Memorie storiche civili, ed ecclesiastiche della città, e diocesi di Larino/Libro IV/Del Monastero, e Badia di S. Elena in Pantasia
Questo testo è incompleto. |
◄ | Libro IV - Di S. Giuliano | Libro IV - Del Monastero, e Prepositura di S. Eustachio in Pantasia | ► |
1. QUesta celebre
Badia di S. Elena è
posta
nel Contado chiamato di Pantasia, sotto del quale veniva la Terra di S.
Giuliano, e altri luoghi , e quello della Badìa al presente è in confine del
Regio Tratturo, detto di Ponte rotto. Fu fondata da Pandulfo, e Landulfo, suo figliuolo, Principi Longobardi, cioè nell’anno
XIII. del Regno del primo, e
l’anno VIII. del Regno del secondo nelle Calende di Maggio, correndo la IV.
Indizione. Questa data s’incontra coll’anno della Salutifera Incarnazione del
Verbo Divino 976. Imperciocché secondo il computo del P. Gattul. de Origin.
& progress. Jurisdictionis Monast. Casin. p.57. col.1. che lo regola col
sentimento di Pellegrino, contro Michele Monaco nel Santuario Capuano.
Pandulfo I. di questo nome, cognominato Capo di ferro regnò col Padre Landulfo
II. dal 943. col Padre, e col Fratello Landulfo III. dal 959. col Fratello
dal 961. e
col figliuolo Landulfo IV. dal 968. e morì nel 981. e il detto Landulfo
IV. regnò
col Padre dal 968. e lasciò di vivere nel 983. e quindi per giusto computo
cronologico si deduce, che la soprad. data del Diploma fu nell’anno di Cristo
976. siccome di sopra si è notato.
2. Questo Diploma in originale di carta pergamena si conserva nell’Archivio
Capitolare di Larino, e per memoria di quella Badia qui lo trascriviamo ;
avvertendo, come si ritrova anche trascritto negl’ Atti dell’ottava Visita da
noi fatta l’anno 1734. tom.1. p.136. e questo è il suo tenore : In Nomine
Domini Salvatoris Nostri Jesu Christi Dei eterni. Pandolfus, &
Landolphus filius ejus Divina ordinante gratia Longobardorum Gentis Principes.
Inter ceteras virtutes, que statuit Jesus Christus ad salutem Animarum elemosinam
largiri potionem Locum teneri. Quapropter noverint omnium Fidelium nostrorum praesentium, &
futurorum sagaciores quod nos Divina ìnspirante
clementia pro salute Animarum nostrarum, & gloriosi Genitoris nostri,
& omnium Parentum nostrorum dignum duximus ad honorem Dei, & Beate
Helenae Regine quandam Ecclesiam ad suum honorem construere in nostro demanio
infra Comitatum nostrum de Pantasia, & Ecclesiam possessionibus augumentare, & in eo Monachos, &
Viros Religiosos statuere qui Deo jugiter
famulentur, & qui Deo serviunt necesse est, ut rebus temporalibus nutriantur utile duximus quandam partem Terrarum de
predicto nostro demanio predicta Ecclesia france, libere, & absolute donare, &
offerri. Ita
quod nullus Castaldus, seu Bajulus, seu Persona aliqua liceat
predictam Ecclesiam molestari in aliquo, nec ab ea aliquod auferri, sed liceat
Monachis, vel Abbati, qui pro tempore ad regimen ipsius Ecclesiae
fuerint instituti ipsas terras quiete, libere, & absolute in perpetuum
habere, & possidere, & eas lavorare, & dare ad lavorandum cui
voluerint. Item damus , & concedimus tibi Johanni modo ordinati Abbati,
& suis successoribus, ut liceat vobis in ipsius terris Casalia, seu Villa*
edificari, & homines ibidem amantiare, vineas plantare, nec non etiam
quidquam ad utilitatem predicte Ecclesie de predictis terris facere
volueritis plenam, & integram habeatis potestatem faciendi quicquid
volueritis sine contrarietate, & molestia persone alicujus, & requisitioni. Que terre
his finibus terminantur. In primis incipiunt in locum, qui
dicitur Quartules in via. Orbitella, & veniant per ipsam viam usque in stratam
publicam, & per ipsam stratam publicam descendit usque ad Gypsium,
& per ipsum Gypsium vadit ad limitem usque in via, & per ipsam viam descendit in Vallone
Pauli, & per ipsum Vallonem Pauli descendit in aliam viam, quae venit ad S. Giuliano, in loco ubi dicitur de Marramulge,
& per ipsam viam de Marramulge pervenit usque in Vallone de Zitella, & per
ipsum
Vallonem de Zitella descendit usque in Via Laureti, & per ipsam Viam
Laureti pervenit usque in Voraginem, & per ipsam Voraginem usque
juxta Terram Casalis descendit, & descendendo per Voraginem usque ad
aliam viam Laureti, qua dicitur de Ara Savilla, & defcendendo per ipsam
Vallecellam pervenit in Collem, & per ipsum Collem descendit in Vallone de Pignatariis, & per
ipsum Vallonem de Pignatariis descendit ad alium
Vallonem a Laureto, & per ipsum Vallone Laureti descendit usque in flumen
Fortoris, & per ipsum flumen Fortoris descendit usque in illo loco, vel
Vallone de Rigo Vivo intrat in predictum flumen Fortoris, & per ipsum
Vallonem de Rigo Vivo salienti pervenit in prima fine in locum qui dicitur
Quartulis. Quas possessiones cum omnibus infra se habentem , & cum viis,
& anditis suis, cum Sylvis, Terris cultis, & incultis, cum
erbis, & aquis, & cum omnibus pertinentiis suis, & cum omnia infra
se habentem sicut superius dictum est france, ac quiete, & libere, & absolute, & retenta aliqua non
reservata prenominata Ecclesia S. Helenae,
quam construeri jussimus prope stratam publicam infra Comitatum predictum de Pantasia
sicut superius declaratum est perpetuo concedimus, damus, tradimus,
& assignamus ad habendum, & possidendum, quas videlicet terras
prenominato Johanni modo ordinati Abbati ejusdem Ecclesie S. Helenae ejusque
successoribus ad habendum, & possidendum perpetui cum supradicta
franchitia, & liberiate, & cum omnibus infra si habentibus perpetuo
juri, & firma stabilitate in presentia Retonis, & Plautoni Comitis Jordani, &
Pandolphi Nepotis nostri, & Arne, & Leonis Cappellani
nostri, & aliorum nostrorum fidelium. Si quis hanc nostram donationem,&
offertionem quolibet modo irritam facere presumpserit, vel violator
extiterit seiant si sibi prenominato Johanni Abbati, & suis successoribus
composituri auri optimi libras decem, & hac cuncta, quae scribere jussimus firma
stabilitate permaneant. Ut autem haec nostra concessio,
& donatio ab omnibus inviolabiliter observetur manu propria sub eodem scripsimus, &
annulis nostri jussimus sigillari. Madelfrid. vero, & Notarius, atque
Scriba ejus jussione supradicte potestatis scripsit. Actu Kal. Maji in anno decimo
tertio Principatus domini Pandolpbi gloriosi
Principis, & anno octavo Principatus Domini Landolphi Eccmi Principis Filii, quarta
Indictione in Sacratissimo Beneventano Palatio.
Loco † annuli . E la forma dell’ anello di
Pandolfo, e Landolfo si vede in più Diplomi presso il lodato P. Gattola
d. p.57. e segg.
3. Quindi si vede, che non solo i pietosissimi Principi Beneventani
Pandolfo, e
Landolfo fondarono la Chiesa, ma per anche vi aggiunsero un ampio Monastero,
e così fondato lo posero sotto la cura de’ Monaci Benedettini, acciocché pregassero il Sommo Dio per loro. E
perché si fussero mantenuti con decente
Religiosità, assegnarono in beneficio del Monistero, e sua Chiesa, che vollero
fusse edificata, col titolo di S. Elena, molti luoghi, e possessioni nel loro
demanio, che avevano nel Contado detto di Pantasia, con facoltà all’Abate Giovanni, che fu il primo, che incominciò a
reggere il Monistero, e a’ suoi successori di poter edificare in detti luoghi Casali, o Ville, e condurvi
Uomini ad abitare, dicendo in questo modo, come appresso, e si notano i
confini de’ vasti Territorj, che si concedono con detto Diploma da Pandolfo, e
Landolfo alla Chiesa, e Monistero di S. Elena; alcuni nomi de’ quali, perché si
sono confusi cagionarono gravi controversie tra Monsignor Pianetti, Vescovo
antecessore, e Abate di S. Elena, e il Signor D. Bartolomeo Rota, Marchese di
Colletorto, e Signore di S.Giuliano, e portata la causa nella Curia
Metropolitana di Benevento, coll’accesso del Reggio Tavolario, e Giudice
deputato l’anno 1712. furono stabiliti, come siegue, cioè : Per Mezzo giorno,
tramezzandovi il Vallone di Laureto, confina col Territorio di Colletorto, dal
quale è distante un miglio, e mezzo in circa: Dalla parte di Occidente col
Territorio di S. Giuliano, dal quale è distante cento passi in circa: dalla stessa parte di Occidente, e Settentrione co’
Terrirorj di Magliano, e S. Croce
, da dove è distante mezzo miglio in circa : dalla parte di Settentrione, e
Greco colla Badia di Melanico : e finalmente dalla parte di Oriente confina verso il Fortore.
4. Vogliono di più Pandolfo, e Landolfo Principi
pietosissìmi, che questa
donazione di Chiese, Monisterj, e beni sia franca, libera, e assoluta, ita
quod nullus Castaldus, seu Bajulus, seu Perfona aliqua liceat praedictam Ecclesiam
molestari in aliquo, nec ab ea aliquo auferri : e poi conchiudono
in detto Diploma : Siquis hanc nostram donationem, & offertionem quolibet
modo irritam facere presumpserit, aut violator extiterint, sciant si sibi prenominato Johanni
Abbati, & suis successoribus composituri auri optimi libras decem. E qui
sotto nome di Castaldo viene, ed è lo stesso, che l’Esattore de’ tributi. Du-Cange in
Glossar. Verb. Castaldus.
5. Si legge il Diploma colla sua data Actu & c. in
Sacratissimo Beneventano Palatio. Ecremperto nella sua Storia al
num.3. e con esso Leone Ostiense nel
lib.1. della Cronaca di Montecasino cap.9. stimò, che Arechi fusse il primo,
che introdusse la formola Scriptum in Sacratissimo Sacro Palatio, e
da’ privilegj di Gisulfo, che sono nella Cronaca di S. Sofia di Benevento,
riportata da Ughellio nel tom.10. dell’Italia Sagra della seconda edizione
col.451. lit.B.C. e col.457. 458. & c. apparisce, che Arechi non fu il
primo; è certo però, che continuò appresso questo titolo di Sagro Palazzo,
dicendo Falcon Beneventano nella sua Cronaca, che fu coll’altre antiche di
Napoli, stampata dal P. Antonio Caracciolo, come nell’anno 1120. venne nella
Città di Benevento Calisto II. e agli 8. di Agosto fece la sua solenne entrata,
nella qual funzione portarono il freno del Cavallo del Papa due Giudici, qui
intende Nobili del Magistrato, e due altri tennero le staffe, e cosi giunse al
Sagro Beneventano Palazzo : Pedes vero Apostolici, & habenus,
erroneamente per habenas, Equi quatuor Judices ab Episcopio usque ad Sacrum
Beneventanum Palatium detulerunt.Ed ecco, che questo titolo fu dato prima
d’Arechi, e si mantenne molto tempo dopo lui.
6. Questo Diploma si conserva in originale scritto in carta pergamena nell’Archivio Capitolare di Larino, e si legge
trascritto nel tom.1. dell’ottava nostra Visita pag.136. dove si dice segnato cogli anelli de’
suddetti Serenissimi Principi: & annulis nostris jussimus sigillarii
- ciò per
maggior fermezza del Diploma, conforme hanno praticato altri Sovrani, come diffusamente
Carlo Dufresne nel suo Glossario Verb. Annulus Regius.
7. Successivamente i Monaci ottennero da Guglielmo Re di Sicilia, e
d’Italia
altro Privilegio, con cui il Re ricevè il Monistero, e il Casale di Montecalvo,
di cui appresso, sotto la Regia Protezione, mettendo la pena di quaranta oncie
d’oro a chi avesse avuto ardire di violarlo, volendo, che la metà si applicasse al
suo Palazzo, e l’altra metà al Monistero. Fu questo Guglielmo II.
di questo nome, e III. Re di Napoli, e di Sicilia, che ereditò i beni di
fortuna, e non i vizi, del Padre ; poiché nell’ età ancor giovenile si guadagnò
l’amore di tutti, e il cognome di Buono, quando il Padre ebbe quello di Malo, ed
egli che si conserva in originale in detto Archivio, e trascritto in detti
atti di Visita pag. 138. è del tenore, che siegue.
8. In nomine Dei eterni ac Salvatoris nostri Jesu Christi anno
Incarnationis ejusdem 1179. duodecima Indictione. Nos Willelmus Dei gratta Sicilie &
Italie Rex Guillelmi Regis heres, & fìlius. Regalem decet excellentiam sìc
fideliter suorum & maxime Religiosorum votis quod idem placuit Summo Regi, &
aliorum animorum in sua fidelitate corroboret & confirmet. Cum itaque tu Petre
Venenbilis .Abbas Monasterii Sancte Helene fidelis noster ad presentiam nostre
Celsitudinis accessisses nobis exponere procurasti qualiter predecessores tui Casale
Montis Calvi in proprio tenimento non longe a monasterio ipso propriis sumptibus
construxerunt ut vicinitate habitantium ibidem Monasterium ipsum relevaretur a suis
necessitatibus, & jacturis unde
humiliter supplicasti ut Monasterium & Casale predictum sub speciali proctione
nostri Culminis recipere dignaremur. Nos autem ne per hoc derogare juri cuispiam quod non decet
Regalem Providentiam videremur Instructi quod predicta veritatis suffragio innitebantur
suis dignum duximus supplicationibus
annuendum. Quapropter de innata nobis clementia Monasterium memoratum Casale
predictum cum omnibus tenimentis & pertinentiis suis que nunc habet
& in antea justis titulis poterit adipisci sub nostra speciali protectione
suscipimus & statuimus de cetero nulli persone teneatur in servitutibus secularibus respondere nobis &
successoribus nostris tantum in eo quod
perinde Curie nostre debetur. Si quis contra hanc protectionem, & statutum
nostrum presumpserit aptentare sciat se compositurum auri libras quatraginta medietate
Palatio nostro, & alia medietate predicto Monasterio. Ita quod
presens Privilegium & Decretum pristinttm robur obtineat inconcussuni inviolatumque omni tempore permaneat ad
hujus sane nostre Protectionis
& confirmationis Judicium per manus Petri Notarii nostri scribi nostroque sigillo
insigniri precipimus .
9. Per molti Secoli i Monaci Benedettini abitarono in questo
Monistero ; ma poi
fu posto in Commenda nel Secolo XVI. e il primo Abate Commendatario fu Pietro
Antonio di Capua, Arcivescovo di Otranto, che viveva nel 1550. come appresso,
e non sappiamo la cagione di ridursi in Commenda, sappiamo però, che da detto
tempo fino al presente è stato, e sta in Commenda, e il lodato Monsignor Carlo
Maria Pianetti, Vescovo di Larino ne fu Commendatario, cui per la sua morte
succedè nell’anno 1725. la ch. me. del Cardinal Nicolò del Giudice Napolitano
de’ Principi di Cellamare, e per morte del suddetto seguita li 30. Gennaro 1743. ne fu proveduto nel
medesimo anno l’Eminentissimo Signor Cardinal Antonio
Rufo de’ Duchi della Bagnara, Nipote dell’Eminentissimo Signor Cardinal
Tommafo Rufo Decano del Sagro Collegio, e decoro di questa sua gran dignità,
e attualmente si possiede dal medesimo.
10. Molti contrasti sono stati tra il Padrone, e Vassalli di S. Giuliano, e
l’Abate Commendatario, che fu Pietro Antonio di Capua, come si è detto di
sopra,
intorno ad alcuni dritti, che pretendevano quei di S. Giuliano sopra i Territorj
di questa Badìa, e con pubblico strumento di detto anno 1550.fu stabilito, e
convenuto, che i Cittadini di S. Giuliano vi abbiano il dritto di pascere,
acquare, e legnare, e di coltivare i Territorj con proibizione a’ forastieri, e
ne pagano il Terratico alla Badia, e certa ricognizione per lo pascolo, come questo, e altro ne1 Capitoli della Concordia, che
sono stati confermati con più.
decreti del Sagro Consiglio in Banca del Mastrodatti Rubino, e tutto ciò
apparisce
da molte altre Scritture, e documenti, che si conservano nell’Archivio Episcopale ; e nel temporale vi
esercita la giuridizione civile, e criminale il
Barone di S. Giuliano, le decime sopra le vettovaglie spettano unicamente alla
Mensa Vescovile, e l’Arciprete di S. Giuliano vi amministra i Santissimi
Sagramenti, e tiene il dritto di seppellire i morti per altre convenzioni.
11. Tiene questa Badia alcuni pesi, che si pagano colle sue rendite, le quali
a tempo, che l’aveva in Commenda il Signor Cardinal del Giudice si affittavano,
come al presente si affittano per ducati cinquecento venti, moneta Napolitana
all’anno dal Signor D. Bartolomeo Rota, Marchese di Colletorto, e Signore di S.
Giuliano ; i pesi tra gli altri sono, che contribuisce ducati sei l’anno al Sagro
Seminario di Larino, e ciò per le solite Tasse, secondo la disposizione del
Sagro Concilio di Trento. Inoltre tiene il peso di pagare alla Mensa Vescovile
per Cattedratico ducati quattro per la Chiesa di S. Elena , e un tari per la
Chiesa di S. Lucia posta nella Terra di Colletorto, come Grancìa di essa Badìa, e ivi ritorna a
parlarsi di quella Chiesa ; e anticamente il Monistlero di S.
Elena pagava alla Mensa Vescovile sei Bizzantini, un porco nella Natività del
Signore, e due montoni nella Pasqua, come si legge nelle Bolle di Lucio III. e
d’Innocen. IV. a Monasterio S. Helenae bizantios sex censuales, & porcum unum in
Nativitate Domini, & Arietes duos in Pascha annualiter. In
que’ tempi erano in uso i Bizzantini sorta di monete, che tengono il nome
dagl’Imperatori di Costantinopoli, appellata in altri tempi questa Città,
Bizanzio, diffusamente ne parla Dufresne, e Du-Cange nel Glossario
Verb.
Byzantius; il valore del quale corrisponde ad un feudo di quindici paoli,
moneta Romana di questi nostri tempi, e così si legge nelle note al Sinodo
Beneventano Concil.V. sotto Pasquale II. lett. A. n.3. Tiene anche il
peso questa Badia di celebrarsi nella
sua Chiesa di S. Elena una Messa cotidiana,
come dagli Atti della Visita fatta li 21. Ottobre 1564. essendo Vescovo Bellisario Balduino pag.226.
12. Quanto alle fabbriche della Chiesa, e Monastero, stimiamo, che
sì l’une, che l’altre siano siano insigni ; giacché non possiamo notarle, come furono
nel di loro principio per non averne, che avanzi, e pochi vestigj. Si vede però,
che la Chiesa fu a tre navi, e ben spaziosa, e il lodato Monsignor Pianetti,
avendola ritrovata malmenata, e con poche fabbriche, la riedificò con tntta
la decenza ad una nave con un Altare in onore di S. Elena né Vergine, né
Martire, la di cui festa si celebra a’ 22. Maggio, e si osserva di divozione in
S. Giuliano, come si dice in parlarsi di questa Terra ; ne altro di preciso
abbiamo da notarvi, che sia degno di memoria. Il Monistero, che era, come presentemente, si ritrovano contigue le sue fabbriche alla
medesima Chiesa,
dalla situazione de’ monumenti, che vi sono, fu amplissimo, e al presente
comparisce, a guisa di un Palagio, quale tiene molte stanze inferiori, e superiori, e all’intorno vi è un gran Cortile, con sue muraglie, con
stalla, rimessa, magazzini, e simili comodi, che si chiude per mezzo di un portone,
sopra del quale si vedono due Statue, di Pandolfo una, e di Landolfo l’altra,
formate in marmo col gusto rozzo di que’ tempi , e tanto non lasciano a’ di nostri
Di Casali distrutti di S. Elena.
13. Tra gli altri dritti conceduti alla Badia di S. Elena da’
Serenissimi Principi Pandolfo, e Landolfo vi fu quello di esser lecito
all’Abate, e successori
di edificare Casali, e Ville nel demanio, che se gli concedeva, e farvi stanziare
persone : Damus, & concedimus tibi Johanni modo ordinato Abbati, che
fu il primo, come sopra, & tuis successoribus ut liceat vobis in ipsius
Terris Casalia, seu Villas aedificare, & omines ibidem amantiare, come ne Diploma
trascritto di sopra : in
fatti furono costruiti due Calali , uno col nome di Montecalvo , e l’altro
chiamato Tonnicchio, e il Monistero ne fu in possesso ; e poi spogliatone da Rigandisia, Signora del
Castello de Laureto, dedotta la causa avanti il Giustiziere, ne fu prontamente reintegrato con una giudiziale
sentenza, che si conserva nell’Archivio Capitolare di Larino, la quale
si legge, come siegue.
14. In nomine Domini Jefs Christi. Anno ab Incarnatone ejus
1256. mense Madii quarte decime Indictionis regnante Dño nostro Corrado Secando Dei
gratia Hierusalem & Sicilie Rege & Duce Svevie anno secundo feliciter Amen.
Nos Thomasius Gentilìs magne Regie & principalis Curie Magister Justitiarius
& Nicolaus de Trano ejusdem Curie Judex. Presensis scripti serie
declaramus quod cum olim denuntiatum esset per dominum Rogerium Procuratorem
ut conflitit domne Rigandasie Uxoris quondam Domini
Julii de Anglona Domino Roberto de Petra pervata & Judici Petro de
Potentia statutis per Imperialem excellentiam reintegratoribus feudorum in Capitanata
quod Abbas & Conventus Monasterii Sancte Helene per partem ipsius Monasterii
tenebant, & possidebant Casale Montis Calvi, & Casale
Tonniculi cum tenimentis eorum que erant de demanio Castri Laureti quod Castrum
est predicte Dñe Rigandasie & specialiter ad feudum ipsius Castri & ad ipsam
Dñam Rigandasiam pleno jure ac peteret idem Procurator pro parte
ipsius Dñe cuncta Casalia a predictis Abbate & Conventu sibi restitui,
& ipsum feudum Castri Laureti reintegrare cum diceret ipsum esse de dictis
Casalibus diminutum. Reintegratores predicti recepta predicta
denunciatione Dñum Milonem Abbatem dicti Monasterii & Conventum citare
fecerunt, ut per se Procuratorem Sindicum vel actorem sufficienter instructum
ceram eis in certo termino compareret ut utraque parte super eadem
denunciatione procederetur ut deberetur in quo termino comparuit coram eis Dñus
Enricus Monacus dicti Monasterii Procurator Sindicus vel actor a predictis
Abbate & Conventu legitime constitutus ut constitit & facta sibi
copia denunciatione procedere & Oblatis quibusdam articulis ad probandum a Procuratore
predicte Dñe per quod intendebat denunciata probare per
reintegratores eosdem fuit idem Dñus Enricus interrogatus de veritate dicenda
corporali prius ab eodem auctoritate Dei Evangelica prestito juramento, &
confessus est omnia, & singula que in predicta denunciatione, atque contra
articulata a Procuratore ejusdem Dñe continebatur : Dicti vero reintegratores
ad majorem cautelam inquisìtionem super predictis fecerunt, & ante
aperturam ipsius citato Dño Enrico, ut compareret coram eis jura, &
actiones dicti Monasterii ostensurus quia non comparuit in termino sibi dato citare
fecerunt dictos Abbatem, & Conventum, ut cum privilegiis, & defensionibus
dicti Monasterii Procuratorem Sindicum, vel actorem coram eis in
judicio compareret. Quibus minime comparentibus, nec per Pocuratorem Sindicum,
vel actorem, nec cunctos nec aliquem, qui saltem eorum absentiam excusaret instante
predicto Procuratore dicte Dñe, & eorum absentiam incusante dicti reintegratores de
Baronum, & jures peritorum consilia quia de
intentione dicti Procuratoris ejusdem Dñe eis plane constitit tam per consessionem
dicti DñiEnrici, quam per inquisìtionem ab eis factam predicta Casalia Montiscalvi, & Tonniculi cum pertinentiis eorum
revocaverunt ad demanium dicti Castri Laureti ad restitutionem quorum dictos
Abbatem, & Conventum pro parte dicti Monasterii, & ipsum Monasterium pro
dicto Procuratore dicte Dñe pro parie ipsius, & ejusdem Dñe condamnante.
Quod cum pervenisset ad
notitiam dicti Abbatis ad pedes Imperatoris se contulit, & ab eodem ad
reintegratores eosdem obtinuit litteras in forma subscripta : Carolus Dei
gratia Romanorum Imperator semper Augustus Hierusalem, & Siciliae Rex. Reintegratores
Feudorum in Capitanata fidelibus suis gratiam suam, & bonam voluntatem. Porrecta Culmini nostre
Abbatis, & Conventus Sancte Helene petitio
continebat, quod cum Frater Henricus Monachus ejusdem Monasterii statutus
Procurator ab eodem Abbate, & Conventu ad nostram presentiam se conferret
privilegia, & alias scripturas, & jura ipsius Monasterii ostensurus nobis
prout idem Abbas & Conventus fuerunt. . . . . . . . pro parte Curie nostre
citati Julius de Anglona eundem Monachum Pro curatorem eorum apud
Casale novum fecit acriter
verberare, deinde ad suggestionem ipsius idem Procurator coram Jurato Casalis
novi de maledicto celsìtudinis nostre extitit accusatus, &
propterea per eundem Juratum captus, & carceri mancipatus propter quod in
termino sìbi prefixo coram vobis non potuit comparere cum juribus, &
rationibus Monasterii memorati, ac predictus Monachus Procurator perperam subductus a
predicto Julio de Anglona, & timore perterritus consessus fuit coram vobis
Casalia Montiscalvi, & Tonniculi ad jus, & proprietatem dicti Monasterii
spectantia sìcut dicunt fuisse de Feudo prefati Julii propter
quod idem Monachus ad instantiam ejusdem Julii fuit a carcere liberatus, &
ab accusatione predicta. Voi ad instantiam dicti Julii non visis juribus dicti
Monasterii ipsum ad amissionem dictorum Casalium suorum, & totius loci ejusdem
Monasterii, qua idem Julius dicebat pertinere uxori sue contra justitiam
concedentis, & sententia vestra appellatione ab eis interposita
ad audientiam nostram infra legitima tempera suspensa dicta Casalia, &
Locus eidem Julio assignata sunt juris ordine non servato in eorum manifestum
prejudicium, & gravamen . Super quo supplicantibus sibi per nostram Curiam secundum
justitiam provideri fìdelitati vestre
precipiendo mandamus quatenus si est ita omnino predicta in statum pristinum
revocetis, & accersito Abbate coram vobis jura Monasterii audiatis, &
causam coram vobis partium assertionem plene discussam juxta formam a nostra Curia
vobis datam terminetis, & decidatis justitia mediante, ut ipsis instantibus
super hoc non subsit materia conquerendi. Datum Foggie 5. Aprilis octave
Indictionis: Quo mandato recepto, & citata per eosdem Reintegratores dicta
Dña Rigandasia, & comparente pro ca dicto Dño Rogerio constituto
Procuratore ob ea ut constitit ad causam ipsam dictus Milo Abbas dicti
Monasterii pro parte ipsius in scriptis promptum se obtulit que continebantur in
Imperialibus litteris supra scriptis, & dictis Procurator dicte Dñe probare
se obtulit, quod predicte litere impetrate fuerunt ab eodem Abbate tacita veritate,
& totum contrarium ejus quod dictus Abbas se obtulerat probaturum. Super quibus dato per
eosdem Reintegratores unicuique
parti termino ad probandum productis testibus, & eorum dictis publicatis,
& facta ex eis utrique parti copia, necnon ex exceptionibus hinc inde datis
ad repulsam Testium perducendam, & testibus super eis productis, &
publicatis rubricis assumptis, & solemni disputatione sequuta super viribus
probatorum premissa renuciatione ad sententiam est conclusum. Et licet
reintegratores predicti ex forma commissionis eorum appellationi ab eis interposite non deferrent, quia tamen in ipsius
terminatione negotii dubia
quedam eis occurrerant processum totum juxta formam commissionis eorum scilicet
quando eis dubium occurrebat ad Imperialem excellentiam transmiserunt, &
Dñus Imperator commisit causam eandem Judicibus Magne Curie sue reintegratorum
predictorum finaliter terminandam. Que causa. . . . . . . . . superveniente obitu
ejusdem Dñi nostri Cesaris indecisa nec terminari postmodum potuit prius
Serenissimus quondam Dñus Rex Corradus primus de medio
est sublatus de quibus omnibus per acta Imperialis magne, & Regie Curie facta nobis extitit
plena fides. Nos vero, qui supra magister Justitiarius,
& Judex ad petitionem predictorum Abbatis, & Conventus citata
legitime dicta Dña Rigandasia, & in termino sibi dato comparente pro ea
apud Foggiam coram nobis Johanne de Roberto ab
ea constituto, ut constitit visis, & plene discussis juribus utriusque partis &
. . . . . . . . . . . quodam privilegio Dñi Regis Corradi primi ostenso in
judicio pro parte ejusdem Dñi in quo continebatur qualiter idem Dñus Rex
confirmaverat primam sententiam per prefatos Reintegratores latam contra predictos
Abbatem, & Conventum ad petitionem Dñi Julii de Anglona,
& pro parte dicte uxoris sue, & in fine ipsius privilegii continebatur
jus alterius partis penitus absorbentis quia privilegium ipsunt obtentum fuit
tacita veritate tum cum non fuisset expositum in eo quod Dñus Imperator
mandaverat si constaret de his, que Abbas in sua petitione deduxerat omnia in statum
pristinum revocari, & sic causa ipsa pendebat que si expressa fuisset non estrueri
simile quod Dñus Rex contempsisset tum & verba illa,
in privilegio predicto inserta, videlicet jus alterius partis penitus absorbentes parti
predicti Monasterii nullum poterat prejudicium generare cum si
ad illud quod de jure civili competit referant non valeant nisi adiciatur ex
certa scientia, non obstante tali lege, vel si ad illud quod de jure Gentium
competit videlicet circa dominium, quod a jure Gentium habemus, quod est
immutabile nec per Imperatore m, vel Regem poterat immutari cum ab eis non fuit
constitutum. Habito diligenti consìlio cum Baronibus, & alii juris
peritis de consilio, & eommissione ipsorum quia probationis dictorum Abbatis, &
Conventus plene nobis constitit de biis, que in predictis
Imperialibus litteris continentur, nec ex adverso probatum extitit aliquod per
quod partes Monasterii eliderent probata processum predictum habitum per
reintegratores, & sententiam ab eis latam, & possessionem, aut de ipsius
sententie parte predicte Dñe assignatam in scriptis ferentes sententiam
formalem in statum pristinum revocamus restituentes possessionem dictorum Casalium
predicti Monasterii memorati justa tenore Imperialium literarum. Ad
cujus rei memoriam, & perpetuam firmitatem presens scriptum per manus Jacobi
de Tocco, Magne Regie, & principalis Curie . . . . . . . . Notarii fieri
fecimus nostris fubscriptionibus roboratum. Actum in Castris prope Beneventum
anno mense , & Indictione supradictis.
Nos Thomasius Gentilis Magne Regie Curie Magister Justitiarius.
Nicolaus de Tocco, qui supra Magne Regie Curie Judex.
15. Premesso quanto di sopra ; stimiamo per maggior dilucidamento parlare paritamente de’ suddetti due luoghi Montecalvo, e Tonnicchio, amendue Feudi di questa Badia, e suoMonistero di S. Elena. E prima
Di Montecalvo.
16. Fu questo per avventura costruito non molto dopo la fondazione del
Monìstero
di S. Elena ; imperciocché era egli luogo considerabile fin dal tempo del Re Rugiero
I. Re di Napoli de’ Normanni, che regnò dal 1135. fin al 1153. cui succedè
Guglielmo il Malo, e se ne fa menzione nel Catalogo de’ Baroni sotto
Guglielmo il Buono, dato alle stampe da Carlo Borello p.154. ove tra Prelati
Feudatarj di Capitanata, e Principato si legge : Abbas S.Helenae tenet
Montemcalvum, quod est Feudum unius Militis. Nella sentenza del Cardinal
Lombardo Arcivescovo di Benevento del 1175. dicesi Sanctam Helenam,
Montemcalvum.Nel Diploma dello stesso Guglielmo Re
di’ Napoli del 1179. si legge, che il Re ricevè sotto la Regia protezione il
Monastero di S.Elena,
e il Casale di Montecalvo, come in esso che di sopra si dà disteso ; e così
ancora si legge notato nelle Bolle di Lucio III. e d’Innocenzo IV. più volte
citate in queste nostre Memorie.
17. Egli senza dubbio fu luogo non ignobile, e fin dal detto tempo del Re
Rugiero v’erano i proprj usi consuetudini, e costumi particolari, li quali s’osservavano come Leggi Municipali : ma
perché poi dagl’Abati, e tra quelli da
Giordano, Abate di S. Èlena, e Signore di Montecalvo si era derogato alle medesime,
Lo stesso Abate Giordano, considerando, che ciò fusse di pregiudizio
a’ suoi Vassalli, e al suo Monistero, con ampiissimo Diploma, quale egli
chiama Breve, de’ 10. Gennaro 1190. conferma, e spiega gl’usi, le consuetudìni,
e costumi degl’abitatori, quale meritando aversene speciale memoria; quindi,
ritrovandosi nell’Archivio del Capitolo, stimiamo qui trascriverlo.
18. Anno Dominice Incarnationis millesimo centesimo nonagesimo
mense Januarii decima die instante. Indictione octava. Quoniam multis subjacet
periculis humane mentis fragilitas. Dispositiones humane ne iterum provocentur in
dubium inscriptis, & vivaci memoria retinentur hujus equidem intuitu rationis.
Nos Jordanus Divina gratia Monasterii S. Helene humilis Abbas. Baronibus. Judicibis Militibus. Et alii bonis hominibus,
viris lllustribus Testibus subscriptis clare facimus. Quoniam cum Castrum Montiscalvi, in Demanio
Ecclesie nostre S. Helene constructum eidem Ecclesie sit non modicum utile semperque, ac
multum profique conferat. Usus, consuetudines, & mores, quos homines ejusdem Castri codam a tempore Domini,
& Excellentissìmi, & gloriosissìmi Regis Rogerii bone, &
felicis memorie habuerunt, & tam predecessores nostri, quam nos eis postmodum
fregimus, & cassavimus modo pietatis induitu, & eorundem nostrorum
fidelium illtati servitii respectu eis reddere, & per
presens scriptum utilissimum esse duximus confirma re. Itaque in presentia virorum Illustrium
subscriptorum Testium nutu, & voluntate Monachorum omnium
Fratrum nostrorum nostri Monasterii S. Helene, necnon & una cum Laurentio
proto-Judice totius Comitatus Civitatis advocato nostro, nobiscum astante,
& concedente. Clericis, Militibus, & aliis bonis hominibus Montiscalvi
fidelibus nostris omnes bonos usus, consuetudines, ac mores illorum inferius distintos, & denotatos reddimus, restituimus, & per
presentem paginama confirmamus.
Qui usus, & mores tales sunt.
I. Primus Clerìcorum usus hic
est. Quod salva dignitate, & franchicia
offitii eorum, ut in Ecclesiastica, Curia conveniantur, & judicentur.
Quicumque illorum pheudum habet, quantum de eo laborat nullam decimam dare
debet. Si vero ìpse totum Feudum, vel partem ipsius alicui ad laborandum dederit
non ipse set nostrum Monasterium decimam consequitur. Insuper de omnibusque
vendent, & ement placzam babebunt, ac si porcum alterius in
dampnum occiderit non inde Curie subjacebit.
Usus vero Militum, & illorum, qui militari lege vivunt talis
est. Quod cum
eos Curia Monasterii summonere fecerit ad justitiam sibi faciendar» terminum
trium dierum placìtandi habebunt. Infuper
redditum destrenorum, & Ronzinorum scilicet pro destreno. Bom octo.
& pro Ronzino Bom quatuor a Monasterio habere debet. Ita tamen ut Ronzinum
equitet, & cum eo quicquid voluerit faciat. Cum destreno vero non
arabit, nec molere debebit. Set cum eo tantum suum ordeum triturabit, &
cum equitabit in servitium Monasterii, & quotiens expedient more militari,
& decet, & convenit. Pretera milites, & militari leges viventes
redditum armorum habere debent, & nullum adjutorium dantes quotiescumque
eis injunctum fuerit precepto Monasterii cum armis, & equis, quos habuerint
in servitium Regium, & Monasterii ire debent. Insuper de omnibus quae
vendent, & ement placzam habebunt, ac si contingerit aliquem eorum porcum alterius in dampnum
occidere non inde Curie subjacebit.
lllorum vero bominum talis est
usus. Quod. unusquisque illorum duabus vicibus
in anno precepto Monasterii Nuncius ibit, & ad correndum Monasterii adeo
longe ut uno die ire, & redire valeat excepto tantum si quis eorum filium
habuerit, qui filius vivente Patre de hujusmodi servitio vexari non debet.
Similiter, & excepto si contingerit duos fratres carnales pheudum unum
habere quorum major predictum servitium faciet. Ac nulla Vidua Nuntìum
mittere, aut operam dare debebit : Preterea si aliquem eorum contingerit porcum alterius in
dampnum occidere sine offensa Monafterii eum
proprio Dño reddere poterit si voluerit sin autem eum habebit, & quarterum
unum ipsius porci Monasterio tribuet.
Deinde generalis usus omnium hominum Castri
Montiscalvi talis est. Quod
quicumque illorum filium suum Clericum facere voluerit Monasterium eum ordinare
faciet similiter, & quicumque illorum se militem facere voluerit a Monasterio impetrata
licentia se militem facere poterit. Preterea Castrum Montiscalvi tanto gaudet privilegio quod si
quis maleficus extraneus confugium
fecerit adversus iddem Castrum postquam adeo appropinquatus quod hos fines
intraverit scilicet stratam. puteum. bivium secus vineam Dompni Petri collem
Johannis. Et fontanellam sine judicio nullatenus capi debet. Similiter,
& nemo habitator Montiscalvi capi debet antequam judicetur. Ac si forte
judicatus fuerit capi non debet si Fidejussorem dare poterit praeter in
gravioribus culpis de quibus corporaliter judicatur. In super nihil in eodem Castro
sine judicio capi debet. Nec alicui
ipsius Castri de lecto seu hospitio vis aliqua debet inferri. Preterea nemo ipsius
Castri recommendatum suum alicui dare poterit nisi fratri carnali. Quìa eo moriente
Monasterio
deveniet.
Item si aliquiì Montis Calvi aliquem extraneum in
suum dominium conduxerit de
ipso recommendato Monasterio annuatim operam unam ad arandum, & unam ad
metendum, & decimas, & placzas habebit. Item quicumque Montiscalvi
recommendatum conduxerit, & ei casalinum unum & ortum unum, & petram Terre unam non dederit non in
sui dominio permanebit set Monasterium eum in suum dominium recipiet. Et si quis recommandatus
sanguinem fuderit, & Dño suo proclamatio facta fuerit medietatem compositionis
Monasterium consequetur. Preterea quicumque Montiscalvi tenimentum suum ad laborandum dare voluerit
habitatori
ipsius Castri, per solum modo Terratico ad laborandum tribuet. Et si cui det ad
laborandum in ipso Castro invenire non poterit liceat ei alicui extraneo ad
laborandum dare salva decima Monasterii Item de bominibus, qui venient ad, laborandum in ipso Castro. Qui duos boves
habebit operam unam Monasterio ad seminandun tribuet, & decimam de
omnibus que recoligerit. Si vero tantum unum bovem habuerit decimarti tantum persolvet. Item unusquisque
Montiscalvi habitator operas duas ad arandum ,
& duas ad metendum , & decimas omniunt rerum que de campo colligent
predicto nostro Monasterio annuatim debent persolvere. Preterea similiter, &
quicunque in Castro Montiscalvi ad habitandum venerit per tres annos nullum servitium
facit. Deinde in antea predictum servitium Monasterio persolvet. Preterea si quis in
predicto Castro domum, vel foveam fecerit, & vineam, seu alborem plantaverit
cuicunque voluerit
ipsius Castri vendendi, donandi jure
ereditario potestatem habebit. Similiter, ac si de Castro exiverit hereditatem
ipsam in ipso Castro, & tenere licebit. Item si quis Montiscalvi filium, vel
filiam non habuerit quemcunque voluerit sibi heredem facere poterit. Et si forte
ab intestato sine herede defecerit, si quos parentes reliquerit ipsi potestatem
habeant donandi res defuncti pro ìllius anima predicto nostro Monasterio,
& Esclesie, & Ecclesiasticis S. Nicolai ipsius Castri. Item
quecunque mulier vidua a viro suo in dominio suarum rerum relicta fuerit dominari
debebit. Si illius honorem conservare studebit. Sin autem pheodum a viro sibi
relictum Monasterio deveniet. Item quicunque filiam, sororem, vel neptem, seu
quamlibet consanguineam suam alicui extra predictum Castrum dedent in Uxorem pro
exitura Bom unum Monasterio persolvet. Item si qua mulier, que pheodum
habet recommendatum alterius se nupserit nullam exituram tribuet. Pheodum
tantum Monasterio relinquet. Preterea si contingerit aliquem de aliquo
proclamationem fxxxne sine dampno
se poterunt concordari antequam Curia Monasterii congregetur. Postquam vero ad Curiam congregatam venerint non
aliter se concordari poterunt quam qui appellari debuerit medietatem pene
qua tenendus esset Monasterio persolvet. Item unusquisque Montiscalvi pro
unoquoque forisfacto den. sex. solumno do componere debet excepto de culpa
sanguinis, perquam dñ quindecim componere debet, & excepto si quis alium
rivalem clamaverit aut quamlibet conjugam meretricem vocaverit. Quem, vel quam si
hujus reatus cum duodecim Sacramentalibus purificare contempserit Monasterio Bom unum
pro culpa persolvet. Si veri eum,
vel eam purificaverit pro
verbo injurioso dñ sex tantum componet. Similiter, & hic omnes graviori
pena tenentur. Scilìcet. Adulter. Homicida. Traditor. Incendiarius. Qui ab
hominibus ipsius Castri judicentur. Excipiuntur insuper omnes illi, qui bandie que
pro fontibui, & palo precepto Monasterii per Castrum vociferabitur
contemptores extiterint pena tantum dñ duorum teneri debebunt. Insuper Monasterium nostrum S. Helene neminem
Montiscalvi ad faciendum sibi, vel alicui justitiam extra eundem Castrum conducere debet.
Preterea quicunque de Castro Montiscalvi exire voluerit licentiam Dño suo querere debebit, &
Dñus ejus per
timorem, & sine occasione eum tenere poterit usque ad dies viginti. Et si postmodum exeundi voluntatem habebit si
boves aratores duos habuerit Dño suo Bom unum pro exitura dabit. Si vero bovem unum aratorem habuerit
dñ quindecim.
Si asinum dñ octo. Si zappam dñ quatuor. Exceptis Clericis, Militibus, & militari
lege viventibus, qui licentiam querere debent, & nullam exituram
dare. Quandocunque hic omnes redire veluerint ipsi, vel sui heredes hereditatem,
quam non vendìderant, & pheodum, quod dimiserant recipere debent. Si vero abs
consensu, & sine licentia Dñi sui Castrum exiverit totum, quod ibidem reliquerit
Dñus ejus percipiet. Et nullo tempore et reddere debebit. Item si quii alias habitaverit, & in Castro
Montiscalvi quodlibet tenimentum tenuerit si quid Monasterio nostro,
vel cuilibet Montiscalvi foris fecerit in eodem Castro ad faciendam justitiam
venire debet. Item nemo Montiscalvi judicium ferre fervidi, & aque callide, vel pugnam facere debet. Item
Monasterium nostrum consilio bonorum hominum Montiscalvi aliquem eorum, quem ipsi
invenerint ipsius Castri baiulum suum constituet, qui pro voluntate sua de baiulatione
serviet quantum voluerit.
Deinde prelato Monasterii baiulationem rinuncia bit. Et nullam rationem
baiulationis reddere tenebitur Ita tamen ut si quid idem baiulus de rebus fuis
pro servitio Monasteri infiduciaverit, vel quodlibet debitum debuerit. Monasterium ipsius pignus recolligat
veritate cognita debitumque persolvat. Preterea homines Montiscalvi adjutorium moderatum
Monasterio nostro S. Helene
dare debent quotiescumque Dñus Rex Monasterio nostro petierit secundum tenorem
privilegii nostri Monasterii. Et si Monasterium nostrum Olivetum yscle,
& S. Egidii aliis ad colligendum dare voluerit tantum hominibus Montiscalvi
ad colligendum dare debebit eo pacto, quo cum aliis convenir i posset
Quos omnes usus & mores
superius distinctos, & denotatos immo, & alias qui in presenti pagina non
sunt scripti, & usque modo mediante molestia, usi non potuistis. Vobis hominibus
Montiscalvi fidelibus nostris, & vestris posteris redimus, restituimus, &
per presens scriptum confirmamus, ut de hinc in antea eos perpetim habeatis, & obtineatis eisque quotiens
expedierit utamini sine fraude, absque ulla nostri, vel successorum nostrorum
contrarietate. Ut autem hujus nostre restitutionis factum firmum sit, & illibatum, & breve hoc maneat invialatum a nobis
nostrisque posteris, seu quolibet altero nullatenus amodo sit removendum. Nos cum
universa Congregatione nostri Monasterii S. Helene hoc ratum, & firmum habere
juravimus, & vobis hominibus Montiscalvi jurare precepimus. Deinde omnibus
eum infringere volentibus talem penam imponimus quatenus quicunque eum irrumpere,
cassare, ac quolibet modo evacuare presumpserit nisi resipuerit
excommunicationis laqueo innodetur. Et cum Juda traditore penis infernalibus
excrucietur. Factum vero hujus nostre restitutionis & scripto destructionis inviolabile
semper permaneat. Quod igitur Breve te Robertum publicum.
Civitatis Notarium scribere rogavimus. Actum in Civitate mense, & die insuper annis cum
Indictione suprascriptis feliciter.
Ego Jordanm Abbas Sancta Helene manu propria hoc confirmo .
Ego Berardus Monachus, & Prepositus interfui, & testis sum.
Signum manus Roberti Faramonis Judicis Dragonaren testis.
Signum manus Crescentii Dragonaren testis.
Signum manus }udicis Roberti Montiscalvi testis.
19. Questa Carta sta scritta con latino barbaro di que’ tempi, non può
negarsi
però, che abbia il suo pregio, tantocche se mai volessimo illustrarla
minutamente, ci potressimo stendere molto, ma non volendo allontanarci dal nostro
Istituto, che ci abbiamo prefisso di
ristringere queste nostre Memorie,
per quanto sia possibile, ci contentaremo notarvi alcune cose,
per
lume maggiore de’ nostri Larinatj, in grazia de’ quali scriviamo : E dando
cominciamento dal nome, che l’Abate Giordano da alla medesima, esso l’appella
Breve, come nel suo fine, ove si legge : Ut autem hujus nostre restitutionis
factum firmum sit, & illibatum, & Breve hoc maneat inviolatum
& c. e più giù : quod igitur Breve te Robertum publicum Cìvitatis
Notarium scribere rogavimus. E ci figuriamo, che venga così detto ; per che
egli non contiene altro, che un ristretto delle osservanze, consuetudini, ed usi antichi di Montecalvo, e in questo
senzo per que’ tempi simili scritture si
appellavano Brevi, come presso il Du-Cange verb. Breve, a differenza de’
Brevi
di questa Curia Romana, e loro diversità, de’ quali parla il Cardinal de Luc.
tom.15. ove tratta della Relazione della Curia Romana disc.7. n.8. e segg.
20. Giordano poi Autore di questo Breve, cosi si titola :
Nos Jordanus Divina gratia & c. humilis Abbas. Quanto alla prima espressione, con cui si
dice Divina Gratia : che è lo stesso, che dire Dei Gratia : Questa è una
formola, la quale quasi indistintamente usavano in que’ tempi i Principi, tanto
Ecclesiastici, che Secolari proporre ne’ loro titoli, come si osserva in molte,
e diverse Carte presso il P. Mabillon de Reb. Diplomatic. il P.
Gattola Istor. di
Monte Casino, e ne fa testimonianza nel suo Glossario Dufresne verb. Dei
Gratia.
Al presente si prattica da i Re, da’ Principi, da’ Vescovi, e da’ Sovrani : La
forma di Humilis Abbas fu usata da molti Vescovi nelle loro sottoscrizioni, come si
osserva in molti Concilj, e se ne pregiava preporla ne’ suoi titoli
qualche Re, come fu Errico : In nomine Sanctae, & Individuae Trinitatis
Henricus Divina favente Clementia Humilis Romanorum Rex, e poi è rimasto
in uso presso i Monaci, come asserisce Dufresne verb. Humilis.
21. Questo Abate Giordano adunque col mezzo del Breve preaccennato rinova,
spiega, e conferma li buoni usi, consuetudini, e costumi, che si osservano nel
Castello di Monte calvo fin dal tempo di Rugiero, che fu il primo Re di
Napoli della stirpe de’ Normanni Guiscardi, e che da’ suoi Predecessori, e da
esso medesimo erano stati rilasciati, e non si pratticavano : questo ci fa
avvertire, due cose : primo, che questo Castello fusse già in piedi a tempo di Rugiero,
e che per conseguenza sia stato edificato dall’Abate, e Monaci di S.
Elena subito, che fu data loro la facoltà da Pandulfo, e Landulfo di edificare
Casali, e Ville nel Territorio di Pantasia, loro conceduto, & homines
ibidem amantiare, che fu verso il fine del Secolo X. come sopra. In secondo luogo , che
notandosi in questo Breve
Castrum Montis Calvi fa vedere,
che egli fusse luogo considerabile, e forsi Città, di quelle però, quae Civitatis,
idest Episcopatus jus non habebant, come distinguendo i tempi parla Dufresne
Verb. Castra .
22. Si dice, che quello Breve fu fatto una cum Laurentio
Protojudice totius Comitatus Civitatis, Advocato nostro, nobiscum astante, &
concedente : Perché in virtù delle leggi Longobarde in queste Scritture, e ne’
Contratti de’ Monasteri si richiedeva il consenzo del proprio Avvocato : e cosi
appunto lo spiega il P. Mabillon nella Prefazione del Secolo III. part.1.
nu.112. pag.91.
E il P.Gattol. dell’origine, e progresso della Giuridizione di Monte casino
colla scorta del Ma billon, parlando dell’ Officio di questi Avvocati
pag.393. col.1. tra l’altre cose così dice : Largitiones Ecclesiae factas
acceptabant ; in distrahendis, emendisque Ecclesia bonis assensum praestabant, Abbatem
consiliis suis juvabant, in rebus arduis, Monasterii bona auctoritate sua a rapinis
tutabantur, praestabantque alia plura : E gli Avvocati succederono in luogo
de’ Difenfori, che si costuma vano nella Chiesa Orientale , e Occidentale :
Impiego tenuto sempre in gran pregio, in forma tale, che in alcuni tempi li
stessi Principi l’assumevano ; e poi passò quest’officio in persona de’
Principali de’ luoghi, più potenti, e capaci; come fu appunto Lorenzo Protogiudice
del Contado di Civitate, prima detto Tea no Apulo, oggi quasi distrutto, restatane con qualche sua reliquia il nome di
Ci vitate, unito il suo Vescovado
già suppresso a quello di S. Severo, posto in confine della Diocesi di Larino,
come si è detto più volte nel 1. e 3.lib. di queste no stre Memorie : ed è
indubitato, che sotto Guglielmo II. detto il Buono, quale regnava nel Sec. XII.
il Contado di Civitate, o sia detto di Teano Apulo, era ampiissimo , e la sua estenzione
si osserva nel Catalogo de’ Baroni sotto lò stesso Guglielmo II.
dato alle stampe da Carlo Borello pag.31. e segg. e Lorenzo era Protogiudice di
tutto il Contado , cioè il primo, e sopraintendente alli Giudici inferiori de’ luoghi
particolari.
23. Gli usi , consuetudini, e costumi, che li rinovano, si spiegano, e si confermano in virtù di
questo Breve , altri riguardano i Cherici, e gli Ecclesiastici ; altri i Militi, e quelli, che vivevano
sotto le leggi militari
- e altri il comune degli altri Ordini di persone, che non erano Ecclesiastici,
24. Quanto a’ Cherici si dice, quod salva dignitate, & franchigia, officii eorum, ut in Ecclesiastica Curia conveniantur, & judicentur : E ciò non solo nel civile , ma anche nel criminale, dimostrandolo l’ultime parole di questo capo, colle quali si dichiara: si porcum alterius in dampnum occiderit, non inde Curie subjacebit, parlando della Curia Laicale: e nel principio di questo capo si nota : Clericorum usus hic est: Quindi essendo stato tale l’uso rispetto a’ Cherici di godere l’immunità personale dal Foro laicale ; si vede, che in questo luogo di Montecal vo non prese piede la Costituzione, che incomincia: Si quis Clericus fatta nel medesimo Sec. XII. e prima del presente Breve, da Guglielmo I. detto il Malo, che si riporta tra le Costituzioni del Regno sotto il titolo de Clericis conveniendis, con cui fu ordinato, che i Cherici qualora fussero convenuti per qualche eredità , o per qualche tenuta , o altra roba, non proveniente dalla Chiesa , in Curia illius , in cujus Terra possessionem, vel tenimentum habuerint, respondeant ; di modo tale però , che restasse sempre esente la propria Persona : siccome per altro fu ella condannata da’ nostri, e mai altrove posta in uso , e così appunto Andrea d’Isernia
- istae Constìtutiones nihil valent, imo sunt cassae, & irritae, quia sunt
35. E non solo i Cherici godevano questa
franchigia quanto alla persona , e beni, rispetto al Foro, ma anche a riguardo
de’ pagamenti, e tributi, leggendosi in detto Breve, infuper de omnibus quae
vendent, & ement placzam habe
bunt, cioè libera ; e sotto questo nome di
piazza in que’ tempi, come al presente si comprende un certo tributo , o
gabella, che si paga da chi vende, o compra, come spiega Dufresne Verb.
Plazza . Altro privilegio godeva il Cherico di Monte calvo, che
coltivando il Territorio, che gli fusse stato conceduto dal Monistero, quantum de eo laborat, nullam decimam , dare debet ;
siccome all’
incontro si totum feudum, vel partem ipsius alicui ad laborandum dederit, non
ipse set nostrum Monasterium decimam consequitur.
26. E qui per chiarezza di quel, che si dice si devono avvertire più cose,
prima, che tutto il Territorio di Monte calvo era del Monistero di S. Elena
concessogli da Pandulfo, e Landulfo, come nel Diploma di sopra
trascritto, e che
poi porzione ne fu concessa dal medesimo in feudum cioè in dominio utile,
ritenen dosi da esso in proprietà, lo che col linguaggio presente si direbbe,
che fu conceduto in enfiteusi, come spiega Dufresne Verb. Feudum ; e in secondo
luogo , che per decima nel caso presente non s’intende la Decima Ecclesiastica,
che
è quella, che si deve per dritto Divino alla Chiesa ; ma per Decima temporale ,
che è lo stesso , che il terratico, o sia affitto , che si riceve dal Padrone
diretto del terreno ; e in quelle parti, come in altre del nostro Regno fino al
presente il terratico, che si paga, appellano anche Decima. Quindi si ordina in
questo Breve , che i Cherici, coltivando per sé stessi il terreno , che avevano
in feudo dal Moniste ro, lo dovessero godere liberamente senza pagamento di
Decima; siccome all’in contro dandosi da essi in coltura in tutto, o in parte
ad altri, questi dovevano pagare il terratico chiamato decima al Monistero, cioè
uno per ogni diece di fruttato, e questo in tutto, o in parte , che da essi si
dasse ad altri in coltura.
27. Rispetto a’ Militi, & eorum, qui militari lege vivunt
; prima di ogn’al
tra cosa dee notarsi, come la parola Miles dal Sec. XI. significa Soldato
nobile
a cavallo, e che ognuno di essi aveva tre servi armati a piedi, come asserisce ,
e prova il Chiarissimo Muratori delle cose d’Italia tom.2. differt.26. e
Andrea d’Isernia nella Costituzione del Regno. Ut universis sotto il tit.
de servand,
honor. Comit. Baron. & Milit. pag. 70. col.2. lin.78. e segg. parlando de’
Militari, dice : Militaris Vir non est Miles, sed qui portai insignia Militum
jussu Principis, e che cosi tra di loro differiscono, siccome i Consoli,
& Viri Consulares, quia Consules sunt, qui in ipso actu gerendi sunt Consulatum :
Consulares qui insignia Consulum beneficio Principis consequuntur
- vel dic, Militares esse filios Militum, qui nondum militant, tamen hunc
- altri alcuni emolumenti, che dovevano godere ; e altri il servizio personale,
28. Quanto alla giuftizia, che si dovesse loro amministrare, si dice, quod cum Curia Monasterii summovere fecerit ad justitiam sibi faciendam terminum trium dierum placitandi habebunti e qui stimiamo doversi avvertire, come a tempo de’ Longobardi due specie di giudizj si usavano, uno detto Mallo, e l’altro Placito
- Mallo era quello nel quale si discutevano le cause maggiori in
29. In ordine agli altri usi, dicendosi, che i Militi dovessero avere dal Monistero un Destriere, e un Ronzino, & pro Destreno Bonenos octo , & pro Ronzino Bonenos quatuor. È anche d’avvertirsi, come fino a questi nostri tempi sta in uso la parola Destriere, anzi è parola Toscana, siccome è parola Toscana Ronzino ; e il Muratori in detta dissert. 26. spiega l’origine dell’ uno, e dell’ altro ; i Destrieri erano specie di Cavalli, qui inter equos communes, quasi Bucephalus Alexandri inter alios eminebant Dufresne Verb.Destrarii ; e i Ronzini erano specie dì Cavalli di poca grandezza Fr. Jac. t.2.32. 58. a prova di Destriero non correrà Ronzino : e i Bonendeni erano una specie di moneta, che correa in que’ tempi. Né stimiamo altro di particolare su di ciò avvertire, facendosi chiaro il Breve colla semplice sua lettura intorno a’ Militi, e persone Militari.
30. Passando a parlare degli usi, i quali si osservavano generalmente rispetto al Ceto, che non erano né Cherici, né Militi, o Militari : questi erano molti , e per lo più provenienti dalle Leggi de’ Longobardi, o delli stessi Normanni: Tra gli altri si dice , quod quicunque filium suum Clericum facere voluerit, Monasterium eum ordinare faciet : e all’incontro rispetto a’ Militi, si dice : Similiter & quicunque se Militem facere voluerit, a Monaster io impetrata licentia se Militem facere poterit : Si richiedeva adunque la licenza del Monistero da chi voleva farsi Milite ; e ciò in virtù di una Costituzione, che incomincia Divina Justitiae, fatta dal Re Rugiero , e si riporta sotto il tit. de Nova Militia.
31. Quanto a coloro , che volevano fare i loro figli Cherici, non si dice, che si richiedesse la licenza del Monastero, ma che il Monistero eum ordinare faciet ; e questo per la ragione, che se ne assegna dal medesimo Re Rugiero nella Costitutione, che incomincia Errores, sotto il titolo de iis, qui debent accedere ad ordinem Clericatus , fatta per togliere dalla mente di alcuni l’abbaglio, che avevano preso, che niuno potesse Chericarsi senza licenza de’ Padroni del luogo
32. Era costume, che niuno, Abitatore di Monte Calvo capi posset sine judicio
- e prima, che fusse giudicato, offerendo sicurtà ; ac si forte judicatus
- siccome nemmeno gl’A bitatori di Monte Calvo venivano obbligati di dare
33. E coloro i quali si ritrovavano raccomandati, cioè, sotto la protezione di qualche Abitatore di monte Calvo, non potevano consegnarsi, nisi Fratri Carnali , & eo moriente venivano al Monistero; Nemo ipsius Castri Recommendatum suum alteri dari poterit, nisi fratri carnali, qui eo moriente Monasterio deveniet : E così appunto si piega la parola Recommendatus, cioè quello , quem in fidem nostram recipimus, overo quello , qui alterius patrocinio sese commendat . Dufresne verb. Recommendatus : Quei però , che ricevevano questi Raccomman dati, che s’introducevano in Monte Calvo, erano obbligati de ipso Recommendato Monasterio annuatim operam unam ad arandum, & unam ad metendum , & decimas, & placzas habebit. E Dufresne spiega in qual senso debba intenderti questa parola Opera Verb. Operae, e fegg. Avvertendosi, che questi Raccomandati, che erano una specie di servi, restavano in dominio degli Abitatori di Monte Calvo, che li ricevevano nel caso , che dasseroò loro Casalinum unum, & bortum unum, & petram terrae unam , altrimente non in loro dominio, set Monasterium eos in suum dominium recipiet : Inoltre si quis Reccommendatus sangninem fuderit & Domino suo proclamatio facta fuerit medietatem compositionis Monasterium consequetur : pana di effusione di sangue, dove non entrava la pena corporale , e che soleva comporsi con qualche multa ; e nel caso, quod proclamatio facta fuerit Domino suo, cioè fatta istanza, e querela, come appunto spiega Dufresne Verb. Proclamatio.
34. Sieguono altri usi; e tra questi era in libertà degli Abitatori dare a coltura ad altri Abitatori i terreni loro dati in feudo dal Monistero, e non essendovi Abitatori, potevano darli anche a’ Forastieri ad laborandum, salva decima Monasterii : e inoltre de hominibus, qui venient ad laborandum in ipso Castro, qui duos boves habebit operam unam Monasterio ad feminandum tribuet, & decimam de omnibus quae recolligerit, si vero bovem unum habuerit decimam tantum persolvet : quanto agli Abitatori operas duas ad arandum , & duas ad metendum & decimas omnium rerum quae de campo colligent praedicto Monasterio annuatim debent persolvere: Siccome quicunque in Castro Montis Calvi ad habitandum venerit nullum servitium faciet e ciò per indurre più facilmente i Forastieri ad introdursi in Monte Calvo, e renderlo più popolato, e che passato il triennio , praedictum servitium Monasterio persolvet, cioè quello , che si prestava dalli stessi Abitatori.
35. Quanto alla successione: Si quis in predicto Castro domum vel foveam fecerit & vineam seu arborem plantaverit cuicunque voluerit ipsius Castri vendendi donandi jure hereditario potestatem habebit. Similiter ac si de Castro exiverit hereditatem ipsam in ipso Castro & tenere licebit : Item si quis Montis Calvi filium vel filiam non habuerit quemcunque voluerit sibi heredem facere poterit : & si forte ab intestato sine herede defecerit, si quos parentes reliquerit ipsi potestatem, habeant donandi res defuncti pro illius anima predicto nostro Monasterio & Ecclesie & Ecclesiasticis S. Nicolai ipsius Castri ; e questa era la Parrocchiale , la quale veniva servita da molti Ecclesiastici : Poteva anche ciascheduno lasciare i suoi beni alla propria moglie : Quecunque mulier vidua a viro suo in dominio suarum verum relicta fuerit dominari debebit : e ciò nel caso, che vivesse onoratamente si illius honorem, parla del marito , conservare studebit : Sin autem pheodum a viro sibi relictum Monasterio deveniet : e qui la parola Feudum s’intende nella maniera , che di sopra si è espressa, cioè per una specie di enfiteusi, che si appella in questi tempi. Dufresne Verb. Feudum, e ivi Cujac. lib.1. Feudor. tit.1. Feu dum est jus in praedio alieno in perpetuum utendi, fruendi, quod pro beneficio Do minus dat ea lege, ut qui accipit sibi fidem, & militiae munus, aliudve servi tium exbibeat.
36. E volendo qualcuno filiam , sororem vel neptem seu quamlibet non consanguineam suam alicui extra predictum Castrum dare in uxorem, pro exitura Bonendenum unum Monasterio persolvet ; e questo nel caso, che la donna avesse qualche feudo nella maniera spiegata di sopra, nullam exituram tribuet feudum tantum Monasterio relinquet : quindi le donne maritandosi altrove pagavano l’uscita, non avendo feudo, e avendo qualche feudo, bastava, che lo lasciassero al Monastero, che era il Padrone diretto, e l’uscita era un dritto tra di essi convenuto, come spiega Dufresne Verb. Exitura , dove si citano a quest’ effetto alcune carte di Rugiero , Duca di Puglia , e ivi si fa menzione de’ Concordati di Onorio IV. o siano Statuti, e Capitoli di Onorio IV. per il Regno di Napoli 15. Kal. Octobris 1285. e in questo caso pro exitura si pagava Bonendenum unum, moneta di quei tempi, della quale si è fatta parola di sopra.
37. E poi si contigerit aliquem de aliquo proclamationem facere sine dampno se poterunt concordari antequam Curia Monasterii congregatur. Postquam vero ad Curiam congregatam venerint non aliter se concordari poterunt quam qui appel lari debuerit medietatem pene qua tenendus esset Monasterio persolvet. Quindi in ciò si osservavano le Leggi Longobarde , in virtù delle quali potevano le parti concordarsi tra di loro prima di adunarsi la Corte ; ma dopo dovevasi pagare la metà della pena al Monistero di quel, che portava la qualità dell’offesa. Ed ap presso si tassano le pene : Unusquisque Montis Calvi pro unoquoque Foris facto denarios sex solummodo componere debet : e qui la parola Forisfacto si prende per Foris facere, e Dufresne Verb. Foris facere, è lo stesso, che offendere, e nuocere, quasi facere foris, idest extra rationem, e ne porta gli esempj; si dice pro unoquoque foris facto denarios sex solummodo componere debet, e poi se n’eccertuano i cali, e si soggiunge excepto de culpa sanguinis per quam denarios quindecim con ponere debet, & extepto si quis alium rivalem clamaverit aut quamlibet conju gam meretricem vocaverit. Quem vel quam si hujus reatus cum duodecim Sacramentali bus purificare contempserit Monaster io Bonendenum unum pro culpa persolvet. Si vero eum vel eam purificaverit pro verbo injurioso denarios sex tantum componet. E la purificazione, che si doveva fare con dodici Sagramentali, della quale qui si parla, è la stessa, che la purgazione, di cui appresso si fa cenno, ben che in termini più particolari. Si eccettuano gli adulteri , gli omicidiarj, i traditori , gl’incendiarj, i quali graviori pena tenentur & ab hominibus ipsius Castri judicantur. Excipiuntur insuper omnes illi qui bandie que pro fontibus & palo prece pto Monasterii per Castrum vociferabitur contemptores extiterint pena tantum denariorum duorum teneri debebunt : e qui per bandie Bannum, Bandum. Dufresne Verb. Bannum. Quindi si vede, che li delinquenti per lo più venivano puniti con pene pecuniarie, e di rado con pena di morte, e Grozio in Ptoleg. ad Hìstor.Go thor. commenda questo Istituto de’ Goti.
3 8. Similmente per chi volesse partirsi da Monte Calvo l’uso era di domandar licenza, e il Padrone poteva ritenerlo usque ad dies viginti & si postmodum exeundi voluntatem habebit : Si boves aratores duos habuerit Domino suo Bonen denum unum pro exitura dabit. Si vero bovem unum aratorem habuerit denarios quindecim. Si asinum denarios octo. Si zappam denarios quatuor exceptis Clericis Militibus & militari lege vìventibus, qui licentiam querere debent & nullam exi turam dare. Il denaro detto a dando decem dictus quia pro decem nummis imputatur, come dice S. Isidor. lib. 14. cap.24. non sempre però ebbe la stessa valuta. Denarium decem osses valuisse notum est omnibus, deinde sexdecìm, postea duodecim. Gloss. Sangerman. ms. num.501. presso Dufresne Verb.Denarius. E tanto si permetteva il ritorno in Monte Calvo quandocunque hic omnes redire volue rint ipsi vel sui heredes hereditatem quam non vendiderant, & feuduta quod dimiserant recipere debent. Si vero abs consensu & sine licentia Domini sui Castrum exiverit, totum quod ibidem reliquerit Dominus ejus percipiet, & nullo tempore ei reddere debebit. Né potevano gli Abitatori di Monte Calvo convenirsi extra Castrum. Et si quis alias habitaverit & in Castro Montis Calvi quodlibet tenìmentum tenuerit si quid Monasterio nostro , vel cuilibet Montis Calvi foris fecerit in eodem Castro ad faciendam justitiam venire debet: e di sopra si è spiegato il signi ficato della parola Foris facere .
39. Era in uso , che niuno di Monte Calvo venisfse obbligato judicium ferre fervidi & aque calide vel pugnam facere. Per intelligenza di quest’uso , deve supporsi, come tra’ Longobardi chi non avea prova certa per liberarsi da qualche falza imputazione, e render bugiardo l’offenfore, doveva chiamarlo in duello, o pure dimostrare la sua innocenza con prendere nelle mani un ferro rovente, o buttarsi nell’acqua bollente, o agghiacciata. Quanto all’uso del duello, benché venisse condannato da Luitprando, come barbaro, fu con tutto ciò obbligato approvarlo propter consuetudinem Gentis nostrae Longobardorum, che pure empia egli appella LL. Longob. lib.1. l.23. tit.9. de honor. cu. liber. bom. sed propter consuetudinem Gentis nostrae Longobardorum legem impiam vetare non possumus : Al presente si detesta da tutte le leggi, e ciò non ostante si è pratticato , e si prattica quasi presso tutte le Nazioni. Cujac. lib.1. de Feud. tit.1. §. Sin autem controv. Et hoc genere purgationis diu usi sunt Christiani tam in civilibus, quam in criminalibus causis, re omni duello cemmissa. E rispetto al costume dell’ uso dell’acqua fredda , o calda, e del ferro rovente. Cujac. loc. cit. Tertium genus purgationis est periculum aquae ferventis, vel aquae frigidae, vel laminae candentis, quo etiam diu usi sunt Christiani, diclo more, argumento nescio an bono, a potione illa, quam stupri insimulatis mulieribus dari jussit Moyses, quod usque eo processit, ut & leges scriptae juberent adhiberi ignitos vomeres, vel aquam frigidam , aut calidam, litium dirimendarum causa, ut Longobarda saepe & militares Friderici Imperatoris apud Radevicum. E questo giudizio dell’acqua calda , e fredda, e del ferro rovente pratticavasi con molta solennità, e riti, approvati anche dalla Chiesa , e ne parla il nostro D. Gregorio Grimaldi di sopra lodato tom.1. lib. 2. pag. 108. e segg. dove si dice che fu in uso anche fino al Sec. XV. e noi qui tralasciamo farne altra parola, bastando il già detto, e venendo al nostro intento, conchiudiamo , che in Monte Calvo era in uso, che niuno dovesse esser sottoposto a questo giudizio fervide, & aquae calide , vel pugnam facere, come sopra ; siccome affatto si è tolto da per tutto , ne si prattica altrove.
40. Parimente era in uso, che il Monistero col consiglio degli Uomini buoni di Monte Calvo, e a nomina di essi deputasse un Baglivo, il quale servisse in quest’officio per quel tempo , che fusse di suo piacere, e che non volendo più: esercitarlo, era in sua libertà di rinunciarlo nelle mani del Prelato del Monistero, senza, che fusse stato obbligato a render conto di esso. E la sua autorità per quel, che era stato stabilito da’ Re Normanni, si stendeva in soprintendere a’ danni dati, o per que’, che fraudassero l’assisa, e cosi a’ pesi, e misure, o che contravenissero a’ Bandi ; e similmente giudicavano le cause civili, criminali, e miste di picciola importanza , e secondo, che più , o meno era l’osservanza de’ luoghi, o la concessìone , che n’avevano ; conforme in alcuni luoghi più, o meno attualmente si prattica nel nostro Regno , e più di ogni altro luogo di quesla Diocesi in Morrone per quel, che si nota in parlarsi di questa Terra al cap.l6.del presente lib.4. Ita tamen ut si quid idem Bajulus de rebus fuis pro servitio Monasterii infiduciaverit vel quodlibet debitum debuerit. Monasterium ipsius pignus recolligat ventate cognita debitumque persolvat : e qui la parola Infiduciare è lo stesso, che dare in pegno, come si spiega da Dufresne Verb. Infiduficiare, impignorare pro pignori dare.
41. In Monte Calvo era anche in uso, che gli Abitatori sommìnistrassero l’Adjutorio, benché moderato, e nel caso, quod Dominus Rex Monasterio nostro petierit secundum tenorem privilegii nostri Monasterii : noi però non sappiamo quale fusse il tenore del Privilegio, che aveva il Monistero intorno all’Adjuto rio , che si dovesse al Re , e per altro Guglielmo I. detto il Malo colla sua Costituzione, che incomincia Quamplurimum sotto il tit. de Adjutor. exigen. ab homin. stabilisce i casi, ne’ quali i Baroni possono obbligare i loro Vassalli a somministrare l’Adjutorio , che appellano : e quanto a’ Baroni Ecclesìastici lo dichiara , che fusse lecito a’ medesimi esigerlo, cioè nel caso della loro consagrazione, nel caso, che fussero chiamati a qualche Concilio dal Papa, per li bisogni dell’Eser cito Reggio, che si ritrovasse nel Feudo, nel caso di qualche chiamata, che avessero dal Re per qualche suo servizio, o che dovesse il Re far passaggio per il Feudo.
42. Finalmente era in uso, che si dovessero preferire gli Abitatori di Monte Calvo a’ Forastieri per raccogliere gl’Olivi dell’Oliveto d’Ischia, e di S.Egi dio, che aveva il Monistero, e che loro si dovessero contentare di quella mercede , che si convenisse cogli altri.
43. E poi chiude questo Breve colle solite formalità, e giuramenti vicende voli, e soggi ungono le solite imprecazioni, pene, e scomuniche contro coloro, qui eum irrumpere cassare ac quolibet modo evacuare presumpserit, delle quali imprecazioni avendone fatto parola altrove ; stimiamo perciò inutile qui replicarle.
44. Ritornando ora a parlare di Monte Calvo, dopo efferci distesi in parlare degli usi, consuetudini, e costumi ; certa cosa è, come si è detto, che egli non fu luogo ignobile , ma riguardevole : e come apparisce dal privilegio di alleviamento , e sgravio de’ pefi, fatto dalla Regina Giovanna I. l’anno 1369. a favore degli Abitatori di Monte Calvo, e del Casale di Tonnicchio a’ prieghi dell’Abate, e Monaci di S. Elena, allora aveva Uomini, o siano detti fuochi più di 250. e abbondava di facoltà : Quod quidem, parla di Monte Calvo, alias tu homìnibus, & Vassallis , & facultatibus abundabat & habebat ultra homines ducentos quinquaginta ; e la sua principal Chiesa era sotto il titolo di S. Niccolo, servita da più Preti, come si è veduto di sopra ; e si legge nel suddetto Breve di usi, e costumi : ma essendo state in Regno le guerre tra gli Aragonesi, e gli Angioini a tempo della Regina Giovanna I. non vi rimasero, che quindici fuochi, per la qual cosa avvenne, che la stessa Regina sgravasse questo Castello da’ suoi pesi, come in detto privilegio, che in fine si dà disteso per intero : e poi tratto tratto totalmente disabitato, e così lo supponiamo verso la fine del Secolo XIV. restatane la memoria nel Registro delle Arcipreture della Diocesi, chiamandosi in occasione de’ Sinodi: Archipresbyter Montis Calvi, vacat.
Di Tonnicchio.
45. Questo Casale veniva posto nelle vicinanze di Montecalvo sopra un altro Colle , cosi chiamato , e talvolta anche Monticchio. Non lo leggiamo notato tra gl’altri luoghi della Diocesi Larinese nella sentenza del Cardinal Lombardo, e ncmmeno nelle Bolle di Ludo III. e d’Innocenze IV. ma non è da dubitarsi, che nel tempo della Bolla d’Innocenze IV. che fu data l’anno 1254. fusse egli in piedi, avendolo chiaro dalla Carta di sentenza di reintegrazione del Castello di Montecalvo, e di Tonnicchio fatta l’anno 1256. dai Giudici destinati per la reintegrazione di questi Feudi, a favore del Monistero di S. Elena, contro Rigandasia Signora da Laureto, e Vedova di Giulio d’Anglona, che l’aveva usurpati , come in essa sentenza , che di sopra si dà distesa al num. 14. E questo Casale fu lasciato di notarsi tra i luoghi della Diocesi, cosi nella sentenza , come nelle Bolle, come tanti altri luoghi, che in esse non si nominano, forsi, perché come picciolo luogo era sotto l’Arcipretura di Montecalvo , facendo un Corpo con quello : e appresso crebbe fino ad avere uomini, cioè fuochi più di 140. diminuito a cagioni delle suddette guerre in tal forma , che non vi erano rimasti che solamente cinque uomini , come in detto privilegio di alleviamento della Re gina Giovanna I. ove dopo aver parlato di Montecalvo così si legge di Tonnicchio : Necnon Casale Tunniculi situm in eadem Provincia , quod alias habebat homines ultra centum quadraginta : E che allora , propter fremitum guerrarum & discursus hostium invadentium Regnum nostrum destructa sint, & quasi ab omnibus Incolis derelicta ; adeo quod in dicto Castro Montiscalvi , quod alias habebat, sìcut praedicitur , ultra homines ducentos quinquaginta, non sunt , nisi homines quindecim , & in dicto Casali , cioè di Tonnicchio , quod habere consuevit ultra homines centum quadraginta , non sunt nisi homines quinque pauperes , come più diffusamente in esso , che si conserva in originale nell’Archivio Episcopale , e. appresso si da disteso. E così forsi poco dopo questo tempo restò anch’ egli privo di abitatori , e totalmente abbandonato : di maniera che , ora appena se ne veg g ono le rovine , col nome di Tonnicchio , o Monticchio sopra un Colle .
Privilegio di alleviamento del Castello di Montecalvo,
e del Casale di Tonnicchio .
46. Joanna Dei gratta, Regina Hyerusalem , & Siciliae Ducutus Apuliae, & Principatus Capuae Provinciae, & Forcalquerii , ac Pedimontis Comitissa. Justiciariis Capitanatae, vel eorum Locotenentibus presenti , & futuris fidelibus no stris gratiam , & bonam voluntatem . Venerabilis, & Religiosus Vìr Frater Gerardus Abbas Monasterii Sanctae Helenae Ordinis S. Benedicti immediate subjecti majori Ecclesiae Larinensi, ac Conventus ejusdem Monasterii fìdeles , & devoti Ora tores nostri Majestatì nostre reverenter exposuerunt , quod licet exponentes ipsi no mine, & pro parte dicti Monasterii, ac ipsum Monasterium per se, & alios ec rum nomine habuerunt , tenuerunt , & possederunt , ac habeant , & possideant Castrum Montiscalvi de decreta vobis Provincia cura hominibus, vassallis , juri bus, & pertinentiis fuis omnibus. Quod quidem Casale alias in hominibus , & vassallis , ac facultatibus abundabat , & habebat ultra homines ducentos quinquaginta, necnon Casale Tunniculi situm in eadem Provincia quod alias habebat homines ultra centum quatraginta . Queritur tamen dictus Abbas , & Con ventus , quod alleviatis Castris Pet re Montis Corbini , & S. Marci de decreta vo bis Provincia vigore quarumdam literarum de Imprisia concessarum hominibus Castrorum ipsorum in generalibus subventlionibus , & Collectis super imposita fuit. cuilibet dictorum Castri Montiscalvi , & Casalis S. Marci , seu ipsorum hominibus praeter , & ultra solitas , & antiquas taxationes generalium Collectarum , in quibus dicti homines ipsius Castri Montiscalvi in unciis septem , tarenis quatuor , & granis, praefatique homines dicti Casalis Tunniculi in unciis tribus, tarenis quinque, & granis per Curiam nostram taxantur de quantitatibus hujufmodi generalium collectarum , in quibus dicta Castra Petre Montii Corbini, & S. Marci alleviata, taliter extiterunt, uncia una solvenda ex tunc in antea ipsi nostrae Curiae per quodlibet dictorum Castri, & Casalis, ac homines eorumdem. Verum sunt in expositione subjungatur praefata Castra Petre Corbini, & S. Marci successu temporis ad flatum pinguioris fortunae pervenientia adaucta sunt, & foculanorum numero, & incolas facult at ibus excreverunt, quod onus antique, & pristine taxationis eorum resumere possunt, & commode supportare. Sicque pro ipsorum Abbatis, & Conventus parte fuit Majestati nostrae humiliter supplicatum , ut cum dicta Castrum, & Casale propter fremitum guerrarum, & discursus hostium invadentìum Regnum nostrum destructa sfint, & qnasi ab omnibus Incolis derelicta adeo quod in dicto Castro Montiscalvi, quod alias habebat, sicut praedicitnr , ultra homines ducentos quinquaginta, non sunt nisi homines quindecim, & in dìcto Casali, quod habere consuevit ultra homines centum quadraginta non sunt, nisi homines quinque pauperes, & egenos, qui propter paupertatem ipsorum ne dum dictam quantitatem antiquam, immo dictam adjunctionem nequeunt nostrae Curiae exhibere prius cogentur deferere eorum proprium incolatum, fubvenire eis circa, allevationem, & remotionem premissì supradicti gravamus, de opportuno , congruoque remedio suadente justicia dignaremur. Cum igìtur secundum formam nostrae Cauriae super hujusmodi allevationibus editam , & manantium suis juribus de ipsa Curia provide sanum sensum, & seriem literarum alleviata terra, seu locus & usque dumtaxat suae sic alleviationes effectu , & gratia gavisurus quousque duraverit depressio conditio status ejus, ne contingat in ipsis contributionibus pu blicis alterum alterius minus debito mole premii. Volumus & fidelitati vestrae tenore presentium mandamus, quatenus tu presens, vel primo future Justitiarie receptis presentibus, ac vocatis coram te Sindicis dictorum Castrorum a quibus, alleviata extitit quantitas supradicta, ac qui vocandi proptera fuerunt, & anditis, formaque praedicta circa id diligenter attenta, & servata teneantur, ac de praemissis debita, quod convenit fide suprascripta, si rem inveneris ita esse per scriptas quantitates supradictas prefatis hominibus Castri Montiscalvi, & Casalis Tunniculi, ut prefertur demere illis, & quibuslibet eorumdem, ipsasque me moratis Castris Petre Montis Corvini, & S. Marci, & hominibus ipsorum r ed ducere , & super imponere, prout rationabile fuerit, presentium authoritate procures . Et deinde tam tu ipse presens, quam vos alii successive futuri Justitiarii officinorum vestrorum temporibus, quantitates praemissas exigentes integre a praefatis hominibus dictorum Castrorum Petre Montis Corvini, & S. Marci per Curiae nostrae partem una cum alia fiscali penitentia debita per eos ipsì nostrae Curiae seu debenda praefati homines dictorum Castri Montiscalvi, & Casalis Tunniculi, vel alios ipsorum, aut alium universaliter, aut singulariter nullatenus propte rea molestetis. Ceneralis taxationis cedula missa, vel mittenda de curia non obstante. Tu vero memorate praesens, vel primo futura justitiae statim significare studeas Magistis Rationalibus magna nostrae Curiae Neapoli residentibus demptionem, reductionem, superimpositionemque praemissas, quas feceris, & totum processum quem habueris in praedictus, ut illas in cedula eadem annotare valeaant, atque corrigere ipsamque cedulam, quo ad hoc quantum decens , & expediens fuerit pariter emendare. Proviso tamen quod pretextu presentium quantitàs cui cumque fiscalis penve per homines dictorum Castri Montiscalvi, & Casalis Tun niculi nostrae Curiae debitae non minuant in aliquo , nec ipsius recollectas quomodolibet retardetur. Praesentes autem literas post opportunam inspectionem earum restitui volumus presentanti efficaciter manda juxta ipsarum continentiam valituras. Datum Neapoali per Nobilem Thomam de Bufalis de Messana Mìlitem Ma gna nostrae Curiae Magistrum Rationalem Locumtenentem Protonotarii Regni Siciliae dilectum Consiliarium, & fidelem nostrum anno Domini 1369. die vigesima Aprilis septimae Indictionis. Regnorum nostrorum anno vigesimo septimo.
Registrata in Cancellarla.
Petrus Protonotarius.
Registrata in Camera.
Petrus M. R.