Le orazioni inaugurali, il De italorum sapientia e le polemiche/Riferimenti

Riferimenti

../Frammento ../Nota IncludiIntestazione 8 luglio 2021 75% Da definire

Frammento Nota

[p. 299 modifica]

RIFERIMENTI1

p. 7, r. 18 sgg., cfr. Diog. Laert., i, i, 13.

ivi, rr. 25-6: «ut vulgo opinantur», cfr. Cic., De fin., v, 16, 44, e De legg., i, 22, 58.

ivi, r. 31 sgg., Cic., Tusc., i, 22, 52: cfr. Plat., Alcib.1, p. 131 a.

p. 8, r. 8 dal basso, Sall., Iug., i, 3.

p. 9, r. 9 dal basso, «ut cum poëta loquar», cfr. Lucr., I, 73.

ivi, r. 2 dal basso, Aristot., Poet., p. 1457 b 21-22.

p. 12, r. 12, «Socrates... de coelo devocasse», cfr. Cic., Tusc., V, 4, 10.

ivi, r. 14 dal basso, Demost., Contra Aristogitonem, i, 15, p. 774, e cfr. Marcianus, lib. prim. Institutionum, in Dig., i, 3 (De legg., scc. et longa consuet.), 2, da cui il V. senza dubbio attinse la citazione.

p. 13, r. i10o, cfr. Plat., Menon., capp. 15-20.

ivi, r. 20, Virg., Aen., v, 231.

p. 20, r. 6 sgg. dal basso, Sen., Epist., 4, 2; ma la frase «maiuscolos pueros» è foggiata dal V.

p. 21, r. 17, Pers., Sal., iii, 38.

ivi, r. 22, Hor., Serm., i, i, 107.

p. 22, r. 6, Plaut., Cistell., 211-2: «ubi sum, ibi non sum; ubi non sum, ibi’st animus».

p. 24, r. 8 dal basso, Plat., Leges, p. 766 a; cfr. Epinom., p. 976 d.

p. 29, r. 23, Longin., De sublimit., xii.

ivi, r. 25, «cum Asinio», cfr. Sen., Suas., vi, 14-15, e Quintil., Inst. orat., xii, 1.

ivi, r. 28, «cum eodem Pollione», cfr. Suet., De gramat., xii, 1.

p. 30, r. 3, Plaut., Bacch., 1088.

ivi, r. 19, «inter bonos bene agier», cfr. Cic., De off., iii, 15, 61.

ivi, r. 6 dal basso, «ut Virgilianus» ecc.: probabile allusione a Virg., Georg., i, 473. [p. 300 modifica]

p. 32, r. 15, «si vere Aquillius definivit», cfr. Cic., De nat, deor., iii, 30.

ivi, rr. 15-6, Hor., Serm., ii, i, 45-6.

p. 34, r. i, Sall., Iug., i, 4-5: «Suam quisque culpam auctores ad negotia transferunt».

p. 35. r. 3, Hor., Epist., i, i, 32.

ivi, r. 26, Malebranche, Rech. de la verité1-5, lib. vi, cap. ult.

p. 37. l’. 5 dal basso, Paul., Ad Hebr., xi, 1.

p. 41, r. 5, «ut Epicurus fertur», cfr. Cic., De nat. deor., I, 72; Diog. Laert., x, 2, 13-4.

p. 52, r. 10, cfr. Cic., De orat., i, 44.

p. 55, r. 11, Virg., Aen., i, 291.

p. 57, r. 13 dal basso, Ter., Andr., 126: «Hinc illae lacrymae, haec illa ’st misericordia».

p. 60, r. 10, Ter., Heautont., 25.

ivi, rr. 15-6, ivi, 32-3.

ivi, rr. 18-9, ivi, 33-4.

p. 64, r. 3, Hor., Ep. ad Pis., 72.

p. 66, r. 2 dal basso, Quintil., Inst. orat., i, 4, 22.

p. 76, r. 7 dal basso: si allude alla tabella che è alla fine del De augum. scient., col titolo Novus orbis scientiarum sive desiderata.

p. 83, r. 9 sgg., cfr. [Arnaud] La logique de Port-Royal ou l’art de penser, ediz. Fouillée, part. iii, cap. 17.

p. 85, r. 14 sg. dal basso, «Crysippi logicam, ut insidiosissimam»: probabile allusione alla teoria di Crisippo intorno ai sofismi, quale è esposta sopra tutto nelle Accademiche di Cicerone.

p. 86, r. 17, Hor., Epist., i, 18, 71.

p. 87, r. 14 sgg., Virg., Aen., vi, 77-9.

p. 88, in fine, Hor., Ep. ad Pis., 191-2.

p. 90, r. 3, «Verulamius notabat»: forse si riferisce al De augm. scient., iv, 2 (Works, ediz. Speding-Ellis-Heath, i, 590).

p. 93, r. 8 sgg., Ter., Eun., ii, 3, 23 sgg.

p. 96, r. 7 dal basso, «docuit», Aristot., Poëtica, 1451 a 23.

ivi, r. 6 dal basso, «paralogismi», ivi, 1460 a 20.

p. 97, r. 18 dal basso, cfr. Diog. Laert., Pyrrho, ix, 11, 8, in cui si parla, a dir vero, di Omero come principe degli scettici.

p. 99, r. 3, «Deos caste adeunto», cfr. Cic., De legg., ii, 8.

p. 101, r. 13 sgg., Hor., Ep. ad Pis., 396-9. Nell’ultimo v. il V. aggiunge un «et».

ivi r. 16, Iustinian., Institut., i, 1 (De iust. et iure), § 1.

ivi, r. 20, Ulpian., liber primus Institutionum, in Dig., i, 1 (De iustitia et iure), i, § 1.

ivi, r. 8 dal basso, «arcano potentiae», Pomponius, liber singularis Enchiridii, in Dig., i, 2 (De orig. iuris), 2, che è la fonte precipua del [p. 301 modifica] V. per la storia della giurisprudenza romana durante il periodo repubblicano.

p. 102, r. 2 dal basso, Tac., Ann., iii, 27.

p. 103, r. 8 dal basso e sgg., Ulpianus, l. c.

p. 104, rr. 6-10, cfr. Tac., Ann., i, 6 e i, 1.

p. 105, r. 6 dal basso, «Theodosius et Valentinianus», ecc., cfr. Cod. Theod., I, 3 (De respons. prud.), 3.

p. 107, r. 17 dal basso, cfr. Arn. Clapmarii De arcanis rerumpubl. libri sex, 2a ediz., Amsterdam, Elzevir, 1644.

p. 108, r. 13 sgg., cfr. Cic., De orat., i, 39 e ii, 32.

p. 109, r. 4 dal basso e sg., cfr. Cic., De legg., n, 23.

ivi, r. ult., Tac., Ann., iii, 27.

p. 110, r. 16 sg., Grozio, De iure belli et pacis, Proleg., § 56.

p. 111, r. 11, «a... Iustiniano dicitur», cfr. Novell., 9. Ma l’«impium praesidium» è per Giustiniano soltanto l’usucapione delle cose ecclesiastiche. La citaz., d’altronde, il V. tolse dal Vulteio, In Inst. iur. civ. (Marpurgi, 1613), p. 9, § 4, in fine.

p. 112, r. 1 sg., cfr. il primo libro delle Istituzioni di Giustiniano, di cui il V. passa a rassegna parecchi titoli.

p. 116, r. 6, cfr. Bacone, Nov. Org., parte ii, lib. i, aph. 77 (Works, ed. cit., i, 185).

p. 117, r. 12 dal basso, Hor., Ep. ad Pis., 53.

p. 119, r. 2 dal basso: probabile reminiscenza del proemio (Ad regem suum) del ii libro del De dign. et aug. scient. di Bacone (Works, ed. cit., i, 490).

p. 120, r. 4 dal basso, Hor., Ep. ad Pis., 143.

p. 121, r. 14 dal basso: propriamente, degli oratori dice Cicerone (De orat., i, 38) che debbono «volitare in foro, haerere in iure», ecc.

ivi, rr. 18-9, Ter., Andr., 58-9.

p. 134, rr. 22-3 «qui sum», «qui est», cfr. Exod., iii, 14.

p. 137, r. 4 dal basso, <<vidit Deus», ecc., Gen., I, 31.

p. 138, r. ult. «cuiusdam genii fallacis», cfr. Des Cartes, Meditat., 1 (Œuvr., ediz. Adam-Tannery, vii, 22).

p. 139, r. i, Cic., Acad. pr., ii, 15, 17.

ivi, r. 10 sgg., Plaut., Amph., 441-7; ma l’ultimo verso è da leggere: «Sed quom cogito equidem certo idem sum qui semper fui».

p. 151, r. 3 dopo il sommario,«Aristotiles diserte eas individuas»: si veda Bonitz, Index Arist., ad v. οὐσία: «τὸ καθ´ ἕκαστον ἡ οὐσία» e «πρώτη οὐσία».

p. 154, rr. 4-6, «Aristolelis contra Zenonios demonstrationes», cfr. Arist., Phys., vi, 2, 233 a 11 sgg.

p. 170, r. 16 dal basso, «e pectore aceto», Plaut., Bacch., 405 e Pseud., 739.

p. 174, r. 18 sgg., cfr. S. August., Tract. in Ioh., § 4: «‘Nemo venit ad me, nisi quem Pater traxerit’. Nolite cogitare invitum trahi: trahitur [p. 302 modifica]

animus et amore. Nec timere debemus ne ab hominibus qui verba perpendunt, et a rebus maxime divinis intelligendis longe remoti sunt, in hoc scripturarum sanctarum evangelico verbo forsitan reprehendatur et dicatur nobis: — Quomodo voluntate credo, si trahorI — Ego dico: Parum est voluntate, etiam voluptate traheris».

p. 179, r. 2 dal basso, cfr. Des Cartes, Des passions, i, art. 31 sgg. (OEuvr ., ed. cit., XI, 351-2).

p. 181, rr. 6-7, Ter., Eun., 62-3.

ivi, r. 23, cfr. Longin., De sublim., xxii.

p. 183, rr. 15-6, Hor., Serm., ii, 3, 247-8.

p. 184, r. 4 «Sorite Zeno», cfr. Diog. Laert., vii, i, 49, e Cic., Acad. pr., ii, 48. Ma cfr. Diog. Laert., ii, 10, 4.

p. 188, r. 12 dal basso, Longin., De subl., ix.

ivi, r. 8 dal basso, Plutarch., Timot., § 36, 2.

ivi, r. 2 dal basso, cfr. Cic., De orat., ii, 15, 54 e 77.

p. 204: pei due passi di Terenzio, cfr. Eun., 706, e Andria, 568; per quello di Plauto, Pseud., 360-1.

p. 205, r. 9, Quintil., Inst. orat., i, 6, 27.

ivi, r. 5 dal basso, Ter., Andr., 949.

ivi, r. ult., Quintil., Inst. orat., iii, 5, 7.

p. 217, r. 8 sgg., cfr. Galileo, Discorsi e dimostrazioni matematiche intorno a due nuove scienze (1638), in Opp., ediz. naz., viii, 77-8.

p. 218, r. 4 dal basso, Hor., Carm., i, 3, 38.

p. 220 n, Virg., Aen., iv, 482.

p. 244, r. 13, Varr., De l. l. (ediz. Goetz-Schoell), v, 65.

p. 256, r. 19, Tractatus de veritate prout distinguitur a revelatione, a verisimili, a possibili et a falso.

p. 264 n, Procli Instit. theol., xv.

p. 266, r. 21, cfr. Virg., Aen., x, 102: «rex Iuppiter omnibus idem».

p. 273, r. 13 dal basso: pel motto «Sapientem nihil opinari», cfr. Logique de Port-Royal, cap. iii, in fine.

p. 274, r. 3: per l’aneddoto di Tiberio, cfr. Suet., Tib., 27; Tac., Ann., ii, 87.

ivi, rr. 14-5, «Renato... dicea: ’ saper di latino non è saper piú di quello sapea la fante di Cicerone’»: Bouillier, Hist. de la phil. cartésienne3 (Paris, Delagrave, 1868), ii, 537: «Je ne sais sur quelle autorité V. attribue a Desc. celte boutade contre les langues anciennes; mais elle a quelque analogie avec d’autres rapportèes par Sorbière et Baillet».

p. 298, rr. 5-6, cfr. Celsus, lib. 9 Digestorum, in Dig., i, 3 (De legg., scc. et longa cons.), 24: «Incivile est, nisi tota lege perspecta, una aliqua particula eius proposita, indicare vel respondere».



  1. Diamo qui l’indicazione dei luoghi principali di scrittori, cui il V. si riferisce negli scritti raccolti nel presente volume [Edd.].