Reglas de polizia d'Uors

romancio

1911 Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, IV.djvu Reglas de polizia d'Uors Intestazione 27 giugno 2020 75% Da definire

Dreigs vischneuncha Dils uaults a tschitgias en quels
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
Vol. IV

[p. 123 modifica]

REGLAS DE POLIZIA D' UORS.

[p. 125] Reglas da polizia.

(Ineditum nach Ms. UW.)

1. Deig da coudanvi vangir dau a scadin pastur ad a scadin vischandè da casa tiers in convenient ansolver a tscheina eunc inna crena peun ner caschiel a gi, circa miez par sort. Als pasturs della biesca schitgia aber deig vangir dau cr. 1 ½ peun ner caschiel, mo er quels vischandès deig vangir dau mai 1 cr.

2. Dein ils pasturs esser obligai ilg antir tems dad ir or cun ils thiers sin las uras cunform sco ei da tems en tems ven dilg Vaschinadi faig vischneunca; a quei deig daventar mintg’on l’amprima domengia avont ca far ir or ils pasturs, la domengia suenter esser cargau ad alp a la davos dumengia d’August, cur ca ils pasturs dein ir or la dameun ad en cass er la sera turnar a casa. Duess ilg pastur buc observar quei par sia culpa, schi seig el par mintgia gada curdaus kr. 4 fuss aber ilg pur la culpa, deig lez par mintgia gada esser curdaus en kr. 6. —

Ei deig, sch’ilg pastur va or inna dameun pli tard, ca las uras fixadas da qui ca ha veu vangir dau ent alg sigr Mistral a da quel suenter da quei cun l’amprima caschun publicau sin Vischneunca, parca ilg falibel sapig metter sia stgüsa. Par stgüsa aber ven nagina caussa salvada, auter, ca la nunpusseivladad a cass de malsoingias. [p. 124 modifica]

[p. 126] 3. Deig scadin pastur pladeus d’ilg Vaschinadi esser obligaus sez dad ir cun ses thiers antroca ei plai agli Vaschinadi da laschar callar, a buc esser auctorisaus da metter in auter pastur vid sia muntanera, resalvont malsoingias ner cass extraordinaris, sut peina da kr. 20. Va el en la lavur d’in auter, er kr. 20; ad a lgi pur ca lai vangir, falonza f. 1. —

4. Eis faig par regla, scha in pastur, ner ’lg auter laschass par aigna culpa, pindrar inna gronda part da sia muntanera, ner er pli paucs thiers da quella, ca fussen la dameun mess tiers ilg pastur, schi deig quei pastur pagar sez quella pindradira. Duess ei esser culpa dilg pur, ca quel la sera havess buc mess ent a zavrau ses thiers ner la dameun buc mess tiers ilg pastur cun velgia, ner tuttavia la dameun, cur ilg pastur va or ad ei vargaus, a la sera cur ilg pastur eis rivaus, arva seu isch a lai larg ses thiers cun mira da laschar far don alg proxim, deig esser curdaus en talgia f. 1 — 40.

Par puder sa stgüsar della culpa sa, schibein ilg pur sco ilg pastur mintgia gada cur il cass daventa, mirar ca enzatgi sapig da sia inocenzia, A par vangir ad inna tala mir’a fin, dei ilg pindrer esser obligaus da dar ent alg sigr Mistral quels thiers c’el ha pindrau, ils quals dein esser sut 20 ils pasturs da casa.

Quei ca apperteng las nursas, las qualas, senza ir a zavrar [p. 127] bearas gadas fuss nunpusseivel da puder radir a guvern, deig ilg nursè esser obligaus, cur el va ansi, da metter ilg rest sisum, a cur el va angiu guidim vitg en nuill mintgia sera. Ent ilg vangir a casa deig ilg pastur dils thiers manidels far vangir ilg vischandè avont la muntanera, par c’ils thiers vommian buc mema dabot. Ils geniturs dein far star ordenter la muntanera lur uffonts, ad ent ilg zeivrar deig scadin haver adaig da buc taner si la muntanera a coutras catschar quella par las gassas.

5. Deig er esser inna regla stabilida, ca cur buc tuts ils pasturs a vischandèrs havessan thiers avunda tiers in pur par far lur spisa, schi hagien adinna ils vischanders dad ir oravont ad ilg pastur mangiar suenter, a buc ilg contrari, sut peina da kr. 4 per gada sin ilg culpeivel.

6. Par c’ei vomig gist cun la spisa deig mintgia pastur esser obligaus da dar ent a ’lg cauvitg par quonts thiers el haig mintgia ema mangiau tiers scadin pur, dils quals thiers l’amprima gada ir anturn ilg cauvitg deig taner sur mintgia specia inna lgista. Duess ei tras quei, cun andriescher suenter, vangir anflau, c’ilg pur havess zupentau in ner plirs thiers da dar la spisa, par quels thiers, schi seig quei pur buc mai obligaus ladinameng [p. 128] da dar la spisa par quels thiers, mo er par mintgin, mintgia gada buc dau la spisa, pagar kr. 20 talgia. [p. 125 modifica]

Duess er ilg pastur en quei cass haver antginna culpa cun ilg pur, schi ha el er da pagar kr. 6 par tgeau mintgia gada, v. g. cur ilg pastur fa par malizia. Appartement ilg cass a lgi pastur sez, scha sto el, schibein en risguar ilg dar la spisa sco pagar la talgia, vangir salvaus sco in auter pur.

7. En vartit da quest articul ean tuts thiers manidels obligai da dar schon ilg amprim gi la spisa, sch’ei tucca la roda; consequentameng dein cauras a nursas, ils quals vengien ilg maig vendi nunhavend dau la spisa, cur la roda tucca er esser obligai da dar ina roda spisa: Nursas aber, las qualas la roda ordinaria dilg maig po bucca tuccar a vangissen vendidas, quellas ean, sco quellas, ca vengien buc vendidas, libras da quella gravezia. — Par quels thiers aber, la roda spisa par ils quals havess pilgiau mo buc mangiau, a stessan en quei intervall giu, avont ca ilg pastur havess ilg tur da mangiar par quels thiers ner tonts thiers tier quei pur; en lgez cass eis ilg pur par tals buc obligaus da dar la spisa.

8. Eis ei stabileu par regla, ca tuts ils porcs da casa da la stad, ils quals van cun ilg pastur, sco er quels, ils quals vengian [p. 129] partgirai sin ils pistgiets deian dar la spisa alg pastur mintgia roda.

Par quels porcs aber, ils quals vengien taneus en nuill ner en curtgin, eis ilg pur, tontavont sco nagin ha veu quels oreifer lur destinau leug, libers da dar la spisa. Duess aber anzatgi, seig par gi ner par noig ver quels thiers oreifer lur leug ordinau, ei seig en don ner er sin pastira generala, scha seig ilg patrun da quels obligaus par tals da dar inna roda spisa, cunbein ca quels fussan stai or mai inna gada.

Duessan quels thiers vangir cattai adagur pli savens ner differentas gadas oreifer lur destinau leug, schi eis in tal obligaus da dar la spisa tontas gadas sco la roda tucca, a plianavont suenter seu sasalvar vangir talgiaus.

Er quel ca prenda giu da l’alp da quella sort da thiers per ir a marcau a vender, ner par autras raschuns, da l’antschetta anvi, a vult buc dar la spisa, sto ses thiers taner en nuill ner curtgin serrau ent, a schabegiond ilg cass, ca tals thiers fussen largs a massen en frigs, ner er sin la pastira, scha deig in tal esser obligaus da dar inna roda spisa par mintg’in, scha quella croda ent, sco disponna pli tard quest articul.

[p. 130] Plianavont eis ei er faig par regla, ca tuts quels thiers, ils quals vengien pri ord l’alp pir suenter esser vargada la roda spisa en quei leug, nua ca ilg patrun fimma, seian suttoposts a a la spisa, u pia ca la roda fuss vargada da quei pur navend pli ca la mezadad: a curdont en ilg cass, ca ei fuss gist la mezadad da quei pur navend mangiau, schi seig quel pur obligaus da dar la spisa par quels thiers. — Fuss la roda aber buc [p. 126 modifica] vargada sin la mezadad, schi eis ilg pur er buc obligaus la spisa antroca ella ven buc elg tur sin el.

En vartit da quest articul po pia mintgin prender ord da l’alp a metter tiers ilg pastur da casa ses thiers d’casa ner prender navend da quest a puspei metter en l’alp suenter plascher; bein aber adinna observont la regla pertenent la roda spisa cou avont stabilida, a quei tont par ilg prender ord’l’alp a metter tiers ilg pastur da casa, sco ilg prender navend da quel a metter en l’alp.

Par tont pli richtig saver da tems en tems taner en sapientiva la roda spisa d’ils thiers d’casa della stad a contanavont in pur, ca metta ses thiers tier quel, ner aber er prenda navend, seig obligaus la spisa ner buc; schi [p. 131] deig ilg cauvitg esser obligaus mintg’auter gi la stad da far dar quint ilg pastur da tuts quels thiers, ca ean vangin angiu ad eus ansi.

9. Essend savens ilg cass, ca las vaccas da casa dad anqualtgin pir suenter esser vangieu pasturs ean laschadas larg, p’ils piestgiets anturn a coutras bearas gadas quellas cusascheu dad ir e ’gl frigs: schi eis ei concludeu ca, suenter esser vangieu ilg pastur, nagin deig laschar larg senza esser in pastur sper quellas, sut kr. 10 par gada.

10. Eis faig par regla, cur la biesca schitgia ven cargada en l’alp quei gi cun las vaccas, ca scadin pur, nua ca pusseivel eis, prendig la sera avont sia biesca sch. navend dilg pastur tiers sias vaccas a catschig cun quellas lgauter gi en l’alp a mettig quella leu ameuns alg starle: quels aber ca han pli dalunsch a pli malcomodeivel, quels lein quella noig zvar eunc tiers ilg pastur da casa, la quala biesca ca resta, deig sco avont vangir fideivlameng utgiada. Ilg gi della cargada dein ils cautegias da mintg’alp esser obligai da mintg’in prender ilg starlers da si’ alp a cun quels zavrar or mintg’in la biesca da si’ alp a catschar en si’ alp a zvar ’lg amprim ilg Urscheu, suenter l’Alp dador a finalmeng l’Alp dadens. Quei dei aber daventar la dameun marvelg, parca ils starlers da las alps sapien ir en quellas a ratscheiver l’autra biesca. Par exequir en quella moda eis ei da basengs c’ils starlers [p. 132] da casa quella dameun s’afflien er leu par gidar zavrar a par partgirar antroca ilg eis zavrau, nua ca quels han par quei gi ilg ansolver, la marenda a la tscheina tiers ilg pur en la roda, sch’els van buc ad alp, schilgioc mai ansolver a marenda.

Duess in cautegia ner ’lg auter buc esser a dretgias uras leu par ratscheiver ils thiers da si’ alp eis curdaus en kr. 20, sco er in cautegia ca negligass quell’obligaziun totalmeng eis curdaus f. 1. — Duessan ils pasturs da casa la dameun dala cargada vangir mema tard, ner muncar dilg tut, ean quels curdai en la medema falonza sco ils cautegias. [p. 127 modifica]

Quels purs, ca lain catschar lur biesca tras ils starlers, can obligai da mussar tras ilg starle, sco er tschels, ca han catschau en sez, ca lur thiers seian alg starle vangi mess a meuns, ilg qual dei vangir mussau alg cautegia, aschia ca quel, tras la parditgia dilg starle sapig gir ca mintgia pur haig cargau sia biesca. Quels purs, ca san aschia buc mussar ca lur biesca seig cargad’en l’alp, dein par mintgia thier pagar kr. 20 talgia, scha els san buc far ver cun anzatgi, ca lur thiers seian buc stai tiers la muntanera ner quella noig fugi.

En cass, ca ilg vaschinadi anflass par necessari da laschar suenter la cargada ir la biesca schitgia giu l’Issla par anzaconts gis, schi deig ent ilg cargar vangir observau questa regla: La dameun bein marvelg deig ilg cautegia dilg Urscheu cun seu starle far l’antschetta suenter quel da l’Alp dadens, ad allura quel da l’Alp dador, tuts cun lur starlers, a scadin muvel da parsei ir en sia alp. Quels purs, ca mettessan buc giu l’Issla lur thiers quels gis, sch’ei daventa par lur saver, dein esser curdai par thier kr. 30, [p. 133] u pia ca els tanessan en nuill. Naginna caschada deig puder dispensar quei.

11. Deig ilg tems della stad nagin biesc schitg esser ner puder vangir mess sin la pastira senza pastur; par consequenza scha anzatgi catt’adagur, ca biesca schitgia sa catta sin la pastira da culm par ils ancardens anturn, dein quels quei ladinameng dar part a ’lg Mistral ner cauvitg, ils quals ladinameng han dad andriescher dils pasturs da quell’alp scha tals purs havessan quels thiers preu navend da l’alp, ner scha tals purs ils ez gis fussen stai en l’alp, ad en tal cass dad aver aschia culpa, dein quels purs par mintgia thier esser curdai kr. 40; plianavont, scha in fumelg da l’alp duess aver gidau il pur tiers in tal supitgietsch, scha deig quel er esser curdaus kr. 30 par thier, a quei taneu giu da sia pagailgia.

12. Ei deig ent ilg ir a vangir dad alp vangir observau ils vaus ad eu par quels, sco er ent ilg vangir da dalp catschau la biesca bufaitgiameng a leug senza sa taner si cun stgüsa dad ancurir in vadi in antir gi. Duess in vangir anflaus ca el talas parittas figiess mai par manar vi l’urella, scha dei in tal esser curdaus en falonza kr. 12.

Ei ven ent ilg sgargar concedeu ad in pur, ca less zavrar seu muvel en in culm sisum, p. e. Nischarinas, Parli, Prau grond, Tigiolas a Ladral, possig prender seu muvel ord’l’alp cur ilg cautega conceda, ad ir directe en seu culm, senza stuer vangir sin la Ngeida a leu zavrar ses thiers, mo bein remarcau, quei ca sa lai, ir sin la pastira.

[p. 134] 13. Eis ei faig par regla, ca da cou danvi deig nagin puder prender vi culm vaccas da casa avont ils 3 d’August t. n. sut peina kr. 16 par sera; dils 3 d’August st. n anvi aber ei a scadin lubeu da prender vi las [p. 128 modifica] vaccas da casa, mo scadin dei esser constritgs da manar sia vacca en inna sugetta ner curegia dilg sampoing, a zvar ca mintgia vacca vengig maniera manada par vau, a quei tut sut peina da kr. 10 par gada.

14. Deig nagin cavrè puder prénder tgeaun par catschar las cauras, sut peina da f. 1 falonza.

15. Ei ven totalmeng scumondau da prender si dascus thiers esters ilg maig a la stad, sco numnadameng thiers casa, nuorsas a biesca schitgia; duess in aber sa lubir ner schar vangir a culpa in tal fehler, schi eis quel par mintgia thier casa curdaus en falonza f. 3 — 20; ilg madem er per in biesc schitg, a par inna nuorsa f. 1 — Adinna eis aber resalvau in, ca parness si nuorsas a mezas ner cauras s’ilg laitg.

16. Quel, il qual quei gi c’ei ven dad alp lai larg sia biesca ner ses bos cou casa par ir elg culm avont tuccar l’ansenna, eis curdaus kr. 16. Ilg medem ven er quel talgiaus, ilg qual, cur ei stuess la stad ner er ilg attun par caschun da neivs vangir ilg muvel a casa a laschau ir sin las pastiras, lai larg seu muvel avont l’ansenna.

17. Tuts quels, ils quals antscheivan a taner casa da lur persei en ladinameng obligai, sch’ei sa dumonda, sco vaschins dad ir a lavur cuminna, cumbein ca els vessan eunc buc ratschiert lenna da sort ner paleu.

[p. 135] 18. Ilg eis totalmeng scumondau ilg far salpeter, ner scuar terra p’ils nuills anturn, oreifer las sequentas condiziuns:

Quel ca vult far salpeter, sto notificar sia intenziun a lgi Mistral mintg’on, nua ca ilg Mistral ha da taner lgista da quels ca notificheschan a gli. Tals pia, ils quals han notificau, dein tontanavont haver la lubienscha da scuar terra, sco els, nua c’els han e ’gl senn da scuar, da lgez patrun prendan lubienscha, a cun quel en cass sa convengian. Duess in vangir scuvritgs ent ilg far salpeter nunavend notificau, sco sur ei scrit, schi eis in tal curdaus en talgia f. 2, a confiscaziun della terra ner salpeter.

Plinavont, en cass ca ad anzatgi vangiss scuau salpeter senza ca quel vess dau lubienscha da schaer en quei leug scuar, schi ha quel, a lgi qual eis faig don, l’obligaziun, senza surtrer quei dar part a lgi Mistral, nua ca lez ven a clumar quels, ca ean sin la lgista, denter ils quals ilg don sto esser faigs, a quel ca ven anflaus cun cuolpa, ha buc mai da sa convengir cun quel, alg qual ilg don eis faigs, mo eis eunc curdaus en f. 1 falonza per gada.

19. Tuts quels, ils quals vulten far la catscha cun fallas, tems lubeu par la catscha, ean obligai da notificar lur intenziun schibein, sco er en quei cass cun contas fallas els hagien l’intenziun da far la catscha, a lgi Mistral mintg’on, sut peina sco cou suenter savunda, ilg qual da tuts quels [p. 129 modifica] ca notificheschan salva inna lgista, ad oreifer quels, ca ean sin la lgista deig nagin ascar ir cun fallas, sut la sutnudada peina ner stad ner unviern. Oreifer ilg tems d’unviern ad en logs, nua c’ei va thiers domiesties dei la catscha da fallas esser scumondada, resalvont sut las sequentas condiziuns, sut peina sco cou suenter clomma. Las condiziuns, sut las qualas sa vangir tendeu fallas ean:

[p. 136] 1. Ca in tal stopig schibein quella sia intenziun, sco da tender las fallas tems d’unviern ner tems, ca la catscha eis lubida notificar a gli Mistral;

2. Ca el stopig tender en logs sagirs, a quels logs esser obligaus da confidar a gli Mistral.

Duess ei d’ilg tems lubeu par la catscha sa cattar, ca ad in particolar vangiss pelgiau in thier, q. e. porcs, cauras, anseuls ner nuorsas, schi deig tal particolar sut peina da kr. 40 esser obligaus quei ladinameng dar part a’ lg Mistral: ven quel ca ha pelgiau ladinameng a fa a saver a’ lg patrun d’ilg thier a sa cunveng cun el, schi ha in tal plianavont naginna gravezia, scha el ha ghiu faig la notificaziun sco ’lg ei scrit; havend faig naginna notificaziun aber, deig el, sper pagar ner sa cunvangir cun ilg patrun dilg thier, esser curdaus en falonza mintgia gada f. 2. Duess in thier esser pelgiaus a dau ent a lgi Mistral, mo dantont nagin vuleu aver pelgiau, scha vengian tuts quels ca ean sin la lgista dilg Mistral clumai, a quel ca eis cun cuolpa, eis sper pagar ner sa cunvangir p’ilg thier, eunc curdaus f. 2. 30 — Scha quei duess curdar or sin in, ilg qual havess faig naginna notificaziun, ad aschia vuleu zupentar, quel eis, sper sa cunvangir cun ilg pur, curdaus f. 3. 20.

Duess la frechadad dad in catschadur esser aschi gronda, ca el par guntgir or cuosts ampruvass da metter thiers ord’peis, ad ilg Ober. tras examens ner indicis vangiss sin ilg culpeivel, deig quel sco in lader da thiers vivs, vangir dilg Ober. castigiaus criminalmeng. Par en in tal cass tont pli bein puder vangir a la lgisch dala caussa, deig scadin particolar, alg qual meunc’in thier, nua ca ord’las [p. 137] circumstanzias ei pudess vangir suponeu, ca el fuss pelgiaus a dismess, quei dar part a lgi Mistral, ilg qual cun agid d’ilg Ober. dilg pur sez a cun agid d’ils catschadurs ven a far las dueivlas provisiuns.

D’ilg tems par la catscha buc lubeu deig, tenor tschentament cantonal, er puder vangir tendeu naginnas fallas.

20. Deig quel, ilg qual dat buc nuill a sia biesca darmantiv ilg attun elg culm, ner en cass biesca da fiera quella bucca uatgia, aschi ca ella par buc aver guvern mass elgs buals a figiess don, esser obligaus kr. 4 [p. 130 modifica] par thier par l’amprima gada, par l’autra ga kr. 8, a par la terza kr. 12 par thier, ad aschia vinavont.

21. Deig nagin puder paschentar in frust da casa cun ses thiers, ner stad ner attun, antroca ilg eis buc rut ent bual, resalvont in peer bos ner manadiras sut giuf, mo mai duront far la carga.

22. Deig nagin en ses praus da casa puder prender pli ca dus frigs, resalvont en munconza da fein puder ilg maig ner la primavera paschentar, avend avont preu lubienscha d’ilg Vaschinadi a sa convengieu cun ils particolars, ilg funs dils quals els ston passar tras: dantont aber eis ilg Vaschinadi obligaus da schirmiar ils frigs antroca St. Michael velg, en cass da basengs.

23. Tuts quels, ils quals ilg attun e ’lgs culms catschen lur biesca giu da lur prau ean curdai kr. 12 par gada, a quei tont avont rukegiar sco suenter, par consequenza dei er buc puder vangir catschau sin la pastira.

[p. 138] 24. Eis ei lubeu a mintgia pur da metter vadeals fleivels ilg amprim a pli tard della stad si la Ngeida. Tals, ca vulten metter vadeals en quei leug dein esser obligai da mintgia gada catschar quels vadeals a casa a quels tras inna dilg Vaschinadi eligida comissiun far urentar, scha quels seian da tala natira a paupradad da puder vangir cargai sin quella pastira, ner buc, a tals, ca vegnien ancunaschii ad admess tiers quella pastira, seig ilg pastur obligaus da quei gi ner ’lg auter catschar tiers seu triep. Duess ilg pur esser ton temeraris da catschar ses vadeals si la Ngeida senza far urentar, scha deig ilg pastur buc esser obligaus da partgirar tals, mo esser obligaus da mediate far a saver a la coutiers comissiun, sut peina da kr. 20 pr. gada, sco er ilg pur ca less voluntariameng zupentar, falonza kr. 40 pr. gada, cun eunc stuer prender navend ilg thier. Ilg pastur ven pladeus a pagaus da quels, ca han ils thiers.

La visittaziun dei vangir faitgia circa 8 gis avont la cargada, parca ils patruns dils thiers sapien a tems sa proveder cun ilg pastur, ilg reminent, sco stumadiras, pendradiras etc. prenda ilg Vaschinadi nagina notizia.

La pastira dei esser desengiada: la pastira della Cuschas, si la Ngeida, Pleun da Lenna, la runca da Ladral, ilg Arsitsch, a plinavont mintgiamai suenter basengs, circumstanzias a scumngiadas dilg tems.

25. Ils starlers en las alps ner tgi ca dei leu partgirar la biesca schitgia dein esser obligai, tont sco pusseivel eis dad aver avont meza stad, q. e. antroca marcau st. Margreta mintg’ema inna [p. 139] gada novas da tut la biesca schitgia mintg’in en si alp, a quei ca fuss buc da saver novas, dar part la domengia tras ilg zezen a lgi patrun dilg biesc ca meunca. [p. 131 modifica] Er da marcau anvi dei quella regla exactameng vangir observada. Cur ei ven aber ilg tems, ca quels dilg Urscheu a l’Alp dadens lain ir ansemel, scha dein tuts treis starlers aver quittau, ca tut la biesca da quellas duas alps seig iña ga l’ema rimnada, parca mintg’in sapig dar quint dilg seu.

Ilg gi della cargada dein ils zinguns da mintg’alp vangir detschertameng admoni da far far ils pasturs da lur alp lur duer conscienziusameng, figiend els lur duer, a sa cattond euncalur anqual biesc malgargeivel, scha dei ilg pastur par in tal thier, sch’el fa schilgioc seu puder, buc vangir talgiaus, mo ilg patrun dilg thier, sch’in tal duess esser tgisaus dad aver cusascheu seu thier elgs frigs, constrigs quei thier da metter navend a plianavont da vangir talgiaus; avend aber da quellas varts nagins motivs, schi dei quei pur euncalur esser constrigs da prestar a lgi pastur tut agid par puder taner quei thier en regla.

26. Duess ei vangir faig don vid ils frigs d’ilg particolar sin ils culms, aschi c’ei porta giu la peina da far stumar; schi eis quei pur auctorisaus da far stumar tras dus sgrrs. giraus par ilg prici a lgi faig don cun la paga dils stumadurs vitiers. Havend buc veu sez da qual alp ils thiers seigien, ca han faig don, schi sto in tal oravont andriescher suenter da qual’alp quels thiers seian, nua ca quel’alp lura senza contradictiun seig obligada da pagar quei c’ei stumau, nun ella pudess cun raschun far ver, c’ei fuss eunc stau biesca d’in autr’alp latiers; en lgez cass aber er leza alp stuess purtar giu sia quota a proportziun dils thiers bufatgiameng.

[p. 140] Quei duess er vangir traitg giu della pagailgia, u pia c’ei plaschess a la caschada, avend par ilg reminent cuntentienscha da la fumelgia, seza da pagar.

Duess ei daventar ca, suenter esser preu ils frigs d’ils culms l’in alp ner l’autra schaessen vangir giu las vaccas ner er biesca schitgia considereivlameng a paschentar si ilg pasc dilg attun; schi seig ilg Vaschinadi buc mai auctorisaus, mo constrigs da talgiar par Martini entras ilg Oberkeit ils cautegias, cun regress ancunter las caschadas a culpeivels.

27. Ilg gi suenter la cargada dei ilg pindre pindrar tutta biesca darmantiv elgs culms; ils porcs, tschuts ad anseuls aber ilg gi suenter massiras.

La biesca darmativ ner porcs dad alp, ca sa cattassen en Ladral, Spinatsch a Canischeuna inclusiv, eis ilg pindre obligaus da catschar en l’alp a scha pusseivel ei metter a meuns a lgi pastur, a scha quei savess buc esser, scha catschar tiers ilg muvel a far a saver ad in dils auters fumelgs ca quei thier seig pindraus a nua el seig catschaus, sut peina da perder la pindradira. Quella biesca darmativ a porcs dad alp aber, ca [p. 132 modifica] fuss sut Spinatsch a Canischeuna, dei d’ilg pindre vangir serrad’ent pli maneivel della via ca ei pusseivel, alura quei gi ner sera avisau ilg pur. Ilg pur aber dei, schibein par quella biesca pindrada, sco er par quella, c’el lai catschar giu dad alp par duvrar, a par quella ca ven giu dad alp da seza, a ven en ses meuns, esser risponsabels c’ella vengig messa a meuns alg pastur ent ilg catschar si, ad essend quei nunpusseivel, schi catschau tiers ilg muvel ad avisau in auter fumelg, sco avont eis scrit, sut peina da kr. 20 par gada.

[p. 141] Ils avont numnai thiers manidels dein vangir catschai a casa a mess a meuns alg pur ner ils anseuls serrai ent ad avisau ilg pur. Duessan thiers casa ner leufas cun purscheals ner er anseuls vangir zupentai elgs culms d’antscheatta ner er par la stad vi, a d’ilg pur buc faig la dueivladad cun metter or d’ils frigs, schi eis in tal curdaus l’amprima gada kr. 10 par thier a plianavont sco ei pudess vangir anflau. Duess ilg pindre er aver part vid ilg supitgietsch, schi eis el curdaus kr. 12 par gada.

Ils anseuls a cauras, ca sa cattassen sut ent ad or, ner er en auters logs, nua c’in po buc radir navend, dein, schi bauld c’ilg pindre catt’adagur, dad el vangir par l’amprima gada pindrai, cunbein c’el havess buc pudeu ratscheiver navend, da quei la sera visar ilg pur, a suenter esser laschau denter in gi, dei el esser obligaus inna gad’ilg gi dad ir a mirar, scha els seian eunc leu, ad aschigig c’ilg pur quels ha bucca preu navend, mintgia gada aver sia pindradira, ad ilg Vaschinadi, dilg amprim gi anvi haver kr. 4 par gada talgia. Duess ilg pindre en quei buc far seu duer, scha ha el kr. 6 par gada falonza.

28. Ilg cavre eis obligaus da partgirar da tutta sort raza da cauras par in minal segel par thier, ils bocks antirs aber, seian veders ner mai da quei on, sch’els vengien buc fritgs or avont. calonda November st. p., dein esser libers da spisa, pustretsch a segel, essend fritgs or avont, dein els star sut ilg tut. Tuts anseuls aber, ean libers da spisa, mo bein deig par tuts anseuls, c’ilg pastur mett’a meuns alg pur avont ca ilg pastur calla dad ir or, vangir dau miez minal segel, quels ca van tut tems cun ilg pastur pagan in minal.

29. Sur d’ilg ir suenter terrein ilg attun elgs culms eis ei faig par regla, ca da cou danvi, cur ei dat in gi inna neiv, tont avont ilg tems da ruckegiar, [p. 142] sco er suenter, aschia ca ils culms pli ansi stuessan quei gi avont las uras ordinarias metter lur muvel en nuill, scha seian tals ’lg auter gi, essend eunc buc terrein ’lg auter gi sin ilg lur; buc auctorisai da laschar larg lur muvel ad ir suenter terrein; ilg tierz gi aber, havend buc terrein sin ilg lur, possien els, bein par vau a nua c’ilg pli maneivel fuss terrein, ir suenter terrein a paschentar. Duess lur biesca [p. 133 modifica] quei gi, ca antscheiva a bischar haver saveu malgiar antroca la sera, uras ordinarias da metter en nuill, scha dei ei sin ilg gi suenter vangir faig l’antschetta, a dus gis vangir taneu en nuill ad ilg tierz, sco sur eis scrit, laschau ir suenter terrein dus gis, a scha er quels dus gis fuss aber buc terrein a mintgin sin seu prau, scha eis quel, a ’lg qual seu prau eis eunc buc terrein, puspei obligaus da taner ent in gi; mo da quei gi anvi po el ir suenter terrein antroca seu prau eis terrein.

Par laschar larg sin ilg seu, sto ei vangir observau sco savunda: Ei sto esser sin ilg seu tont terrein, ca seu muvel sapig pascar, q. e. buc mai sin in crest, nua c’ilg ei forssa sufflau navend la neiv, mo ei sto esser tont terrein ca seu muvel sapig pascar er en in auter leug, ad avont sera sto seu culm la plipart esser terrein. Ilg surpassader da quest art. eis curdaus en kr. 4 par thier falonza.

30. Ilg eis stabileu par regla, aschigig sco in particolar fa or cun seu muvel fein da casa deig quel buc ver ilg dreg da puder ver ses thiers casa elgs culms, portig el ilg laitg ner hagig ilg priel nua c’el vult, sut falonza par gi kr. 4 par tgeau. Er dei in particolar, ca fa or cun seu muvel fein da casa bucca ver ilg dreg da schear ses thiers casa ad in auter par la scoitgia, ca vess seu muvel a ses thiers casa schon elgs culms, sut falonza sco sura; sco er eis buc lubeu ad in particolar, ca ha muvel darmativ, [p. 143] da puder prender si th - casa elgs culms par la scoitgia aschigig sco ilg pastur da th. casa va or, sut falonza f. 1. —

Essend tenor ilg existent usit ilg pastur da th. casa ha la obligaziun da partgirar suenter si, schi eis el obligaus da partgirar ils th. casa antroca ils muvels darmantiv ean elgs culms ad ei sa dumonda da partgirar suenter si. Tonatont deig quei en ons particolars tumprivs ner tardivs esser dependent dilg Vaschinadi.

Scadin particolar ca ha biesca darmantiv dei esser obligaus, sch’el ha er th. casa quels ilg maig ad ilg attun da salvar nua c’el ha ilg muvel a renta ent, sut peina da kr. 20, ner laschar ir quels ilg attun cun pastur preu or in ca ha agien culm; mo quels ca poseden buc muvel darmantiv ner agien culm dein buc puder ver ils th. casa ilg attun elgs culms, mo quels laschar ir cun pastur.

Ei deig en partgirar ils thiers casa ilg maig elgs culms buc esser lubeu da taner a partgirar quels sin ilg prau dad in auter, mo mai cur ei fuss prigel ca els vulessen ir elgs praus da casa, ston els vangir catschai anavos antroca sin seu agien prau a buc pli lunsch sut peina da kr. 6. par gada. Er quels ca han buc biesca ean obligai sut quella falonza da metter lur thiers in ca ha biesca, ad en cass ca ilg patrun da quels vuless quels sez partgirar, schi sto el partgirar sco sch’els fussen da quel, ca ha preu si. [p. 134 modifica]

31. Quel, ilg qual anfera buc ses th. casa suenter esser visau tras ilg pindre, ner quala maniera c’ei po esser, seig obligaus par tailgia par thier mintgia gada kr. 6, a quei dei scadin ca veza esser obligaus da dar ent: quei ven er antalgieu las leufas pleinas, parquei ca las ezas han nuot melgiers dregs c’ils auters. Ilg pindre dei [p. 144] mirar sez ils thiers, a bucca prender giud’bucca alg pur cur el va anturn, sut peina da kr. 4 par thier.

Mintgia thier casa grond dei ver si da puder pindrar, 2 fearss a da visar 3 par in. Purscheals juvens possig ei vangir mess par l’amprima gada anferar mai dus fearss. Ilg prindre dei esser obligaus dad ir a mirar ilg sferau 2 gadas ad ema sur tut on, resalvont ilg stretg unviern stat ei sura a lgi Mistral a cauvitg da licenziar. Par vangir avont a la malizia d’anqual pur, cura ses purscheals hagien or las emas par stuer dar la spisa, nudar ad anferar, eis ei stabileu par regla, ca tuts quels, ca han leufas ca fan purscheals, schi seigien quels obligai da far a saver ilg gi, cur quellas han faig ils purscheals, a lgi cauvitg, sut peina da kr. 30 par gada. Ilg cauvitg deig taner sur da quei in exact register ad allura or da qual deig ei mintgia gada sa sclarir cur ca tals seian suttoposts a la spisa, nudar ad anferar, a quei santali da 6 emas. Par quels purscheals sut las emas 6 velgiadigna ven dau la spisa ansemel mai par in gi.

32. Biesca schitgia a thiers casa, ca fussen cargai a stai 3 gis sut pastur en l’alp, mo vangissen leusuenter vendi, pagan ilg miez cust da l’alp, aschia er quels ca statten 3 gis suenter meza stad pagan er leza mezadad.

33. Ca tuts quels articuls en quest tschentament, ils quals han si taxa possien, cun pagar quella taxa messa si, euncalur buc vangir surpassai, sut risca da pli gronda taxa ad in, ca vuless maliziusameng surpassar.

[p. 145] 34. La regla veglia da taner ent la galginnas 3 emas d’ilg tems da schiermenar a 3 emas e ’lg madirar, ner suenter sco ilg basengs dumonda, cura ca quellas pudessan far don, ven cou renovada, ad ilg surpassader cun k. 40 par gi talgiaus.

35. Schabegiond ilg cass ilg attun, ca ei vangiss extraordinariameng ner er ordinariameng vengiu par bual, deig nagin puder ir a zavrar en nuills da casa seu muvel, auter ca en quels ca ean sin la pastira ner curtgins, nua ca in sa ir a vangir sin la pastira, sut peina da kr. 20. — Giu ’n Pardealla dei nagin puder ir la sera avont rumper en bual, sut peina f. 1. — Par schear ir la biesca e ’lgs buals la sera avont rumper ent bual, eis in curdaus en kr. 30, a plianavont suenter cunaschienscha.

36. Quel ca catscha la primavera buc ses boos a leug, mo lai ir [p. 135 modifica] quels par ils culms a praus da casa anturn a pascular, eis curdaus kr. 30 pr. ga falonza.

37. Quel ca nudass buc ses vadeals avont ca laschar ir sin l’erva ner sut pastur ei curdaus kr. 10 par thier.

38. Par ir tras ils ers a par ils tscharschers a curtgins dein lgeut, ca han or ils ons curdar sut seckelmeister; sin uffoñts ven ei par parsunna kr. 40 a traitg en dils geniturs. Er eis ei scumondau tut ilg zundar puma a cavar truffels suenter senza lubienscha dilg patrun, sut falonza a ’ls minorents kr. 12 ad ils majorents vangir traitgs sut Sekelmeister.

39. Tgi ca pitgiass giu felgia en curtgins ner auter or giud’pumera dad auters cun fists ner lontschas par sia biesca, eis curdaus en kr. 20 par gada.

[p. 146] 40. Dein a tuts articuls, cur ei tucca in dilg Obert., vangir mess kr. 4 vitiers la taxa ordinaria, par tontpli, damai c’els dein esser ils muntaniders dellas bunnas reglas; in a scadin deig esser obligaus da schanegiar aschi pauc quel dilg sarament sco in auter.

41. Deig scadin, ca veza ner exprimentescha ca in ner in auter vaschin surpassa questa ner tschella regla, esser en conscienzia constrigs, sut peina della falonza, ca stat sin quei falament, ilg qual el ha veu comettend in auter, da quei s’ilg moment dar part alg Mistral ner sch’ei tuccass el ner in seu parent, ad in auter deigien d’ilg Obert., par ca quei, antroca la caussa ei nova, sapig a deigig vangir publicau sin l’anprima Vischneunca a faig a saver algi culpeivel, a bucca laschau antroca ’lg attun, nua ca bearas caussas vengien amblidadas, a bears ca cometten in fallament antginnas gadas vengien talgai a la tschocca vi par ina gada. Ilg ludvl Obrkt. resalva er ilg dreg par in on gig da talgiar quel, ca ha saveu a bucca dau ent ilg fallament dad in auter, cun quei medem castig, ca tschell vess meritau. Ilg Oberk. ha sia mira en la regla da quest artikel ca, damai c’ei ussa davontiers tut vengig dau ent la plipart schon fixau, ei sin ilg attun mintg’on vengig par talgiar pustretsch a falonzas spargniau a lgi Vaschinadi in grond cust, sco er, ca la gistia coutras vengig pli exact administrada vid tuts adual raschun.

42. Ilg nurse dei buc esser auctorisaus da vangir sura neu cur ei plai algi mo sut peina da kr. 40. spetgiar sin la lubienscha dilg Vaschinadi; essend aber neu a laschond vangir las nursas e ’lgs mulègs, ner l’antschetta della stad laschar vangir si en l’alp da vaccas, schi deig el par mintgia gada esser curdaus suenter sco ilg don pudess esser faigs, a quei traitg giu da sia pagailgia. Ilg zingun ad autra fumelgia da l’Alp dadens ad Urscheu dein vangir incombenzai sur da quei exactameng [p. 147] da velgiar à da tems en tems sa cattont enzatgiei, dar part. Savend la fumelgia [p. 136 modifica] dilg schliet deportament d’ilg nurse a bucca repurtont a lgi Vaschinadi ner cautegia da quell’alp, scha dein tals esser curdai par mintgia gada ver veu a bucca notificau, en kr. 30 tailgia.

43. Sin ilg attun dein tuts thiers, ils quals sin quei gi c’ei ven talgau pustretsch ean en vitta tiers ilg Vaschin da Uorz, sco er quels, ca ean suenter vangir dad alp en quei tems vangi mazai ner vandi, esser suttoposts alg pustretsch, ca pudess vangir.

44. Nagin dei esser auctorisaus sut peina da kr. 40 da puder prender si in thier jester, a dad ir allura andarschind da nunder quel seig per saver sez far interess coutras, leu ancunter deig euncalur mintg’in esser obligaus, scha el, ilg tems da rimnar ils thiers, catt’adagur thiers esters, da quels manar tiers a ’lg cauvitg, nua ca, sch’in tal ha ghiu antginna breigia, deig quella sch’in jester va cun ilg thier, da quel vangir faig dar anqual caussa suenter cunaschienscha, a sch’ilg thier resta a ’lg Vaschinadi, da quel vangir faig anzatgei par sia breigia. Un, ilg qual en tal maniera vult buc rabitschar neutiers thiers esters dei euncalur, sut peina da kr. 10 esser obligaus da far a saver a lgi cauvitg, c’el hagig veu tscheu ner leu in tal thier.

Quel, ilg qual prenda si in thier jester a salva discus(n)[m]eng tiers ils ses agiens, nunobservond la sura prescritta regla, ner nundumondont suenter da qui quel thier pudess esser, quel ven reguardaus par in lader da thiers vivs, a ven sco in tal sut ploing dilg Sekelmeister castiaus suenter la strengiadad della gistia.

[p. 148] 45. Essend la gruscha iuna malsoingia fig priglusa a contagiusa, ad avend la experienzia, ca paucas da quellas cauras, las qualas cun quei tissi ean inna gada infectadas vengien neunavont, scha eis ei anflau par ilg melgier, ca tuts quels thiers infectai da quei mal dein senza surtrer vangir sturni ner faigs navend, euncalur sch’ei plaschess ad in da mirar or ilg milgiurament ad in tal, quel dei, schi gleiti sco el catt’adagur par pauc ner bear, quei thier confinar dils auters, sch’el ils auters vult laschar ir sin l’erva ad aschigig sco ’lg ei buc carscheu en las ansennas da quella malsoingia, buc puder vangir scheau larg ord’nuill. Quei particolar pia, ils thiers dilg qual ean attacai cun quei mal ad el ils fa buc navend s’ilg moment, a sa salva buc suenter ilg cou prescrit conteniment, quel dei senza grazia vangir obligaus bucca mai da far navend tals attacai thiers, mo er da pagar in thaler par falonza, cun eunc resalvau da vangir preus neu par tuts dons, ca coutras vangissen accusai vid auters thiers. Ils thiers schubers din tal dein, sch’el metta buc ils infectai navend da quels, er buc puder ir or sin l’erva, ad ils infectai dein en nagin leug or s’ilg larg puder vangir mess. [p. 137 modifica]

46. Ei deig, cur ei ven faig dad ir a lavur cuminna, adinna dilg Vaschinadi vangir destinau l’ura a zvar inn’ura convenienta a pusseivla. Ilg Mistral a cauvitg dein esser leu sin l’ura ad ilg leug fixau, a suenter ver preu quint da tuts ils vaschins, ligieu giu la lgista da quels, ca ean enten l’amprima gada clumar buc stai presents, quels aber ca ean buc leu cur ei ven clumau l’autra gada, a vengien pir suenter, dein pagar kr. 4, mo quels, ca vengien ’lg antir gi buc, dein pagar kr. 40 par gi, a vid la pun [p. 149] da Pardealla kr. 52. Scadin eis obligaus da sa render ad exequir a las reglas a cumonds, ca pudessan vangir dai, sut peina d’inna tailgia adequata a seu fallament.

En reguard d’ilg melgier par casa ven ei on a mintg’on par calonda marz d’in ludv Obr. faig inna lgista, a suenter quella ven scadin a stuer sa drizar. Quel, ca ven buc ilg melgier suenter la lgista, (resalvau cass da malsoingias) paga las lavurs cuminnas ordinarias kr. 20, quellas vid la pun kr. 26. Nua ca ilg eis mai femmas, a vengien buc en las lavurs cum. ordinarias pagau kr. 20 par gi ad vid la pun kr. 26. In um, ca eis sut survetsch ad ha nagin a casa, eis buc obligaus lavurs cuminnas, ha el aber lgeut a casa, sch’ean quels suttoposts, mo buc sut titel d’ilg melgier par casa.

Cur ca ilg cauvitg cumonda in particolar dad ir en lavur cumiña giud’inna roda, ad alg pur eis quei gi buc comodeivel, schi po el bein barattar cun in auter, mo el sto sez quei proveder a buc ilg cauvitg.

47. Scadin ca teng casa par sasez, da tgei velgiadigna ca quel seig eis obligaus, schi bauld sco ilg vugau parvenda visa en baselgia da trer lenna ala parvenda, da quella trer enteifer in meinz a quei tenor sco la convenziun stabilida cun ilg sgr. spiritual cloma, ner en munconza da la lenna, pagar f. 1. enteifer quei termin. Duess in aber laschar vargar quei tems, da trer ner pagar, schi croda tal en falonza kr. 20, sper eunc trer ne pagar la lenna. Duess in esser aschi frechs da antroca st. Martin ner trer ner pagar, schi paga quel f. 1. lgi sgr spiritual, a kr. 30 falonza a lgi Vaschinadi.

[p. 150] 48. Ilg eis lubeu a mintg’in da cumprar fein elg jester par seu basengs suenter plascher sur tut on, pagond kr. 40 pr. fgs. a par ilg bratsch scavett kr. 1 ½, sco er da vangir neutier a cargar inna vacc’estra pagond f. 2. 30, — ina vacca schitgia f. 4, — inna gianitscha f. 2. — , inna mugia ner muitg f. 1. 30 — il vadi f. 1, cun eunc ilg arvè da l’alp, sco in auter vaschin. Tuts ils thiers, ca vengien catschai neutier ilg gi suenter marcau favre vengien considerai par esters. In biesc stumaus or suenter marcau da fbr. deig esser esters; in ca baratta ina vacca ner in auter thier suenter marcau da febr., po enteifer [p. 138 modifica]

14 gis vangir cun in auter thier en plaza da quel, mo adinna da la medema qualitad. Er in thier ca ven acquistaus ad in vaschin, seig tras jerta ner tras scussiun, suenter marcau da febr. ven dumbraus denter ils esters. Par puder metter la primavera biesc’estra sin nossas pastiras, paga in par inna stearla f. 1 a pr. inna mugia f. 1. 30; mo senza autras gravezias.

49. Duess ei vangir constau ca in ner ’lgauter havess in thier, ca fuss staus giu, a quei pur fuss staus aschi frechs da fierer ner far fierer la esca elg Flim, l’aua dilg qual plirs stuessan duvrar, schi seig quel buc mai obligaus sin l’amprima visada da far trer quell’esca ord l’aua, mo curdaus in cruschun falonza.

50. Ilg eis er stabiliu per regla a scumondau da tut tems da fer starnim da tuttas sorts, aschibein miskel, sco er discharinna ner fein velg en la schitgia da Scuein, sut peina d’in cruschun par gada.

51. Tuts quels, ca van ilg attun da scuder par ils irals anturn cun pipas ardentas, ean curdai kr. 30. Quels, ca van cun cazola libra or sin ilg larg, en clavaus ad irals anturn, sco er ilg medem purtar tizuns da feug or sin ilg larg a dad inna cas’en l’autra ean curdai en inna falonza da f. 1 pr. gada.

[p. 151] 52. Eis scumondau a scadin ilg far peun ner metter feug en furn la sera tard, bandunar ilg furn avont ca ver stizau or ilg feug totalmeng sut falonza kr. 40 pr. gada.

53. Deig quel, ilg qual ha inna vacc’estra buc puder dumbrar ent quella cun las sias aignas, er sch’el paga la taxa, mo ulivau mai cun quellas ca han dregs, a pir suenter esser ulivau, dein las estras vangir messas in tont par alp.

54. Eis faig par regla, ca cun nursas estras possig buc vangir pasculau nossas pastiras da noss marcadonts pli ca 3 gis. Da 3 gis anvi (ilg gi ca ellas vengien inclusiv) stopien quels aver lubienscha, a dent en richtig ilg diember da lur nursas, deig ilg Mistral buc tschuncar giu sin pastiras da nursas, nun in grond basengs par noss thiers.

55. Tuccond tier ilg ulivar las vaccas en las alps, schi dein quellas vangir partgidas sin 12 fumelgs da mulscher, l’alp dadens 5, l’alp dador 4, a ’lg Urscheu 3. Duess ei esser ilg cass, ca ad inn’alp muncass tontas vaccas, a quella ca dei dar havess buc precis da dar in pur da tontas vaccas, schi seig quella ca ha da ratscheiver obligada da ratscheiver dus purs ca fetschien or tontas sco ad ella meunca, a zvar dus ca hagien adual tutinna, ca fetschien or quei diember; a sch’ei sa cattass buc en quella maniera da dus da mezas par in, scha dei ei vangir preu dus ca seian ilg datiers, sco, in da la mezadad ansi ad in dala mezadad angiu. [p. 139 modifica]

Nua ca ei ’lg amprim, suenter aver dumbrau las vaccas duess muncar, schi vengien ils purs novs mess ’lg amprim, avont ca muventar in auter.

[p. 152] Suenter ca in bab casa fuss morts giu, ad ils uffonts restassen ansemel senza far partiziun, schi cargan els en l’alp, nua ca lur bab ner en cass muma cargava; duess ei savundar partiziun, scha resta ilg dreg dilg bab a lgi filg velg, ad ils auters farlgiuns ean purs novs. En cass aber ca resta davos mai in uffont, a quel eis in filg, schi po quel muntaner ilg dreg dilg bab continuadameng, inna filgia aber mai aschigig sco ella mida bucca stand, midond ella stand a marida in c’ei schon pur, schi nunter quel seu dreg, marid’ella in uffont da famillia, schi ean els in pur niev.

56. En risguard dilg scumngiar or purs en dumbrar en vaccas eis faig par regla, cur p. e. a l’Alp dadens (er aschi en inn’autr’alp) muncass 7 vaccas ent ilg quint, a l’Alp dador vess da dar 4 a’ lg Urscheu 3 vaccas, schi deig ’lg Urscheu dar in pur cun 3 vaccas a l’Alp dador a leza allur in cun 7 vaccas a l’Alp dadens.

57. Eis faig par regla ca in pur, ca laschig inna vacca par ilg laitg elg jester par in on ner er mai par la stad, tontanavont sco la vacca seig sia, schi seig quel er obligaus per quella da star sut a tuttas gravezias, ca crodan sin vaccas, sco bof antir etc.

58. Ei stabileu ca in pur, ilg qual lai sias vaccas tuttas, ner mai inna part da quellas ad in migiur, ei seig a mezas ner par tscheins, seig euncalur ilg patrun obligaus ad auctorisaus da cargar quellas en quell’alp nu c’el eis pur, a buc ilg migiur possig a stopig cargar en quell’alp, nua ca lez eis pur.

[p. 153] 59. Ei ven scumondau da tuttas sorts lavurs, ca pudessan vangir faitgias en santieri ei seig metter a schigiar risti a leuna, metter a torrer tscharieschas ner garnezi, sco er laschar danziever ir ent agiens thiers, sut peina da 4 cruñas par gada, senza pardun.

60. Eis ei faig par regla, ca naginna biesca da fiera possig guder niess pasc suenter la fiera da Ligieun, la quala fuss catschada dad auters logs neutier sut titel d’ir a fiera, resalvont in thier mendus sco er curdont en malsoingias ner autras circumstanzias ad impediments, ca in marcadont savess buc frequentar la fiera ner catschar navend tals thiers en quei moment, ca quel euncalur possig schaer guder tals thiers esters ilg pasc general dilg attun, pagond quei ca in ludvl Obr. par Martini metta si, consideront tuttas circumstanzias.

61. Tuttas mugias ner gianetschas, ca dein far vadi la stad, dein ilg maig vangir dumbradas ent tiers las vaccas da casa, ad ean cuntut er suttopostas [p. 140 modifica] alg bof antir, han aber della pasculaziun generala della primavera nagins dregs.

62. Ei scumondau da far da tuttas sorts pavel ner starnim cun la farcla sin nossas pastiras sur tut on, sut falonza d’in thlr. cruschun, resalvont ilg far urtgiclas, fletgia ner felgia, suenter ver cargau las nursas.

63. Las caschadas dein buc puder far ner reperar las vias dellas alps ad en quella caschun peisar la rauba etc. quei gi da lavur cuminna generala; mo ca talas lavurs vengien dumbradas tiers las lavurs particolaras.

[p. 154] 64. Nagin dei puder cultivar ses culms antroc’ei ven buc dilg Vaschinadi decideu da rumper ent bual. 3 gis avont ca rumper ent bual po ei vangir traitg or muns a 2 gis avont metter or. Ils muns veders pon vangir ruckegiai ord ilg leug en grondezia sco els ean stai, mo buc faigs or schon la stad ner antroca da metter or ilg cultim.

65. Ilgs cautegias ean par quei on elg dumbrar en vaccas buc obligai da ruckegiar.

66. Eis faig par regla da pilgiar quels par pagadurs dellas classiras pindradas, sin ilg prau dils quals quellas classiras sa catten.

67. Er dein quels esser obligai da guvernar ils thiers esters, ca vengien cargai sin nossas alps, ils quals fan purtar avont ilg vaschinadi ner porten avont sez.

68. Eis ei tschuncau giu par adinna da dar als esters sorts palleu a sorts lenna en la schitgia da Scuein.

69. Cur ca in rumpa seu uaffen ca el en lavur cumiña prenda senza express cumond dilg cauvitg par amprest, deig ver vid sasez; amprest’el aber a lgi Vaschinadi, ner ven ei cumondau en particolar, schi deig ilg Vaschinadi pagar la reparatura.

70. Quel, ilg qual procura buc da saver nua a cun tgi el haig sia sort lenna, cur ei ven dau or, a perda quella, dei aver vid sasez’a nagin auter regress.

[p. 155] 71. Sut kr. 30 falonza eis scumondau ad in, ca catschas sia biesca schitgia quei gi ca ilg pastur va ansi cun quella, la dameun marvelg, a mettess buc a meuns alg pastur ilg pli lunsch si Ruinnas.

72. Cur in pur metta pli tard ner buc l’antschetta dilg ir or cun las vaccas da casa, la sia tiers ilg pastur, a quella duess esser caschun a lgi pastur da stuer prender pli bears vischanders, deig in tal pur esser obligaus da dar in vischande 3 gis eunc sur la roda spisa.

73. Ei scumondau totalmeng ent ilg zavrar las nursas da alzar quellas sur las seifs or ner taner elg claus en in mun, sut falonza kr. 20; sco er deig nagin puder nudar sias nuorsas avont zavrar cun krida cotschna ner [p. 141 modifica] en autra moda, resalvau la noda vid las ureglias, sut la falonza sco sura kr. 20.

74. Tgi ca metta buc la gieina tiers ilg claus da zavrar nursas, cur ’lgei seu tour, paga kr. 20 falonza.

75. Quella parsunna, ca ha cumplaneu ilg 70vl on da sia vegliadigna eis buc obligada lavurs cuminnas.

76. Ilg pindre dei er pindrar ils th. casa buc anferai la primavera ad ilg maig elgs culms.

77. Sut falonza da kr. 30 dein tuts ils ischs elgs culms vangir preus giu ner serrai, par prevangir ad auter mal.

78. Deig ilg cauvitg par articuls pers da pauc valsen buc clumar or en baselgia, mo mai sin vischneunca.

[p. 156] 79. In ca vult tschentar ent pumera sin seu prau, po buc metter pli datier alg prau da seu vaschin ca 3 bratscha navend dils tearms, a quei en curtgins sco en auters praus.

80. Eis scumondau tut ilg far ir crappa or dils praus da Grotta, Nustein ad or tras sin las pastiras dad uras ca ils thiers ean sut pastur, ner er dilg tems ca ei pudess esser thiers sin las pastiras. Duess ei schabiar ilg cass a thiers vangissen coutras par la vitta ner lavagai, schi deig in tal sa convangir cun ilg patrun dilg thier, ad eunc pagar par la 20 inprudienscha ina falonza da f. 1 — 40.

81. Ei mess si falonza ad inna parsunna, ca passa inna gieina ner purtelgia a clauda buc quella puspei kr. 10 par gada.

82. Deig nagin particolar puder cumondar ner sforzar in pastur da far prender pli bears vischandes ca sco ilg pastur ha basengs, mo quei dreg resta mai alg vaschinadi, Mistral a cauvitg, sut kr. 20.

83. Tutta lenna da grava croda alg vaschinadi, cuntut po nagin sa appropriar da quella, sut kr. 40 a bonificaziun par la lenna seza.

84. Scadin debitur a nossa spenda deig, sin ilg gi coutiers fixau, esser obligaus sez da purtar ner far purtar quei greun, ca el eis obligaus a la spenda, nua ca ei ven mussau; leu allura deig dils vugaus della spenda vangir massirau a dilg Obert. en corpore urentaus, sut iña falonza da kr. 40.

85. Tut sagittar senza basengs, p. e. la noig avont onniev, sin nozzas, salvgias ad autras solemnitats, eis scumondau sut falonza da f. 1 par in pr. gada.

[p. 157] 86. Eis faig par regla permenenta, pertenent la pastira da cauras ad auter pertenent a las cauras:

1. Deig ilg cavre la primavera haver ilg dreg da pascular cun las cauras l’Issla cun las oingias suenter plascher antroca St. Gieri velg, da [p. 142 modifica] leudanvi deig quella pastira curdar tiers par la biesca schitgia, aschi ca da quei tems anvi deig el ir cun las cauras vi ’lg uault Pardealla, della vall da Priel si antroca Flanz, en suma en tuts ils uaults a pastira da casa, resalvont en la tschitgia da Scuein, leu aber eis a lgi da tut scumondau dad ir cun cauras sut f. 1 per gada falonza a plianavont suenter circumstanzias.

2. Cur ilg eis cargau ad alp deig ilg cavrè ir cun las cauras 4 gis pr. ema si d’alp a tuccont tier ilg laschar mulscher quellas dilg tems da feinar si culm, deig el rimnar ellas la sera bufaitgiameng danturn ilg mulèg grond della Ngeida.

3. Tuccont tiers ilg vau ner truitg dellas cauras, cur ellas van si d’alp dein ellas ir d’ilg uault ’lg Urscheu si tras Candaul a Lagetts sco er par ils Tschengels a s’ilg mender don, aschigig sco ’lg ei basengs dilg pasc par las vaccas; ilg davos della stad aber eis ei er lubeu dad ir cun ellas elgs mulègs, cur las vaccas ean ordador, parsum ner da la grippa da l’Alp dador or, dilg Cuing a dils Garsens giu antroca puspei giu ’lg mulèg;

4. Deig a lgi cavrè da nagin tems esser lubeu da pascular cun las cauras ils culms a praus da casa, mo el deig ir cun quellas sin las pastiras a logs par cauras, antroca el ven dilg Vaschinadi licenziaus, sut peina kr. 20 par gada. Ilg laschar callar ilg cavre dei esser a St. Gallus velg, resalvau anzatgei particolar;

[p. 158] 5. Ad alla fin eis er concludeu, par in on sin Plova, essend schon bearas gadas vangieu gig da particolars, ca ilg cavre duess ir cun las cauras sur tut on, da far ir cun las cauras sur tut ilg on, a tiers la pagailgia dilg cavre dilg unviern deig vangir contribueu cun in batz par caura ner miez minal segel, a quei sin tut las cauras ad anseuls, ca vengien elg quint da talgiar pustretsch, sco er mintgia vacca, ca ven dumbrad’en avont ca ir ad alp deig pagar in quart pieun alg pastur da cauras.

6. Ilg cavrè dilg unviern eis obligaus dad antscheiver ’lg amprim gi ca lgauter cavrè della stad ha callau, a continuar antroca quel della primavera antscheiva. En cass dad inna gronda neiv po ei suenter circumstanzias mintgiamai dilg Vaschinadi vangir par in ping tems suspendeu ilg far ir or ilg pastur, mo ilg particolar po dantont buc laschar larg sias cauras. Ilg pastur po ir cun las cauras sin las pastiras da partut, resalvont en uaults flanzegiai, ad en la schitgia da Scuein, ad ils vaus dad ir or dein vangir observai quels da ’lg auter tems, par buc far don a la carschienscha da plontas giuvnas.

N. B. Quels 5 a 6vl articuls ean approbai mai par in on sin prova.

[p. 159] 87. Quels, ils quals han buc lur muvel la primavera giun [p. 143 modifica] Pardella dein er buc puder catschar giu lur thiers casa, sut peina kr. 20. Duess ilg pastur ir or avont St. Gieri, scha deigien ils thiers casa da quei gi anvi ver nagins dregs en Pardella pli.

88. Cur ei ven giu par bual eis mintgin obligaus, nua ca el renta en ilg amprim gi, da star en quei leug oig gis, sut falonza kr. 4 pr. tgeau; resalvau aber da puder ir en in auter leug a far or fein en cass da neiv.

En cass da neiv eis ei scumondau, ca nagin deig puder largar sia biesca antroca ei seig buc dapartut sut gassa terrein, sut falonza kr. 6 pr. tgeau.

89. Scadin pastur da sia muntanera eis obligaus ilg attun sin St. Martin dad ir anturn en cumpoingia cun ilg cauvitg tiers mintgia pur par prender si ilg quint dils thiers sin ilg gi da talgiar pustretsch.