Rätoromanische chrestomathie X/L. Justinian Lombardin/Terza scena
 |
Questo testo è completo. | |
| ◄ | L. Justinian Lombardin - Seconda scena | Monolog da Tell nella giassa stretta | ► |
| [p. 195] | Terza scena. |
Lö: La jassa chauóla avaunt Küssnacht. Ün smunta taunter crípels da vard davòa, et viandaunts, avaunt rivar in scena, vegnan vis sül at. Cripels circumdaun l’intera scena; sün Ün dels prüms cripels eis ün nas surcreschü cun bos- chaigla.
Persunas: Tell, Stüssi.
Tell (cumpara cun balaister).
Tras quista jassa stretta sto el gnir
Sün ün atra via a Küssnacht non pó el ir —
Aquá gujaii — —
Meldra occasiun non dai,
5Ma zopp dó quel samvü,
El vegn amó tenschü
Da mia friza, et la stretta jassa
L’impedescha, ch’el am passa.
Fá teis quints, meis podestá!
10Stosch davent et tia ura stá.
N’há quiet vivì adüna,
Non siettet co salvaschina,
[p. 196] Diou sá, non ha má viout
Mia maint sün mázar gliout;
15La prüma já hasch tü
Or da mia pasch stramì;
In tössi da dragun hasch tü
Meis paschaivel sentimaint
Traviont in quel momaint,
20Cha stovet trar sü il schail
Per mírar sün quel mail
Saintá sül cheau da meis uffaunt.
Jau tremblet —
Jau roet —
25Ma ün am fevasch beffa!
Jau n’ha süá —
Et n’ha jürá,
Diou eis perdütta,
Il prüm, cha siett, quel sita
30Il Gessler — — Quist meis sonch dovair
Devainta ossa vair!
Tü eisch et erasch meis patrun,
Il lutinent del Kaiser, schì,
Ma persuas eir sun,
35Il Kaiser non havess sco tü agì.
Il Kaiser ta mandet naunquá,
Cha vegna sentenziá
Tenor jüstía,
Ma ná, cha tü a bell plaschair
40Ans fettasch quá, da rabia nair,
Misfats et tiraunía.
Id eis amó ün Diou, chi viva.
Et ogni tort cul temp guliva.
Vé naun tü arma mia,
45Causa dolur et da fadía,
Ma ossa, meis preziús tesár,
Per schaibia oz ta vögli dar
Quel, cha ’ls róvs del cor sguitschá
Há crudél fin ossa rebüttá,
50El dará a quels oz larch.
Et tü, meis nerv del arch,
Fidél et vegl amì,
Tauntas já am hasch servì
Pro meis honests divertimaints,
55Ta ró, non müdar sentimaints
[p. 197] Pro quist gujai terribel,
Be quista ja, schid eis possibel,
Stá sald amó et fá la tia!
Friza, jessasch oz tü spera via,
60Scha tia svelta ala oz sbaigless,
Üna seconda jau non havess.
(Viandaunts passan.)
Vö pósar sün quist baunc crapús,
Tot passa spera quel da strusch,
Et pos’ora ün sitsch da seis chamin,
65Siond in il dalönch vá seis destín,
Spert sco ester pass’el quá,
Senz cha ün dal ater bleras sá;
Il marchadaunt fitsch piserús,
Il pellegrin er lev vestì et prus,
70Il ümel muoinch et pietús, —
Il schaschin da strada er,
Il sunáder liber da pisér,
Omens cun chavós da soma,
Suldats cun staungla joma —
75Tots vegnan da pajais lontauns
Passond ils munts in los taliauns;
Els tendan a lur fatts et vaun,
Et jau sun — per mázar — ün tiraun!
(Sa sainta.)
Chars uffaunts! Ischlìa,
80Cur voss bab s’ rendéa via,
Minchün da vu s’allegreva
Siond ailch da bé el as porteva,
O üna bella fluor alpina,
O ün utsché cun ala fina,
85Ma oz vá el sün atra chatscha,
Üna vit’umauna el minatscha:
O Diou, voss pover bab!
Ma eir ossa portal be pisér
Per vu, pel sonch altér
90Da vossa inozenzia,
Spett’in malpazienzia
Cul arch strenchü
Sül — inimì.
(Leva.)
Jau spett sün nöbla salvaschina,
95Scha da dì o pro dera glüna
[p. 198] Da fraidurs et da braína
Il chatschader non s’almainta,
Sur cripels et paraits sa stainta
Per siéttar üna muntanella
100Dess saintír jau lungarella?
Dai buttins eir plü preziús,
Co jüst quist chaun rabiús
Sülla mort a mai odiús?
(I s’ dalda da lönch üna bella musica sa prosmontá.)
Jau in tota mia vita n’ha
105Balaister et friza maneschá,
Siettet il nair blerisnas jadas,
Pacas jevan mal miradas,
Da quai perdütta era:
Craunz et premi et bandera;
110Ma il tir, il maister
Fá oz, tü meis balaister!
Il prüm premi in muntogna,
Il plü cuostaivel oz gudogna!
As decler: O jau o el!
(Nozaduors passaun tras la scena
et sü dalla jassa. Tell ils
contaimpla pozá sün seis arch.
Stüssi, il saltér sa prosm’ad el.)
Stüssi.
115Quistas nozas sun
Del Klostermair, ün rihun,
Da Mörlisachen. El posseda
Munts et alps chi reda,
Soigns et téas circa desch,
120Cun üna schalpia stramantusa,
Da Imisee ha’l tut la spusa.
A Küssnacht tota nott
Gnirá maingiá, baibü,
Ris, suná, siglì,
125Infin ün ha abott.
Gni er vu! Minch’om stimá
Eis oz a nozas invidá.
Tell.
Ün om da serio non s’ confá
Pro ün allegra societá.
Stüssi.
130As sguitscha ün cordöli?
Nozas sun ün öli
Per totas plajais. Ün sto tor
[p. 199] Ils temps, sco vegnan, cun lev cor,
Et minch’algrezia chüffar sü;
135Ün vegn spus et l’ater sepulì.
Tell.
Et nell’istessa ura bleras jadas
Sa haun ér vit’et mort spusadas!
Stüssi.
Usché voi. Üna disfortüna
Segua al atra. Üna grond’ ruína
140Jet jó a Glarus; üna vard intera
Del Glernisch eis in bodas.
Tell.
Schi, schi, i para guera,
Cha ’l temp modern cun sias modas
Cumpitschan er il munts;
145Il mond eis plain affrunts!
Stüssi.
D’atraglur eir nu duldin
Requints, sur quals stupìva,
Am quintet ün contadín,
Il qual da Baden gniva.
150Ün nöbel leva ir pro’ l rai,
Aquá inscuntra a seis chavai
Ün som tabans; et sül momaint
Il pizian quels in tal maniera,
Cha rus dal grond turmaint
155Seis chavai crodet a terra.
Tell.
Er ils debels haun lur guoigla!
Stüssi.
Id eis temp, cha ün sa sruogla,
Ailch maniaia quai sajür,
Vegn svess il cler pü s-chür.
Tell.
160Non fá basögn, ch’ailch quai ingiuina,
Non passa senza disfortüna
Üna ura sola.
Stüssi.
Schi, schi, be quel s’ consola,
Il qual in pasch cultiva
165Seis chomps, et quiet in stüva
Pro seis amís po star.
Tell.
J s’ chatta bain d’inrár
Ün fidel et bun vaschin;
Ün eis ün chaun barbín,
170Et l’ater ün ranvér;
Chi ha pel bain comün pisér?
[p. 200] Stüssi.
Adiou vu, et il bain comün!
Vu spettauat sün qualchün?
Tell.
Quai fetsch jau, schi,
175Jau spett sün ün sachì.
Stüssi.
Gnì fortüná a chá!
Vu eschat ün Urnais? Da lá
Vegn oz il podestá spettá.
(Armgart cun plüs uffaunts vegn et sa posta josomm la jassa.)
Viandaunt (vegn).
Il podestá
180Non gnirá;
In séguit della plövia gronda
Sun its ils flüms sur sponda;
Punts totas sun portadas via.
(Tell stá sü.)
Armgart (sa prosma).
Anguoscha! Schi non gniss el mia?
Stüssi.
185Dovrauat vu il podestá?
Armgart.
Mo, quai sa sá.
Stüssi.
Schicó
S’ postauat mez la jassa?
Armgart.
Acció
190El non am passa.
Frieshart (vegn svelt et cloma).
Or via! Strusch dó mai
Vegn Gessler a chavai.
Stüssi.
Tras las auas co passettat?
Vu ingünas punts chattettat.
Frieshart.
195Da ques, chi haun il lai battü,
Non vegn auaretsch alpín temü.
Stüssi.
Chassa impossibla!
La burasca fu terribla.
Frieshart.
M’impiserá sün quella,
200Usché lönch cha n’ha tavella.
Stüssi.
Stat et ans quintai!
Frieshart.
Stun partir, am permettai,
Stun far il podestá
A Küssnacht avisá.
[p. 201] Stüssi.
205Fossan stats els omens da virtü,
Om et suorsch havess il lai trondü,
Ma da tala gliout
S’ha saimper fö et aua viout.
(El chütta intuorn.)
Apropó! Am dit,
210Ingiua eis quel chatschader it,
Cun qual jau discuorrit?
(Va.)
(Gessler et Rudolf Harras a chavai.)
Gessler.
Dit abonda, sun il servitur
Del imperatur,
Vo star in grazia jau pro el,
215Meis sulet pisér eis quel.
Non gnit miss in quistas muntognas
Per cleer sü crastognas,
Per far cletsch a quist pövel
Chapritschús, grondér et nöbel;
220Il chadír eis sul e sulet,
A chi tucca il rispett?
Chi eis patrun in quist pajais?
L’imperatur ó il paur urnais?
Armgart (sa prosma duftia).
Ossa dischi, oss’eis il mumaint.
Gessler.
225Non tatschet per divertimaint
Il chapé sün quella latta,
Non per próar cor et ariata
Da quist pövel; il cognosch dalönch;
Il tatschet, acció ümel el chönch
280Da sbássar seis cheau el imprenda,
Il qual superbi in at el stenda;
Il plauntet avaunt lur nas,
— Cert per els ün mail fitsch asch —
Acció, cur els sül pássar sun,
235Sa rigordan da lur patrun.
Harras.
Ma certs drets totüna jaldan els.
Gessler.
Non eis temp per paisaröls;
Gronds projetts sun sülla via,
Il rai vo sládar la pussaunza sia,
240Et quai cha gnit dal bab urdì,
Sto gnir dal figl teschü.
[p. 202] Quist pövel vo esser il paiglott,
Ma jau’ l fará per chavalott!
(Els volan passar, ma la donna sa bütta avaunt il podestá.)
Armgart.
O, üna grazia, signur podestá!
245S’ laschai gnir da mai pitschá!
Gessler.
Cha m’ intriasch sott chel avert?
Da vard! Or via! Spert!
Armgart.
In praschun eis meis om lönch naun,
Ils povers orfans sbraian per paun;
250O s’ laschai gnir pitschá
Da nossa pitra povertá!
Harras.
Chi eisch tü? Et teis om chi ais?
Armgart.
Ün pover zéttar da blaischs,
Qual séa las erbas possiblas
255Sün cripels et jondas terriblas,
Sün stipps, cha’ l muel non s’ fida
Da metter ne pé ne passida.
Harras.
Segner, bain üna miserabla vita!
Cumondai, cha liber el gnitta;
260Eis air sia cuolpa gronda,
Seis paun eis chastì abonda.
(Culla donna.)
Schi it et gnì sün seis chasté,
Aquì non eis il lö;
Alá chattarauat jüstía.
Armgart.
265Na, na, non vegn or via,
Avaunt cha meis om non eis meis,
Mais passan plü co ses,
Ch’el sa richatt’ in jalía,
El spetta, poveret, in vaun,
270Cha’ ls jüdischs la sentenzia faun.
Gessler
Ma sfórzar vosch tü femna?
Or pés! Non stun quia ün’emna.
Armgart (chüffa la chavazina del chavai).
Jüstía, podestá!
Il Kaiser ta há mandá,
275Per far tenor cumond
Jüstía al pover sco al grond;
Scha vosch, cha Diou ta sia jüst,
Schi chüra pel sguitschá et trist!
[p. 203] Gessler.
Or dals öls cun quista janüra!
Armgart.
280Quai vá sur ogni masüra!
Jau non ced, non vegn or via,
Jau vö meis om, jau vö jüstía.
Pür metta teis frunt in fadas,
Pür dá rabiusas ögladas,
285Pür pigla noss paun da pendéa,
Da tia rabia ningün sa rinchéa!
Gessler.
Am vá sül mumaint or via!
Meis chavai ta surtrapla ischlìa.
Armgart.
Schi pür ma trapla! Pür curáschi!
290Cun meis uffaunts aquá jaschi.
Quists povers berms, traplai
Vu fiers da seis chavai!
Quai non eis il pé, cha tü
Da far ans hasch savü.
Harras.
295Femna, in vairdá am para,
Cha eschat stuorna ó narra.
Armgart (sbraia amó plü).
Traplettasch il pajais sott pé
Perchá britscha mai? Sun femna bé,
Scha foss mas-chel, savessi da far
300Ailch mélder, co jáscher aquá
Aint il patütsch et sablun büffá.
(I s’ dalda da nov la musica sül at, ma plü demfiada.)
Gessler.
Ingiua sun meis suldats?
Strüziai davent quists srachats!
Ischlia fetschi ailch per m’inrüclar,
305Non ma retegn d’als smíclar.
Harras.
Impossibel, ch’ün passetta,
Sun nozaduors, chi serran la stretta.
Gessler.
Sun amó saimper massa begnin
Vers quist pövel silvaun,
310Las liaungas vaun
Amó da cuntín
Massa ladín;
El non eis abonda domá,
Ma ossa — i sia jürá!
315Vögli storscher quel senn chapritschús,
Vö sbássar quel pövel spiertús, Id eis temp, cha fetscha
[p. 204] Üna nova ledscha,
La publichond da lö in lö,
320Jau vö — — — —
(Üna friza il trafitscha; el metta il maun sül cor, donda et disch cun gusch stengiaintada.)
Segner, am siasch graziús!
Harras.
Diou pietús!
Signur podestá!
Chai eisi? Dingiunder gnitti
siettá?
Armgart (salta sü).
325Mordaretsch! Umizidi! El sbaigla!
El croda! l’ eis tucc da vaigla!
Harras.
Ach, cha fatt sgrischús!
Roai a Diou, chavallier,
Cha’ l sia a voss’ orma graziús,
330Laschai ogni ater pisér,
Rizai öl et maint insü!
Vu eschat ün om futü.
Gessler.
Quai eis il tir del Tell!
(Sblezia jo dal chavai in bratsch da Harras. Vegn miss sül baunc.)
Tell (compara sül piz del cripel.)
Hasch il rett cognoschü,
335Non chérchar ün ater plü!
Baita et chasa eis libra,
Il sguitsch dell’inozenzia glivra,
Il pover pajais
Non vegn plü da tai offais!
(El svanta. Pövel stumpla aint.)
Stüssi (a testa).
340Chai dai? Chai eisi success?
Armgart.
Il podestá eis d’ üna friza fess.
Pövel (smatschond aint).
Chi? Il Gessler svess?
(Arrivats ils prüms dels nozaduors sülla scena sun ils ultims amó sül at et la musica continuescha.)
Harras.
El sa disaungua tot,
Jüdai dabott!
345Persequitai il fattur!
Uschea stosch finir, Signur!
A meis avís non dettasch saintur.
Stüssi.
Segner, schalbi jascha’ l quì,
Bain vaira, mort sco vivì.
[p. 205] Bleras guschs.
350Chi siettet la canaigla?
Harras.
Eis narra quista plebaigla?
Els faun amó musica, quiet!
(La musica refüda. Amó plü pövel vegn.)
(Cul chastlaun:)
Signur, hauat ailch d’ am confídar?
Voss respir eis bod sül refüdar.
(Gessler fá jests cul maun, ils quals el radubla causa el non vegn inclett.)
355Ingiu via? Non sa n’ ha inclett;
A Küssnacht? Non s’impaziaintarai!
Affars da quist mond laschai!
Gni cun Diou perüna!
(Ils nozaduors il circumdaun cun sgrisch.)
Stüssi.
El vegn jelg, la mort sa vaschina
360Al cor. Ils öls sa rumpan já.
Armgart (daz’ ün uffaunt in at).
Chütta, uffaunt, ün tiraun crapá!
Harras.
Fürias da femnas! Co?
Amó sadulár sa pó
Voss öl pro quist fatt sgrischús?
365Jüdai, trat ora la sietta
Dal cor! Dovrai vossa deta!
Femnas (sa ritrond).
Schi! Nu’l tuccessan ün mícal,
A quai Diou det ün sparnícal!
Harras (tira la spada).
Smaladì pövel! Spetta pür!
Stüssi (chüffa seis bratsch).
370T’improtta tü sbirr!
Vossa pussaunz’eis finída,
Vossa regenza eis ida
Cul tiraun a dormír,
Ossa tucca a vu da servir.
375Nu eschan patruns da chá.
Tots insemel.
Il pajais eis liberá!
Harras.
Já a quella eisi gni? Finescha
Tema et obedienzia ina tala prescha?
(Culs suldats chi cuorran naunpró.)
Vu vezauat il saunguinús pantaun,
380Il clómar in ajüd eis vaun,
Per chüffar il fattur, massa tard;
[p. 206] Ans volgiain d’ün’atra vard;
Küssnacht sto gnir salvá,
Ogni uorden eis spazá,
385A ningün po gnir fidá.
(Els vaun et ses frars della misericordia vegnan.)
Armgart.
Ils corvs haun vis üna zepra cródar,
Fat larch! Fat larch! Els vegnan a scóder.
Frars della misericordia
(fuorman ün mezcircul intuorn il defunt et chauntan in möd funeral):
La mort, t’ impaisa tü umaun!
Vegn spert sur ün et non clomada,
390Eisch tü er ferm amó et saun,
La bütta jo in mez la strada;
Pogná o ná et sott stramizi
Stosch tü ta far avaunt jüdizi!
(Dürond la repetiziun dellas
ultimas zillas croda la gardina).