El nom de Dieu qu'es subiranz
 |
Questo testo è incompleto. | |
Questo testo fa parte della raccolta Rimatori siculo-toscani del DugentoII
DOCTRINA DE CORT
Proemi de doctrina de cort.
El nom de Dieu qu’ es subiranz,
paire e fili e esperitz sanz,
e guidanz de totz pecadors,
fauc mon acort pels amadors,
5ques amon saber ab drechura,
qals es aycella parladura
ques ha en chanz major plajensa
e may avinenment s’ajensa.
E si enten molt a estendre
10mon dit, nuls ab drech reprendre
m’en deu hom, quar en pauche escrich
no podon ges caber gran dich,
e en breus ditz confusios
se concreja mantas sazos.
15Mas si eu claramen dezir
e may mas paraulas dir,
obs es que mos ditz s’espanda
per drech’e per longa landa;
e s’afanz feira m’en mestreygir,
20vigors mon coratg’enpeeygir,
car ben say que ses gran afan
hom no pot far obra prezan.
Eu voil que cascus q’ a pretz rics
r entende, no avols ni tritz.
25Don ieu, Teramaygnis de Piza,
commenz en aquesta guiza.
Comengament de doctrina provincial vera e de rahonable locucio.
Tot en aysi con le rubis
sobre totas peyras es fis
e l’aurs soblels metailz cars,
30sobre totz razonatz parlars
parladura lemoyzina
es mays avinentz e fina,
quar il quays se razona
con la gramatica bona
35per tots los nombres singulars
e per tots los plurals anars
e per cas e per drech genre
la deu dir qui l’am’apenre,
e per paraulas ajectivas
40e per finas substantivas,
per comunas, oblichs e rctz;
masculis genre e femnis dretz,
per personas e per temps
e per motz escriutz ensemps,
45e per razon continuada
qui per obs no sia biaysada,
e per totas verayas parts
d’orazion qui grazid’artz
qui te lo sieu carni ubert
50del parlar razonat per cert:
so es pels verbs e per los noms,
pels particips e pels pronoms,
averbis, prepozicions,
conjunsions, interjesions.
55Perque vuoil sapchatz, amador
qui deziratz haver valor,
que totas paraulas bonas
substantivas genr’e personas
demostron puramen e genz
60e sostenon grandamenz,
e sostengudas son vez tal
e substansi’ han naturai.
Las ajectivas son del nom,
del particip et del pronom,
65qui no podon sens nom estar
e han plural e sengular,
e iiíostron calilat e gen
e person’en entendimen.
Des preposicions aqui
70e des averbis atressi
e coniunsion, ieu vos die,
e enterjession, amie,
quar singulars ni plurals han,
ni demostron genre, ni van
75per personas ni per temps jes,
la lur parladura no es
sostenguda per alcun fach
ni sosten, tan ha flach contrac.
Las sustantivas aytals son:
80«Emperayre», «reys» e «baron»,
e totas autras qui en ver
mostron substansa qui vezer
se pot o qui vezer nos pot.
Don ieu vos dich en cestui mot
85qu’ an nom per 90 substantivas
car sostenon ajectivas;
e podets far oracion
ses ajectivas ab razon,
ab lo verb, aysi com ieu die:
90«Seigner suy del castell de Vie»,
Encara: «Cavalliers melur
per jutge Ugolim de Galur».
Ajectivas hom appella,
aysi com «bos», «bels», «bona», «bella»
95«fortz», «plazens», «sufrens» e «vils».
«avinenz», «temenz» e «sotils»
e las autras per semblansa
qui mostron qual ses substansa,
o que cant, o que fay,
oo o que sofie, o can que vay;
ajectivas hom las clama
quar dreig entendimen brama
le lur lavors ses valedor
de la substantiva color.
105De los ajectius parlars
de tres maneyras es l’afars:
masculin apeyla hom l’un,
l’autie femnin, l’autre comun.
Mascolis con «bos» e «blancs»,
Ilo «gays» e «beyls», e «larcs» e «francs»,
e tuyt cill qui mascle mostron.
Le femnis es tot aysi con
ieu divisi aqui: «franca»,
«bona», «bella», «gaya», «bianca»,
115e tuyt acill qu’ hom repauza
ges en la femnina cauza.
Le comuns es si con «sufrenz»,
«fortz», «vils» e «sotils» e «plazens»
e tots ceyls de tal maniera
120obs es q’ hom comuns enquiera,
car los pot hom tan ben asir
ab mascle com ab femne dir.
Ara tot ayso voil sapchatz
que gramalica en vertatz
125cine genres razonatz fay:
masculin e femnin veray,
neutre, comu et omne cert,
mas, si con hay enanc proert,
las paraulas substantivas
130e totas las ajectivas
son en chanz sotz masculinas
o comunas o femninas,
e en la lur entension.
Petitas e grandas son,
135e hom las grandas asear
ben pot e breumen pauzar
enl sengular nominatiu
e encaras el vocatiu
pel neutre ques es tant adautz,
140con dis d’Aurenga Rembautz;
«Assats m’es bel, que de novell»;
e con die: «Mas mes q* has castell,
e ben m’es aupranar vas Piza».
Si van li autre d’aytal guiza.
145Gramatica fay femnina
«arbres» e chanz mascolina,
e en chanz es femnin «amors».
en gramatica mascle «cors»
en gramatica neutre «amar»
150e comuns es ditz en chantar.
Aysi totas autras del nom
paraulas masculinas son
o femninas o comunas,
que no ne romanen alcunas
155enfbras aycellas totas
de las quals bay fachas notas
qui per cert han breviamenz
pel neutre so sapcha, laienz;
e nos pot noms substantius
160abreviar, mas l’ajectius.
Ben devetz tuyt saber ara
lo parh’.r qui non esgara
e celai qu’ entendimen fin
ha de masclin e de femnin.
165La parladura ajetiva
e tota la substantiva
s’alonga enis nombres amdos,
et dels ses cas es la razos;
SO es dels singular retz rics
I/O e de tots les plurals oblics,
quar ensenips tiiit se resemblon;
e atressi s’abrevion
en tots los oblics senguiars,
encar en los rets plurals cas,
175cai’ se resemblo eyzamen;
don vos daray semblan parven
de totz retz e oblics complitz
con dis US trobayre grazitz,
e hac nom Giraudos le Ros:
180«e qui es mos amichs ’ bos
mostren sa beyla sembianza,
quar jur qua longe speranza».
’ Aniics ’ es le nominatius
singuiars, mas vocatius
185es, con dis celi qui fes la cort:
Amics’, q’ has dich? no sabs confort
Son egieignos, e gallart
miej’ dich e miei sotil darl».
Encar escriu en aquest fueil
190si con dis en Pons de Capdueill:
Amichs ’ Beutranz, lo trop amar
no vullatz ni Ione esperar.».
E le pros en Peyre Vidals
enis oblics plurals ditz motz tals:
195«E mos cars filz le coms Henrics
ha destrutz totz sos enemics».
Ara vuoili dir dels plurals retz,
q’ auzitz los senguiars havetz,
con dis Andrians del Palais,
200trobayre bon e verays:
«Per qu’ieu part egalmenz
lo mal quim fay doler,
quel terc vuoll retener,
quar totz es trop cozenz.
205L’autre terg per m’amor
partan tot entre lor
’ miei amich ’ a lur taill;
qui no n’ha nos baraill».
Gauselm Fayditz qui hac pretz fi
210dis enl nominatiu aysi:
«Quan ’ dui amie ’ s’acordon deu voler
so que l’us voi zo deu l’autre voler».
Del vocatiu plural retrayre
vuoili con dis n’Ucs, fis trobayre:
215«’ Amie veray ’, a vos me playgis
quar fin’amors no me refraygis».
L’oblie singular vos desveil!
com dis en Girautz de Borneil:
«E ’ tot home ’ qui ben ames
220hag’robs qu’un bon amie trobes
en cuy no s’anen duptan».
E dis Folquets de pretz prezan
qui dis sobre tots chantars amoros:
«Mas trop servirs tendan mantas sazos,
225quar ’ son amie ’ en pert hom, so auch dir».
Per que ieu vuoili que deiatz presumir
e conoyser ben o may
lo parlar tot qu’ausy vay,
quar totz per aytal semblan
2,30 se parla con die denan;
e per que mai entendimen
n’aiatz, die son variamen.
Nominatiu, «hie amies»; genetiu, «amie»; datiu, «amie», acusatiu, «amie»; vocatiu, «amics»; ablatiu, «ab amie», «per amie», «del amie», «en amie», «ses e senes amieh». E plural, «amie»; genitiu, «amies»; datiu «amies» acusatiu, «amies»; vocatiu, «amie»; ablatiu, «ab amies», «pels amies», «dels amies», «en amiehs», «ses e senes amies», etc.
Dich ay con en aluoygnamen
es ditz e en abreviamen
235le pai’lars ad retz mascolis,
ara diray dels feminis.
Parladura feminina
tals en «a» finis es declina,
aysi con «domna», «bianca», «bella»,
240«gaja», «poma» e «isnella»,
e mantas de cestui anar
con savis hom pot esgarar,
e con dirai vai sos cors,
ses alcunaz autras colors,
245e es breus els cars sengulars
e long els plurals variars.
Dels singulars vos dauc aytals
semblan9 com dis Peyre Vidals
qui no hac la valor manca:
250«Car’" amia ’ dos’e ’ franca ’,
convinenz e ’ beli’ ’ e ’ bona ’,
mos cors a vos s’abandona».
Encara dis Fabres d’Uzes le bos:
«Noni platz rics hom si no es amoros,
255nim play ’ domna ’ si gent no acuellis,
nin play donzelz si de gauch no servis».
Die hay cons deu abreviar,
ara dich cos deu aluoignar.
D’en Bernal de Ventadorn, q’hac
260pretz sobrels bos, ieu vos retrac
qar dis en sa chanson en ver:
«De la ’■ domnas ’ me dezesper».
Encara vos don semblanz
aysi con dis en Andrianz:
265«Ay ’ domnas ’ e seygnor
de Proens’e d’aillor».
Eu voil que vos dejatz garar
si con leu vari son anar.
Nominatio, «franca»; genetiu, «franca»; daliu, «franca»’ acusatiu, «franca»; vocatiu, «franca»; ablatiu, «ab franca // e plural, «francas»; genetiu, «francas»; datiu, «francasiacusatiu, «francas»; vocatiu, «o francas»; ablatiu, «ab fran cas», etc.
De la femnina qui en «a»
270vay, die hay segon mon tala,
ara vuos vuoili leu dir ies
de ceylla qui fenis en «es»,
aysi con «sazos» e «arnors»,
«calors» e «chansos» e «colors»,
275e l’autre qu’es de simil guiza
en aysi com hom prims desguiza;
enls oblichs singulars breumen
es ditz, e en aluoygnamen
si deu dir en totz autres cas
280per ver, e autrainen no pas;
e diray vos en cestui mot,
si com dis Girbertz De si bo tot:
«Ques dobla ’ valors ’
de far ben e ’ honors ’
285lay on mestier han,
ans q’hom quera ni demann’».
Beriiatz de Ventador le gays,
qui motz avinentz retrays,
dis en son chan eizainen:
290«Be es mortz qui d’’ amor ’ no sen
al cor qalqe dosa ’ sabor ’».
Reigals de Berbezil, q’ honor
hac molt, dis en un dels sos canz:
«Mas chansos ’ er dorgumanz».
295E dis en Folquetz de pretz bon:
«Tant mou de corteza ’ razon "
mon chan que no y puesc fallir,
e manz i dei meli avenir».
Encara vos vuoil ieu mostrar
30U con dis eii celui eis chantar:
«S’anc parley en ma ’ canson ’»;
e dis:
«Per tal no m’abandon
qu’ ieu sempharai auzit dir
que mensoygna nos pot cobrir
305que no mora qualque ’ sazon ’».
E tot aj’si vay es espon;
e per que haiatz cor mellor
diray con sos variars cor:
Nominatio, «hec amors»; genetiu, «amor»; datiu, «amor» acusatiu, «amor»; vocatiu, «amors»; ablatiu, «ab amor», ctc. E plural, «amors»; genetiu, «amors»; datiu, «amors»; acusatiu, «amors»; vocatiu, «amors»; ablatiu, «ab amors», etc.
Encara vuoili qe sapchatz
310que i ha de paraulas assatz
qui en los nombres sengulars
se iuoygnon e els plurals cars,
aysi con «ris» e «volentos»,
«cors», «solatz», «lais» e «delechos».
315e «bras», «glas», «vas», «nas» e «cas»,
«pres», «engres», «lus» e «fals» e «gras»,
«reclus», «claus», «repaus», «envers»,
«US», «romanz», «vers», «travers», «convers»,
e nom propri eizamen
320de luecs han tal aluoygnamen,
con «Piza», «Luca», «Florensa»,
«Marseylla», «Jenova», «Plajensa».
Nominatio, «cors»; genetiu, «cors»; datiu, «cors»; acusatiu «cors»; vocatiu, «cors»; ablatiu, «ab cors»; et plural, «cors»; genetiu, «cors»; daliu, «cors»; acusatiu, «cors»; vocatiu, «cors»; ablatiu, «cors», etc.
Per aquestas las autras saber
podon li entendedor en ver.
325Paraulas i ha encara,
aysi con hom prims esgara,
qui se luoygno ab drecliura
sol per US de parladura
en tolz los nombres, qar laienz
330las ditz assatz may avinenz,
con «chantayritz» e «amayritz»,
«emperayritz» e «trobayritz» .
Nominatio, «chantayritz»; genetiu, «chantayritz»; datiu, «chantayritz»; acusatiu, «chantayritz»; vocatiu, «o chantayritz »; ablatiu, «ab chantayritz», etc. Et plural, «chantayritz»; genetiu, «chantayritz»; datiu, «chantayritz»; acusatiu, «chantayritz»; vocatiu, «o chantayritz»; ablatiu, «ab chantayritz», «ses o senes chantayritz», etc.
E en aysi con die hai
totz le lur variars vai.
335Paraulas hi a qui luoygnar
se podon e abreviar
enls acuzatius singulars,
tant es avinenz lur afars,
con dit: per «pagat» ni has delleygn,
340e ieu per «pagatz» mi teygn,
em teygn per «gays» e per «gay»;
aysi totz l’autre parlars vay
qui es de la lur mainiera;
per que ieus diray enquera.
345E entendatz vos qui prim etz,
que «totz» en los singulars retz
es loncs e enls plurals oblics,
con dit Arnaut de Marnili rics
de pretz e de valor fin e grazida:
350«Si con li peys han e l’ayga lur vida.
bay en amors e ’ totz ’ temp Ih’aurai».
Gauselms Fayditz en son complancli retrai:
«fortz can es e ’tot’lo major dan».
Ara doni dels retz plurais semblan,
355quar fan «tuit», con dis Rigals de valors:
«■ Tuit ’ demandon qu’es devengud’amors,
e ieu a ’ totz ’ en diray la vertat».
Avans die en cestui mot
qu’enls oblics sengulars fay «tot»,
360con dis Peyre Vidals en ver:
«Tant hai de sen e de saber
que del ’ tot ’ say mon meli chauzir,
e say conoyser e grazir.
Mas encara vos vuoili donar
365semblansa del sieu variar.
Nominatio, «tots»; genetiu, «tot»; datili, «tot»; acusatiu,. «tot»; vocatiu «totz»; ablaliu, «ab tot». Et plural, «tuyt»; genetiu, «totz»; datiu, «totz»; acusatiu, «totz»; vocatiu, «tuyt»; ablatiu, «totz».
Eni vostre cor sapchatz, aman,
q’aysi li ajectiu comun van
con «sotiis», «vils», «temenz», «sufrenz».
«fortz», «avinenz» e «plazenz»,
370els singulars se luoj-gnon
e enls oblics s’abrevion,
enls retz plurais breviamen
han e els oblics luoygnamen,
e dezir dir verayamenz
375con vay le lur variamen.
Nominatio, «sotiis»; genetio, «sotil»; datio, «sotil»; acusatio, «sotil»; vocatio. «sotiis»; ablatio, «ab sotil», «ses osenes sotil», etc. Et plural, «sotil»; genetio, «sotiis»; datio,
- sotiis»; acusatio, «sotiis»; vocatiu, «sotil»; ablatiu, «ab
Enls priniiers retz deu lioni «us» dire
e en tots oblics «un» assire,
e en totz retz si deu dir «dui»
en totz oblics «doz» s’adui;
380totz autres nonibres true a niil
deu hom dir per aytal estil,
ses cen, quar sol d’una manieyra
es ops que cascuns l’enquera,
e per voler primamen far
385dezir «un» e «doz» variar.
Nominatio, «us»: genetiu, «un»; datiu, «un»; acusalio, «un»; vocatio, «us»; ablatio, «ab un», etc. Nominatio, «dui»; genetio, «dos»; datio, «dos»; acusatio, «dos»; vocatio, «dui»; ablatio, «dos», etc.
Parlat vos hay de mascolina
parladura e feminina,
mas encara semblanz vos don
de las femnas quis ressemblon
390els primiers retz, con «sor», «mi donz»,
«nessa», «gasca», «garza», «se donz»:
els primiers oblics «mi don»,
«soror», «neboda» e «si don»,
395e «gascona» ab «garzona»;
e en totz plurals se razona
«sorors», «gasconas» e «mas domnas»
e «nebodas» e «sas domnas»,
e «garzonas», e aysi van
las autras de cestui semblan;
400e per q’ haiatz entelech fi
variaray «soror» aqui.
Nominatio, «sor»; genetio, «sor»; datio, «soror»; acusatio, «soror»; vocatio, «sor»; ablatio, «ab soror». Et plural, nominatio, «sorors»; genetio, «sorors»; datio, «sorors»; acusatio, «sorors»; vocatio, «sorors»; ablatio, «ab sorors»,
«ses o senes sorors», etc.Dels mascolis noms diray
con fan els primiers retz oimai,
qui fan «Bos», «glotz», «compaygnos»,
405«gasc», «baytes», «Uc». «Gui», e «Peyros»;
En totz los oblics sengulars,
encara els retz plurals cars,
fan «còmpaygnon», «Ugon», «Peyron»,
aysi li autre se varion
410enls oblics plurals en «k ons»,
con «fellons», «barons» e «Peyrons»;
e tuyt li autre se varion
en aysi com vari «baron».
Nominatio, «baros»; genetio, «baron»; datio, «baron»; acusatio, «baron»; vocatio, «baros»; ablatio, «ab baron». Et plural, «baron»; genetio, «barons»; datio, «barons»; acusatio, «barons»; vocatio, «o baron»; ablatio, «ab barons», etc. Encar’, amie, devetz saler
415q’ els primier.s retz hom dilz «seygner»,
«hom» e «nebotz», «abas» e «coms»,
«prestres» e «pastres» e «vescoms»,
e tuyt li sengular oblic;
e li rech plural van cous die,
420si con: «home», «nebot» e «comte»,
«preveyre», «pastor» e «vezcomte»,
«seygnor» e «abat» e «enfan»;
li oblic plural con diray van,
con «coms» e «enfans» e «senyors»,
425«homes», «preveres» e «pastors»;
e per que may saber n’haiatz
leu vari «seygnor», so sabchatz:
Nominatio, «seygner»; genetio, «seignor»; datio, «seignor »; acusatio, «seignor»; vocatio, «seigner»; ablatio, «seignor». Et plural, «seignor»; genetio, «seignors»; datio, «senyors»; acusatio, «seignors»; vocatio, «seignor»; ablatio,
«ab seignors».Deis verbals nons sapchatz aqi
que de tres manieras son, si
430con «trobayre» e «chantayre»,
«consirayre» e «amayre»
e «contrayre» e «mentire»
e «su fri re» e «jauzire»,
e encara «devineyre»
435e «valeyre» e «condeyre»;
aysi con hai escrig adretz
fan tuit els singulars relz
e en totz los oblics primiers
e en los retz plurals en vers,
440aysi fan tuit con «chantador»,
«mentidor» e «devinador»,
els plurals oblics en «ors»
fan aysi con fay «amadors»;
e per un mostraran si con
445tuit li autre se varion:
Nominatio, «trobayre»; genetio, «trobador»; datio, «trobador»; acusatio, «trobador»; vocatio, «trobayre»; ablatio, «ab trobador». Et plural, «trobador»; genetio, «trobador»; datio, «trobadors»; acusatio, «trobadors»; vocatio, «trobador »; ablatio, «ab trobadors».
De los comuns ajectius,
vuoili dir e de lur cors honrius,
qui fan enls primiers retz, «mellers»,
«menres», «jensers» e «maers»
450«pejers», «sordejers» e «bellayre»;
dels primiers oblics retrayre
vos dei, qi fan tuit en «or»,
si con «jensor» e «bellazor».
Eu plural hom los deu iuoygnar
455con s’eschai e abreviar,
segon que lur er ayziva
parladura substantiva;
per que ab la mascolina
parladura j’sis declina:
Nominatio, «mellers»; genetio, «mellor»; datio, «mellor»; acusatio, «mellor»; vocalio, «mellers»; ablatio, «ab mellor». Et plural, nominatio, «mellor»; genetio, «mellors»; datio, «mellors»; acusatio, «mellors»; vocatio, «mellor»; ablatio, «ab mellors», etc.
460Pois qu’ eu vos hai parlat del nom,
razonar dezir del pronom,
e derrier del verb diray,
en aysi con meli sabray,
perque sapchas, amanz grazitz,
465que en lo primier rech hom ditz
«aycel», aquel, e «el», «cel», «cest»,
«autre», «nos», «tos» e «aquest».
En los primier oblics s’adui
«luy», «celuy» e «cestui»;
470enl rech plural ditz hom «il»
«aquil», «autre», «aquest» e «cill»;
enl oblics plurals ditz hom «els»,
«autres», «sos», «mos», «los» e «aquells»;
e tot aysi con «cel» deci in
475van tuyt li autre mascolin:
Nominatio, «cel»; genetiu, «celui»; datio, «celui»; acca satio, «celui»; ablatio, «celui». Et pluraliter, «cel»; geneti(, «cels»; datio, «cels»; acusatio «cels».
Auzit havetz del mascolin,
araus diray del feminin
qu’ el primier rech deu hom dir «il»,
«ma», «ta», «sa», «autra» e «ci!»;
480e tuyt li singular oblic
van en aysi com ieu vos die:
«ma», «ta», «sa», «la», «cella», «cesta»,
«autra», «lei» e «aquesta»;
e en totz los plurals cas
4H5 van aysi com «mas», «fas», «las», «sas»,
encara «autras» e «cellas»,
«aquestas», «cestas» e «aquellas».
Enls singulars ditz hom «nostra»,
«sieua», «tieua» e «vostra»,
490e en los plurals fay «sieuas»,
«nostras», «tieuas» e «mieuas»;
e per q’haiatz major memoranda
ieu vos declin «il» ses duptansa:
Nominaiio, «il»; genetio, «il»; datio, «lei»; acusatio, «lei»; ablatio, «ab ley». Et pluraliter, «ellas»; genetio, «alias»; datio, «ellas»; acusatio, «ellas»; vocatio, «ellas», etc.
Las autras d’aytal conven
495paraulas vay eizamen.
Oymai dels averbis vuoili
ieu parlar, e jes no m’en tuoill,
que ta!s hi a q’ hom deu en ver
dir breus e loncs, segons q’obs er,
500aysi con «mays» e «may»,
e «aillor» e «allors» n’ay
e «finam.en» e «finamenz»;
l’autre van eizamenz.
L’autra tota parladura
505de l’averbi, gay’ e pura,
e de la preposition,
e tota la conjuntsion
ab la interjession hi es.
Totz hom qui prims e savis es,
510si ben l’esgar, ha obs que sia
d’un sol semblan tota via.
Oymay els parlar acurs
del verb, per que es fortz e oscurs,
vuoili que ma obra s’espanda
515per haver larguessa granda,
so es de «trac», «tras» e «trai»,
«retraí», <.< retras» e «retrai»;
encara «crei» e «ere >>,
«recrei», «recres» e «recre»,
520 mescrei», «mescres» e «mescrei» i es;
encara «sui», «es» e «es»,
e Ics quais parlars han fallit
mant bon trobador e grazit,
per 90 car son may salvatge
1525a cells qui no han lo lengatge
adrech del provensal parlar
q’ alcun autre q’auga contar,
e per aquo en lo prezen
de l’indicatiu veramen
530«trac» e retrac» variaray:
«ieu trao, «tu tras», «aquell trai».
«Retrac» es de guizas aytals,
mas i fayllic Peyre Vidals
en aquest xan qu’es tan plazenz
535«Ges car estius es bells e genz»;
e dis:
«Per qu’eu hai dol esmai
tant que per pauc los huoilz non ’ tray ’»,
quar eli la tersa persona
el luec de prima razona,
540e en luec de «trai» degra dir «trac»,
mas Peyre d’ayso gach no hac.
Bernatz de Ventador valen
dis, e faille eizamenz,
en lo sieu chanz verai e fi
545qui comensa e dis aysi:
«Qan ver la lauzeta mover;
d’aysos fay ben femna parer
ma domna, per q’eu li ’ retrai ’ ■.
Ma aquest es parlars malvay
550qar tersa persona pauzet
en luec de prim’e razonec,
qar e’ eli «retrac» hagues dich
nulls Ih’agra jes contradich.
Ara dich aqi con vay «ere»:
555«yeu crey», «tu cres», «aquell ere»,
«mescre» e «recre», aysi cor,
mas ditz Bernatz de Ventador
may en cella sieua chanson:
«D’ayso queni destruy em confon
560totas las autras en mescre ’».
Mas Girautz de Bornej’ll, qui be
passet totz los bons trovadors,
segon lo dich d’homes mellors,
fallich en la chanson, sai jeu,
565q* aysi comensa: «Jen in’aten»,
e dis aysi con diray:
«Quem tray vas tal, ieu sai,
q’ a la mía fé bem ’" ere ’».
E ayso chascus savis ve.
570Folquetz de Marseyla le fis
faille en sa chanson e dis;
«Aysi bem play e m’es jen
d’amie qu’en joi ’ s’aten ’».
D’aquest chan en la cobla quarta,
575si con die en cesta carta:
«E noni semblon be
qu’ieu sai e pens e "cre"».
E en un autre sieu chantar
lo fez aquest «ere» pecar,
580e dis aysi:
«sai e ’ ere ’,
ques eueiet far de me».
Enear en un autre son chan
faille si con doni semblan:
«Que l’US autre mal i ve,
585mas tan say ieu e " ere ’».
E le valenQ Peyre Vidals.
qui fo trobayre molt cabais,
faillic en «ere» eizamen,
si con diray a prezen:
590«E doncs poys tan l’am e la ’ere’,
la no i dei trobar mala fé».
En Rembautz qui d’Orenga fo
fallie en la seua ehanso
q’ aysi comenca en vertat:
595«Eysamen hay guerrejat»,
en ceylla eobla qui ditz ies:
«Domna, be say si merees
quar no puesc far tan rie don eous cove
d’amie qu’ieu am, e per tant non ’ recre ’».
600E en Rembautz faillic eneara
en sa chanson, e qui l’esgara
la ditz hom: «Nuls e re nom faill»;
e dis:
«Tan sufri grieu traballi
qu’ieu a pane nom ’recre
605mas aysom fay gran be».
Tuyt aquest trobador valen
yeu die q’ an fallie malamen,
qar en loe de prim’an parlada
tersa person ’e razonada,
610q’ hom deu dir «crey» e «reerey»,
en prima persona «mescrei» .
Ara die ieu es ieu vuoili dir,
per que nuls i puesca fallir,
qar ja mant trobador plazen
615y han fallit eizamen,
qar il no han faeh esqiu
de dir el endicatiu
del temps prezen en plural car,
si con auzirez razonar,
620«son» la tersa persona
e luec de prima, qis razona,
«suy» el endicatiu prezen;
mas Folquetz le bos, malamen
fallic enl chantar que retray,
G25 e en aysi con vos dirai:
«True que m’esfortz de far una chanson
qui me resit d’aquest turmen on ’ son ’».
En luec de «son», «sui» devia dir.
So sapcha chascus ses fallir,
630q’hom lo deu variar ies:
«leu suy», «tu esv, «aquell es»,
plural «nos em», «vos etz», «cill son».
Qar eli vay d’aytal razon.
Ar vuoil dir de «grazi»,
635«sufri», «parti», «trahi», «noyri».
Aysi en la persona prima
la deu dir celi qui s’aprima
del preterit perfech singular,
en l’endicatiu parlar;
640e ayceil qui no voi fallir
deu en tersa persona dir:
«Partic», «sufric», «ferie», «trahic»,
«grazie», «muric», «vie» e «noyric»;
mas en Folquetz, trobayre fis,
645y fallic en son chan e dis
en una cobi’ ab tal comensame:
«On trobaretz may tan de bona fé
quant mai nulls hom se meteys no " trai ’
son e sieu com ieu quis seru ’trai’».
650Mas «trahic» deuri’ aver retrach
si el volgues haver ben fach.
E si alcun er demandatz
con pot anar aquest fatz
pois que la rima cor en «i»
655que puesca anar en «ic» aysi,
adone le prims deu respondre
q’alcuns no deu confondre
del parlar la drecha via
per rima qui obs li sia.
660mas eli si deu percassar
de tal paraula trobar
que la rima cora en «i»,
aysi con fay «parti», «sufri»,
e qui no sia biaissada
665ni en nombre desacordada,
ni en persona ni en temps,
poys li er le dretz ademps.
Ben say q’ hai gran ardimen dich
d’ayso q’ aytan hai contradich
670lo dich q’ aytan bon trobador
han dich, mas li entendedor
d’ayso qu’ieu hai dich m’amaran,
q’aytals paraulas aysi van;
e qui volgues ben esgarar
675en tot l’autre grazit chantar
d’aquest meteys trobadors,
si fos dels prims entendedrs,
certanament majors falsuras
y trobera ab drechuras.
680Si aytal trobador grazit
en lo lur chantar han fallit,
chascus en lo sieu cor albir
so q’ hom pogues dels malvatz dir.
L’autra del verb parladura
685no poyria dir sens rancura,
ni ses grans afan e pena,
mas esgaratz con si mena
per los trobadors verays
en totz los lur chantars gays.
690E si trobaretz alcun motz
qui per vos no s’entenda tot
ab tot lo vari entendimen,
y melatz lo cor e la men;
e si vos no havetz poder
695d’entendre celuy e vezer,
ya nous dovetz vergoygnar
de los plus sabis demandar,
que asatz deu haver major
vergoygna cel qu’a dezhonor
700y es de demandar s’atrai
que aicel qui demandan vai,
car nuls es qui sapcha tan
q’ US autre no sapch’atrestan.
Doncs chascus en la sa obra
705per aytal razon se cobra,
quar cert ben fora fortz cauza
q’ US hom hagues en cor clauza
tota l’esciens’ab lo sen;
mas ben crei que no ha talen
710d’apenre qui no demanda
totas cellas res a randa
las qals per se meteys no sab,
e qui d’ayso tem alqun gab,
quar nulls pot saber per se sol
715totas las res q’ama ni voi.
Per 90 qu’aiatz major menbransa
vos donarai aytal semblansa
del parlar qui en doas rimas cor,
si con l’an dich li trobador,
720si con «leial», «chascun», «talan»,
«fin» e «chanson» e «vilan»;
e pot hom dir encara isi:
«Leiau», «tala», «villa» e «fi»,
«chanso», mas aquest parlar jes
725con le primiers adretz no es.
Ara chascus entendeyre
cui es sabers valeyre
deu ben saber uimay
si con aquest parlar vay,
730e con si deu aluoignar,
abreviar e variar;
e chascus qu’ es fis trobayre
noi deu de sa rima estraire,
ni de la sa dreclia via
735per rima qui obs li sia.
E si eli comensa chanson,
deu continuar sa razon
en aysi com le comensa,
si eli no voi far fallensa;
740car may mi play e agrada
razos ben continuada
que mot qan alcus los entresca
ab rimas e entrebesca;
e si en la tersa persona
745le comence, la razona
tota d’aycella maniera
que le comensa e l’enquera;
e si enl prim’o en segonda,
doncha ops q’ aisi responda.
750e celui nombre q’ el en ver
y comensa deu mantener.
E nulls per proensal diga
alcun mot frances, qar eniga
es aytal parladura dir
755ab la proensal, ses mentir;
e a chascun verb son conduchi
y don segon que l’ha construch
per los oblics e per los retz
si con enquier lo sieu dretz,
760con s’estay en aluoygnamen,
encara en abreviamen.
Eu voil qe visi barbarism,
no y meyta ni solecism,
tot que mant trobador prezat
765y han en lur chantar pauzat,
mas per aqo s’en escuzon
qar qan alcus i fai lo son
chantan lo pot abreviar,
si con se tayn, e aluoygnar.
770En vuoili qe en la scrichura
meta primamen sa cura.
Encara sia perceubutz
que meta los accens agutz
els greus si con s’esthai
775en celui cliantar qe fay,
en lonch chantar no se luoygn:
mas ieu ami que se poygn
de trobar razon tan gaya
e tan prima q’ a totz playa.
780Oymay chascus entendenz
deu saber verayamenz
qals es l’avinenz parlars
qu’ es prò grazitz en chantars,
e si con lo deu retrar
785le bos trobayre e menar
e si con se deu penre gach
enl trobar de celui empach
de cui liai dith e parlat
e mei q’ieu sai razonat.
790E per ayso finiray
mon acort com meli sabray
en aysi con lo comensey,
qar, per cert, aysi far dey
si eu vuoili ies prezumir
795de ben lo mieu lavor finir,
em torn vas lo seygnor Dieu
a lei d’ome de pecat grieu,
qar si diray o bay ren dicha
qui per luy sia contradicha,
800lui prech qe m’en deja donar
lo sieu perdon e autrejar.
E sopley totz vos, aman,
que qan vos a mi don denan
seretz, dejatz clamar prò me,
805qar ieu mi muer: Merce! merce!
e qar il mi donec conort
e gieygn de far aquest acord.
Acababa es la doctrina de cort provincial e de vera e rahonable locucio.