al füss quel lá l’amen.
UN VAŠIN. Casa! u vulessus mettar quel minčiun,
Ca ciancia cuntar al ben dal comün?
STAMPA. O nuv scaldá! ca je nu l’accetass,
Gnär c’al comün unii am nominass.
Nu fagè gronzla, e nu panzá gnär,
C’al sea quel lá al fin dal mee patèr.
Ma je preved, ca quistan corruziun
Saran fatali pel pais Grišun,
E ca l’obbrobrio da sti paccaa
Ent al sangu’ dii see fii gnirá lavaa.
UN VAŠIN. Sa altar tü nu sá profetizär,
Per i tee fatč tü fagiess ben d’indär.

[p. 61 modifica]

GUSTIN. O ser Masträl! per sciünär la quistiun,
Je dgará, s’è permess, la mi’ opiniun.
MASTRÄL. Dgè pür, dgè pür.
GUSTIN. E ben, da rafüdär
Al ben, ca vegn offert, füss parmalär
Al donatur; al füss är da minčiun.
UN VAŠIN. Chi vuless essar mai tant macarun?
GUSTIN. Dal ser Radolf u vè santii l’offerta:

[p. 68] L’è bela e generusa; ma everta

La via la lascia e bieran discussiun

Fra i partii da lan du confessiun.
UN VAŠIN. Evant cu’ i där lan vuš as pò santir,
Casa ca’ l ser Gadenz vuless offrir.
GUSTIN. Sa in see favur al vegn or l’eleziun,
Si lü ’l dá per votant, trenta crušun.
UN VAŠIN. Trenta crušun! Oh čhi grand òm da vaja!
TANTČI. Ca fagiará unur e la Bragaia!
TAMAGN. O čhi vargongia, ca fá gnir rossur!
Dal nos comün u vulè’l disunur.
UN VAŠIN. Al disunur da čhi banda c’al stá,
La maggioranza la decidará.
STAMPA. I parsonagi, ca propost u vè,
Raccumandär je’ i pudess ben är je;
I èn brav, i èn capaci, i èn prudent.
E l’ün o l’altar je füs ben cuntent
Da där la vuš’— ma dai vendar l’ufizi,
Al füss ün atto ben pac da giüdizi. —
CANT. Atto d’iniquitá, da corruziun,
Gran dišunur per la nossa naziun.
Vargongia eterna per al popul reto!
UN VAŠIN. S’al mazza!
UN ALTAR. S’al impicca!
UN ALTAR. As al sbüsecca lá quel maladetto!
TAMAGN. Possat crapär, tü brüta anima nera!
QUEL VAŠIN. E tü ca ’t possa gnir la polmonera!
UN VAŠIN. Issa sciünala cun quela canzun,
S’u nu vulè ciapär un muštazun!
UN ALTAR. Tü prova doma e’ m gnir ciò daspair,
Sa tü á güst d’indär dii pè e l’air!

[p. 62 modifica]

MASTRÄL (picca sü la meisa, o scudiš al brunzinin)
Issa i dig Frid! e chi c’as bròta plü,
Al sá quel c’al Statüt á provedü.

[p. 69] UN VAŠIN. Zitto! al diš Frid: fagè, fagè eplan;

Ma c’um as töj’in guardia da qui can.

UN ALTAR. Brav, ser Masträl! Inscia as á da fär:
La legge di Statüt fär ussarvär.
MASTRÄL. Evant cu da passär e l’eleziun,
Dal ser Tumee votá sü la moziun,
Da nu accetär nagot dal nominaa;
Chi ch’è per quel, da tagnir sü è pragaa.
(Pachet tegnan sü).
UN VAŠIN. Nul fagea gnanc dasbögn da tagnir sü;
I saran tre o quattar tüt al plü.
MASTRÄL. Chi ch’è per accetär l’esibiziun,
C’al tegna sü per segn d’approvaziun.
(Quasi tütč tegnan sü).
UN VAŠIN. Ormai la maggioranza l’á decis:
Per as fär tema ai vol altar barbis.
GIANOTT. Sí ší, u vè vangü, povar minchiun!
Sül nos pais clamand maladiziun.
Al gnirá’l temp, ca per castig di Dio
I nos nepoti án pagaran al fio,
E ca per còlpa da i nos paccaa
Qui povar guafan saran trasformaa
Da comissari, cunt e cavalier
In tantci cušineir e camerier.
(Tumee e i see amig van davent).
UN VAŠIN. Inget pür pei fatč vos, c’al trun ca’ v mazza,
Tütci quanči c’u sè da quela razza.
UN ALTAR. Issa, ch’i en davent qui macarun,
Scí fra da nò ai sará pü üniun.
MASTRÄL. Fra i dòi, ch’en statč propost per pudastá,
Da fär la scelta u sè invidaa.

[p. 70] UN VAŠIN. Al ser Gadenz l’è una teista fina,

C’as fagiará unur in la Vultlina.

UN ALTAR. Al ser Radolf väl plü c’ul ser Gadenz.
(Je dic inscia, ma altar je penz).
GIACUM. (Er je á da dir inscia; ma magari
C’al vess vittoria nos aversari).

[p. 63 modifica]

MASTRÄL. Al ser Radolf čhi ca vol nominär,
Ch’i tegnan sü, c’um ai possa drombär.
(Üna part tegnan sü).
Vò, ser Nudair, drombai e ün e ün.
NUDAIR. I’ á giá drombaa, i en giüst quarantün.
MASTRÄL. Qui ca nun án votaa i èn da plü.
Pel ser Gadenz čhi ca vol, tegna sü.
(Tantci tegnan sü).
NUDAIR. Nu l’è gnanc necessari dai drombär,
Dòi cuntar ün a si pò ben stimär.
MASTRÄL. Ormai al ser Gadenz è nominaa.
TÜTCI. Evviva, evviva al sciur pudastá!
GUSTIN. L’esit je corr ei dir da l’eleziun.
Evviva ’l ser Gadenz, al nos patrun!
(Al va in prešša).
UN VAŠIN. Unur e Dio!
UN ALTAR. Gloria e la Madona!
ANDRIANI. Mandá giò e sunär giò Nossa - Dona.
MASTRÄL. Iss um vess fatč tüt quant bel net e clair;
Dòm’as rest’anca da fär un cavrair.
UN VAŠIN. Prüma da tüt s’á da fär riflessiun,
S’as vol, o no, mudär lan cundiziun.
UN ALTAR. Ai án vol ün, c’al fagia per pac prezzi.
UN VAŠIN. Sí matem je, ch’i sun al Gian Murezzi.

[p. 71] TANTCI. Ho, ho, ho, ho! Quel lò l’è cianciar clair!

MUREZZI. Sí, parciee dišni: «Murezzi cavrair?»

UN VAŠIN. Per c’al sea imparziale, ai án vol ün,
Ca nu agia ciävra, e nu sea dal comün.
UN VAŠIN. As dá per ciävra dòi sašin da plü;
Ma cal lan čiüra, e c’ai väda dree lü.
ALTAR. C’ai guarda dree, e c’ai stea daspair;
Mia c’al lan lascia per indär pradair.
UN VAŠIN. C’al vegn’e ciäsa evant l’evamaria.
ALTAR. C’al guarda ben, ca nu’ l lan tetta mia!
MASTRÄL. Ai füss quel veil. S’u’ l vulè metar lü
Er per quist ann, i ’v preg da tagnir sü.
UN VAŠIN. Quel povar mat l’è un zig un macarun;
TÜTCI. Ma tütavia um diš: Bel e bun!
(Al torna al cumpär Gustin).

[p. 64 modifica]

GUSTIN. O ser Masträl! parmetem ün’istanza,
Evant cu licenziär la radunanza.
MASTRÄL. U sè giüsta gnii e temp: purtal’evant.
GUSTIN. Al ser Gadenz al fa ringraziär tant
El nos comün, c’ai á fatč tant unur;
E al la fá pragär anc d’ün favur:
Sa cuncedar ai vol la condiziun,
D’üsär dal dretč da la sostitüziun,
E in tal caso as parmatess da dir,
C’al vol al ser Radolf sostituir.
MASTRÄL. Ai vulef där la vossa approvaziun?
DIVERSI. Sí, tagnind ferm al punto di crušun!
(Tütci tegnan sü).
MASTRÄL. Issa, signori, l’adunanza è sciolta,
A rivederci per ün’altra volta.
(Giò la tenda).

[p. 72]

SCENA VI.

E la campagna.

TUMEE STAMPA, pö ANIN.

STAMPA sulet. Un bel costrütt á giü la comünanza!

Ecco svanida ormai la mi speranza,

D’avdeir e ’s fär unur i Bargaiot,
Ca’ s pudess dir, ch’i èn bun patriot.
Dal cor da l’òm nus as pò mai fidär,
Sa ogni mument nus as vol inganär.
La vuš da l’interess á gran potenza,
Ca la zufega quela d’ la cuscenza;
D’ün fals vantag al spegul la fa ’vdeir,
E la corromp dii òman i panzeir. (Pausa).
E panzär quel c’al cor á da sufrir,
Al gniss dabot la vöja da fugir
Dalónc, dalónc da quista raza düra,
Pes cunsulär in sen da la natüra.
In la natüra tüt pär armonia.
Parciee ent al cor da l’òm nun ela mia?
Ecco lan planta! ecco lan erba e flur!
Tüt corrispond ei fin dal Creatur:
E l’òm, la si pü nobla creatüra,

[p. 65 modifica]

Pò veir vers i see frär tempra insci düra?
Per dir la veritá, je vea speraa,
Ch’i vessan pü cuscenza i riformaa:
Ma incur ca’ as tratta raba d’interess,
Riforma, o no, l’òm è sempar l’istess.
Ecco parciee, ca je sun titubant,
S’i á da prestär fede el pradicant,

[p. 73] M’unind e quii, ca fan lega cun lü,

Ca urmai ent al comün èn i daplü.

Tüt quistan prova, tüt quistan dübiezza
Am emplišan al cor da gran tristezza.
Per coronär dal tüt al me dulur,
Al mancass doma c’am tradiss l’amur.

ANIN. (ai riva daspair senza essar avdüda evant)

O ciär Tumee! ormai je t’á truvaa!

Dopo da tantal pezz, ch’i t’á ciarcaa,
Dopo essar corsa tant in ent e in or,
Cun tanta tema, cun tant peis sul cor.

STAMPA. Parciee at tema, o dulč angial mee?

Nu tramlär plü, iss ca tü è cun je.

E t’avdeir tü, am passa or da la ment
I panzeir trist, c’am fagevan turment.

ANIN. Je á ben capii dalunga ch’i t’á ’vdü,

Ca qualčhi dašplašeir tü veiv’er tü.

Dim casa c’ l’è. Oh, vessa la fortüna
Dat pudeir rallegrär iss’e edüna!

STAMPA. O l’è nagot. Am veiva rabiantaa

Cul see procedar la Comunitá,

E tant am veiva toscantaa i panzeir,
Ca quel ch’è blanc, am parev’essar neir.
Ma tü, cas’è ’l, ca ’t á tant spavantäda?
Ca em ciarcär tü gniva insci ingosciäda?

ANIN. O ciära tü, cas’am fat gnir e ment?

Je á ent al cor ün trist presentiment;

Presentiment, ca je nu sá spiegär,
Ma ca pel ben ch’it vöi am fa tramlär.

STAMPA. Sa tü’m vol ben, ciära, nu badär mia

E tütč’i sömi da la fantasia;

La fantasia fa spass cui nos panzeir,
El cuntrari dal vero las fa ’vdeir.

[p. 66 modifica]

[p. 74] ANIN. O füssal pür inscia! ma impreššiun

Granda am á fatč üna appariziun,

Ca giò tre nötč i’ á giü ent al drumir:
Dòm’ei panzär am fa anca stremir.
Je t’avdea gnir vers je pem salüdär
E bracc evert, e är je vulea fär
L’istess: ma üna man palida e lunga
Fra je e tü cumpariva dalunga,
E l’ün da l’altra brüsc las separäva,
E tü dalónc dalónc pö la’ t manäva.

STAMPA. E quisti sömi nu där trop ement,

Ca per nagot i contürblan la ment.

Nui sará man, ca’ s possa separär;
Infin ch’i viv, je prumet da t’amär.
ANIN. Gnär je e tü nu fagiará mai tort.
Tü sará’l me amur fin e la mort;
Ma eppür je tem, ca qualčhi avversitá
Al nos plašeir e dastürbär gnirá.
Sent. Je ’m truväva giüst da dree ün cantun
D’üna ciäsa, ch’i òman dal comün
Da l’adunanza tornävan in dree,
E je’ i sent e cianciär da ün Tumee.
Je güz l’ureila, e je sent e dir:
Tant’arroganza, no, nus pò sufrir,
Al Tumee Stampa l’è ün traditur,
L’è gnii dal nos comün pel dišunur.
E ün altar dgeiva: Sa ün dí il truvass
Sulett, corpo di Bacco! je’ l strozzass.
Üna vuš dgeva: Cas’as pò spatčiär
Da ün, ca la si fè stá per negär,
Da ün, ca e la si gent fa dišunur,
E una mata dal diaval fa l’amur.
Ma quel, ca’ l manc da tüt je poss trär giò,

[p. 75] L’è, c’al vol essar lü pü giüst cu nò.

Cianciand inscia evant evant i ingievan,

E je nu capit plü quel ca lur dgeivan:
Ma intorn al cor ün freid je’ m santit gnir,
Ün freid e ün cald, ch’i nu sá incusa dir;
Da corar et ciarcär je á panzaa,
Per tema ca dal mäl nut füss rivaa.

[p. 67 modifica]

STAMPA. Bah! nu veir tema, e nui panzär gnanc;

I can, ca bupan plü, mordan da manc.

Da la fè, ch’i vará ent al me amur,
Tü avdará sa je sun traditur;
E zig e zig tütč as persuadaran,
Ca quii, ca cren quel lá, gran tort im fan.

ANIN. Ma dim emò anca quista rašun:

S’um rastass da diversa religiun;

Nu varam das pentir dal nos amur?
Nu saral ün paccaa cuntr’al Signur?

STAMPA. Per čhi ca tem Iddio e á ün cor bun,

Nui è ent al mond cu üna religiun;

Da Dio i èn tütci qui c’an al cor pür;
Er, ch’i nul pregan giüst fra i listess mür.
Quel c’al plü da la gent vol al Signur,
L’è cas as vöia ben infra da lur.
Sa’ i’ è üna confessiun, ca dastaccär
Vuless dòi cor, ch’en destinaa e s’amär;
Je la bütass dalunga ent ün cantun,
Cá la füss falsa quela religiun.
Ma sa quel lá’l tee cor pò sligierär,
Sí ün sacret je ’t vöi manifestär.
E zig e zig tüt la comünitá,
Je creg ca e la ti fede as unirá;
E s’i num sun giá dichiaraa er je,
Si’ l plü l’è per riguard invers i mee:

[p. 76] Però temer Iddio e essar bun

As pò in l’üna e in l’altra confessiun.

Ca in l’üna e in l’altra as pò essar cativ
D’am persuadeir je á är giü motif.
Quel ch’i creg ferm, e ch’i nu dübit mia,
L’è ent al nos amur, anima mia!
(Al la tö sottabračč).

ANIN. Al tee panzeir l’è giüst cumpagn dal mee,

Issa c’um väd’e ciäsa, ciär Tumee!

[p. 68 modifica]

SCENA VII

AND’URSINA e MENGA vegnan da la banda opposta e quela indua ch’èn giüst indatč i altar dòi.

MENGA. I èn propi lur! avdei, avdei, dunanda!

Ecco ch’i passan giò da quela banda!

Je’ v veiva ditč, e u num vuleivus creir,
Chi ca dal vos ser neif era’ l panzeir.

URSINA. I èn propi lur, no, nu s’al pò negär;

Ma per quel lá nu l’è das disperär:

Quanči föghet nu veivan scumanzaa
E ardar, ca cul temp is èn stüzzaa!

MENGA. O dia, dia! čhi vess mai cradü,

Ca quela mata lá ai vess plašü?

Ca quela lá’l vess pudü preferir
Er je? — am fá üna döia da murir.
Almanc ca i mee panzeir je vess tašü;
Ch’i nui vess fatč intendar gnär e lü.
Issa tütč quanči am riaran or:
In veritá, dunand, ’am crapa ’l cor.

[p. 77] URSINA. Da stär es lamantär nul väl nagot;

Pütost cum penza sü, sa fär vargot

As pò intant, almanc pei dišunir, —
Ca innura altar panzeir pudessan gnir.
Stüzzaa ca sea’ l prüm föc da la paššiun,
Ent al see lög al sol gnir la rašun.

MENGA. Ma per gnir e quel scopo incusa fär?

I Santi e la Madona i vöi pragär.

URSINA. I Santi e la Madona pragá pür;

Ma giüdav vo, ši iv giüdaran är lur.

Sa ün as mett dóm’e guardär in sü,
Gni Santo gni Madona’ l giüdan plü.

MENGA. Ma ciära vò, casa possa mai fär?

Al cor da l’òm je nul poss mia müdär.

Num restará, cu cridär al mee amur,
E murir da tristezza e da dulur.

URSINA. Ho, ho, murir, quel as lasci’ al drian.

La vita e dulčia, är c’ l’agia tantci afan;

Sa vò vessus ün cor da nus lasciär
Fär tema, je savess ben casa fär.

[p. 69 modifica]

MENGA. Sa nu l’è fär dal mäl, ši dgemal pür;

Cá je nu vará tema, je ’v sagiür.

URSINA. Vò vulessus lan nuš avdeir e gnir,

Senza c’u vessus l’albar da scudir!

Ma quel nul vá; nul vá. E in quist mond,
Sa nus sá navigär, as va e fond.
Je n’á pruvaa d’ lan bela. Sa’ s vol fär
Sempr’e l’agnel, sci as as fa maiär
Dal luf; dagiá l’è meiar cacciär or
Lan grifla, es fär anim, es fär cor.

MENGA. Sí incusa füs da fär? Dgemal, c’um senta:

Sa nu l’è raba ca’ l mee cor spaventa.

URSINA. Oh bah, santí. U savè c’al Tumee,

[p. 78] C’ai sea spirat e stria ferm al crè;

Ca lan stria e i striun l’á in grand orrur,

Ca e bricat stria nul fagiess l’amur.
E ben, dalung al sciünass l’armonia
Fra lü e l’Anin, s’al la tagniss per stria.

MENGA. S’al la tagniss — quel lá u vè bel dir,

Lü per tüt altar al la sol tagnir.

URSINA. Infin in iss nul vará giü occašiun

Da veir da lee üna tal opiniun;

Ma d’ la cangiär dificil nul füss mia,
Sa l’ingess or la vuš, ca l’è üna stria.

MENGA. Mettr’ora üna vuš falsa al füs pacaa:

Ciär and’Ursina, o ciära, num tantá!

E pö una via al füss periccolusa,
Per gnir punida iss’iss per falsa accusa.

URSINA. Tema nu abbiá: c’u num füss mia insci gnocca,

Da nus servir per quel da altran bocca;

Da nu fär gnir al prüm büt dal panzeir
Da qualchi segn, c’as pudess är avdeir:
Ma per ca quist resta dal tüt sacret,
ll’ l vè da fär cun i vos man sulet.

MENGA. Oh, je’ m vegn freid e šgrišal e panzär,

Ch’i la pudessan per quel cundanär;

Ca je füss colpa je da la si mort:
Quel al füss ben üna gran düra šort!

URSINA. E quel pericul je veiv’är panzaa;

Ca innura ší c’al füss ün gran pacaa;

[p. 70 modifica]

E’ l füss är da temeir, sa la vess bier
Dal see, c’al fisco püdess cunfiscär:
Ma indua ca nui è bier da mettr’in meisa,
I solan dir, ca nul porta la speisa.
E pö, sa trop evant la vess d’indär
L’istoria, as la pudess dalibarär.
(La sfruša al polaš sur i altar dent).

[p. 79] MENGA. L’è propi una dišgrazia da gnir granč.

Oh parciee mai nus resta sempar fanč?

In quel etá as á inscí net al cor,
E s’è tütč quančhi tancu frär e sor!
Ma appena granč, ecco ca l’armonia
Vegn dastürbäda, o da gelosia,
O da suspett, o da malignitá,
Da interess, süperbia, aviditá.
O quantan volta cun lee bračč e bračč
Nu sun indatcia e fär el patinglačč,
O e la magnocca, o e’ l pom e’ l peir,
O e fär starnam — senza cativ panzeir;
Senza panzär, c’al pudess gnir ün’ura,
Ca l’üna füss da l’altra la malura.
O dia, dia! cas’ái mai da fär?
Oh, sa indree as pudess anc’ tornär!

URSINA. Ma in qualčhi moda risolvev alfin!

O ca l’ulcel è vos, o da l’Anin.

Quel lá l’è raba, ca nus pò partir,
Tancu lan nuš da fanč. Um fagè rir.

MENGA. Sí, incusa intandessus ca je fagia,

E fär quel segn, ca nagiün ombra n’agia?

URSINA. Santí. Sa ent üna stala lá daspair

E quela da l’Anin ai füss ün pair

D’avdei, dašrantan ün, e pö matel
In la cadena cun l’altar avdel.
Ma evant, guardá in sacret dav rubacciär
Ün tocc dii sdrač, ca l’Anin sol purtär,
E dal lasciär — c’al sea dalung’ truvaa,
Daspair, o e doss ei dòi avdei rantaa.
E pö guardá ben ben da nu tramlär,
Sa da quel lá varun vegn ef quintär.

MENGA. Am treml’al cor, am vegn dabot sgrišur.

[p. 71 modifica]

[p. 80] Je nul fagess, sa nul füss per l’amur.

O povr’Anin! je’ t met la döia in sen;

Ma in altar möd je’ t fagiará dal ben.
(Giò la tenda).

SCENA VIII.

RADOLF PRAVOST cun üna pergamena in man spassegia cun BARTOLOMEO MATURO.

PRAVOST. Trista è la nova, ca m’è statč purtaa:
Gian Pontisella è mort; ma l’á lasciaa
Indree ün fí, ca fa dašort sperär
Ün òm da gran valur da davantär.
MATURO. O quel brav’òm! Iddio’ i dea la päš
Eterna, riserväda e qui c’ai pläš
D’assümar ent al regn da la si grazia!
PRAVOST. Ma per nualtar l’è üna dišgrazia.
MATURO. Però, sa ün lavurant Dio á clamaa
Or da la vigna, ün altar l’á mandaa.
Paul Vergerio d’Italia e fugii,
Per as salvär, e in la Rezia è gnii.
Gnii da Pušlav, e passaa la Bernina,
L’á riformaa’ l comün da Puntrašina,
E iss’in Ingiadina cun gran zelo
Al va samnand al gran da l’Evangelo.
Er in Bragaia as diš cal rivará,
La causa e propugnär dii riformaa.
PRAVOST. Quel l’è ben bun; parciee ai n’è anca bier,
Ca in la veila fè vöian rastär.
MATURO. Fra i nos pais la nöiva adottaa an
Stampa, Burnöif, Caltüra e Visavran;

[p. 81] Qui da Muntačč no anca, ca’ i daspläš,

Al see sant’Antonin mandär in päš.

PRAVOST. E ben, pazienza! as lascia, ca ognün
As regla giüst dree la si persuašiun.
Cul temp la causa da la veritá
Vittoria sur da tütč riportará.
MATURO. In Bragaia dòi nig tegnan in pè
Al zelo sempar per l’antica fè:
San Gadenz sü Casaccia, e Nossa - Dona
Da Castelmür, sacräda e la Madona.

[p. 72 modifica]

Ma s’al riva Vergerio, seguitaa
Da Guido Zonca (ca är quel gnirá),
I oscuranti, ch’i nu cregan mia,
Tagnir pü e lung in pè l’idolatria.
Oh no, oh no! e insemal cun qui dòi
L’ingiará är al san Lurenz da Sòi.

PRAVOST. Inscia um spera, e je sun ben cuntent,

Dal pudeir creir, issa, ch’i torn davent

In la Vultlina, indua ca, cunfermaa
Vicari, i sun dal mee doveir clamaa.

MATURO. Iddio av dea la si grazia in pegn

Dal see amur, brav òm, c’u sè sustegn

Zelant fra nò da la fè riformäda,
Ca la Baselg’e pürgär è clamäda.
(As toccand man).

PRAVOST. E vo’ v dea forza da continuär

In la vos’opra, e nu l’abandunär!

Da Bragaia qual prüm riformatur,
Sempr’al vos nòm ai restará in unur.

(I van da diversan banda. — Giò la tenda).