Remedis da erbas et ragischs

romancio

1905 Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VII.djvu Remedis da erbas et ragischs Intestazione 8 febbraio 2021 50% Da definire

Cudesch da maschdinas Üna autra oraciun
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
Volume VII

[p. 158 modifica]

(SEQUE) REMEDIS DA ERBAS ET RAGISCHS,

chi servan pro manchiamaints da tuot ilg corp humaun, sco eir divers remedis per la (s. h.) muvaglia.

(Ineditum nach Ms. Ste.)

Primo per conservatiun dalla sanadat.

[f. 71a] La puolvra da grofels raduonts à tour taunter la spaisa conserva ilg chrastiaun in seia sanadat, mitigiesscha las doluors chi dependan da fradur.

A smazüchiar grofels et masdar insembel cun alg cot et tour aint, es bun per ilg madrun.

Grofals masda cun rascha in forma da phlaster et applichia, disfa ils guoters et eir autras uffladüms düras.

A masdar cun meil et strichiar, fa ir davent las macclas in la fatscha.

La reobarbara, à tour iminchia damaun da jajün ün quintal rheobarbara cun mastigs, et masdar cun züchiar et maschiar, fa bun fla, promova la pituita dal tscharve et fortifichia ils sens, s-chiauda ilg stomi, et serva pro la conservatiun dalla sanadat, sc(h)riva Novovillanus.

La giansauna, à baivar ün quintal zü squitscha oura dalla ragisch, dess schiatschar las fouras dallas costas in mal da puonchïa, medem zü à metter in las uraglias dess mazar ilg[s] verms, chi sun in quellas.

[f. 71b] L’Aloe, à tour iminchia di taunt co 20 gr., conserva il chrastiaun da malateias contagiusas, in las apotecas vain prepara our dal’Aloe, mirha et safraun las pillulas pestilentialas, chi voul dir cuntar la pesta.

A masdar Aloe cun meil, feil bouf et aschai insembel informa da phlaster, et applichiar à l umbli chiaud, s-chiatscha ils verms.

Remedis per tuots manchiamaints dal chieu.

Una preciusa medicina per quels, chi haun pers l’udida.

Piglia il früt dalla savina, couscha cun laindoter öl nomina sesminum. in ün vasche d’arom infina ch’el vain nair, meta da det öli 3. vel 4. guots in las uraglias, dess havair grond effet.

A couschar savina cun groma da ün bun üt per la tegna, à strichiar sül chieu, per quels chi haun dificulta da trar il fla et chi haun gronda impuritat [p. 159 modifica] sül pet, piglia savina fatta in puolvra ün quintal cioe gr. 60, hysop, ün quintal et mez, gr. 90, paing frais-ch, 3 uonschas meil, 4 uonschas maisde insembel in forma da latvergien et douvra.

Ün müravglius remedi per promover la menstrua dalla[s] fœmnas. Piglia 4 uonschas dal zü d da savina, squitscha oura, scorsa chianella mez lot, et taunt co 4 gr. safraun, maisda insembel, et da quist zü baiva las damauns da jajün, et las sairas aunt co ir à pus[s]ar taunt co ün zanin alla vouta.

La malvgia. A couscher malvgias cun urina, et lavar il chieu cun tuot, guarescha la tegna, et s-chiaglia dalla teista.

La ragisch dalla malvgia es zuond buna ad applichiar per manchiamaints dallas tettas dallas dunauns.

Ün auter remedi per la tegna, piglia sem craschun, maisda cun suonscha d’gialina, et strichia supra la tegna, guarescha quella. Ün auter per la tegna, à couschar minza d’üert et metta l’herba aint in altschiva et à lavar igl chieu dals uffants suvent cun tuot. Guarescha la tegna, chi luta.

Il simil fa eir à bagnar petzs in deta agua da minza et applichia chiaut sün las tettas à far tschas[s]ar igl lat à dunans, cur chi haun zavra ils uffants, scha l lat las da da far.

[f. 72a] Ün zuond bun remedi per deffets da l’udida et auters da quellas sorts manchiamaints dallas uralgias. Pilgia ½ [A] maila da terra ragia gio cun ün curte, et taglia manü, meta sün quella da trais sorts d’öli, nempe öli da chiaminella, da rosas et da mandals piters, 6 uonschas per sort, et fa sumar veia la mita sur föe, lhura cula tras ün pez net et da deto öli lascha ir 4 od. 6 guots aint in las uraglias la saira(s) aunt co ir a pussar, et las ragischs applichia chiaud externamaing supra l’uraglia et las damauns piglia davent et lava l’uraglia cun vin chiaud, tal medicina douvra per var 10 dits, perchie ed operescha potentamaing.

Ün remedi per s-chiatschar ils pluogls, ils lens et las ngoulas dals chiaves,

A couschar salvia et lavar il chieu cun tuot fa ngir ils chiaveus nairs et s-chiatscha las ngoulas.

Ün auter remedi cun zü da agl per s-chiatschar ils pluogls et lens et 35 las maclas dalla fatscha, à strichiar da deto zü.

Ün auter, à couschar Isop in öli commün et strichiar, s-chiatscha ils pluolgs et ilg malgiar cül cheu.

A couschar jsop in aschai et tgnair in bocca, piglia veia la dolur dals daints. [p. 160 modifica]

Remedi per far ir oura ils chiaveus.

A strichiar igl zü da parmuoglias, inua chi nun s ha gient chi crescha chives, fa ir oura et reista la pel lischa, chi nun crescha auter chiaves.

Ün auter, las taias dalla fava smazüchia et applichiar in la part davo trat oura ils chives nun lascha crescher auters.

A couschar ragisch malom in alschiva et lavar il chieu, maza ils pluogls et ils lens in ils chiveus, il simil fa eïr, à far üt et strichiar. A far ragisch malom in puolvra et masdar cun farina, fa crapar las müers.

A s-chiatschar las muos-chias piglia ragisch malom fata in puolvra et maisda cun lat, schi crapen.

[f. 72b] Remedi per tschüfar utsches et caloms. Fa couschar furmai[n]t cun ragisch malom, fin chial furmaint crapa et meta chi maglian, schi bain bot davo ils pousch tschüfar cun maun.

Our da quista ragisch vain fat igl tössi chia ls Spagnous uonschen lhur frizas od ballas da schlupet, chi sagieten la sulvaschina per far murir taunt plü bot.

A couschar da detta r[a]gisch in aschai et tgnair in bocca, piglia veia la dolur dals daints.

Remedi per far creschar chiaveus.

Igl zü da lindenbaum s-chiatsch l’uffladüm, schi sapplichia chiaud sül chieu, per chia ls chiaveus nun gieian oura, dimpersai fa eir creschar chiaveus ingioa nun es.

Ün auter la crousa da nuschs, ad arder in tschend[r]a et masdar cun vin et öli, et uonschar il chieu cun tuot, nun lascha ir oura ils chiaveus et fa crescher noufs chiaveus sün ils chieus dals uffants.

La crousa da nitschoulas, ad ardar in tschendra et masdar cun suonscha d uors et strichiar, fa creschar chiaveus inpee da quels chi sun ids oura et fa creschar noufs.

Remedi per far ngir ils chiveus nairs.

Piglia galöpfel chi’ ella seia greiva et chi’ ella nun seia chiarolda, couscha in öli et cula il öli tras ün pez et lascha süar la puolvra al sulai, quista poulvra couscha cun agua da plövgia et lava ils chiaveus cun tuot, schi vegnan nairs.

A couschar salvia et lavar igl chieu cun tuot, fa ngir ils chiaveus nairs et s-chiatscha las ngoulas.

[f. 73a] Remedi per far creschar chiaveus ritschs.

A tour igl zü dallas fluors da giarvena, et dopo chi stralava il chieu et strichiar alchiünas voutas cun quel zü schi chi vegnan ritschs.

Remedi per defets dal chieu chi dependa da chialur.

Öli da rosas, à strichiar sün las taimpras, piglia veia il mal igl chieu, chi dependa da chialur, sco eir per inflamatiun da nirom. [p. 161 modifica]

A strichiar öli da rösas cur chi es brand od uffladum chia la rusas in principi güda zuond bain.

Las frouslas da rösas sulvadgias allas sa schiantar, vengian duvradas in mal da peidra, vain duvra da blers cun grond effet.

Quels puschals cotschens chi vengian suls rösers sulvadis es üna balla pillusa roduonda ha eir grond laut cuntar la peid[r]a schianta et fat in puolvra à tour aint in vin amo plü des far ils verms, chi vengian in quellas spungas per quel manchiamaint da mal da peida.

Remedis per mal ilg cheu chi dependa da fradur.

Ilg bulai d’ larsch lauda zuond fich ün tschert Philosofus Democritus siond chel vain duvra per tuottas malateias internas, sco in lungarus mal da teista, mal da crudar veia, svindel, guotta, fantaseia da nardat, buora dallas foemnas, gialdüm, hydropiseia, Wassersucht, mal da splechia, mal ils gialuns, sco guotta, promova l’agua et la menstrua dallas femnas, maza ils verms, plü inavant servat eir in feivras lungarusas, ilg sgrischar da [f. 73b] frai, schi s beiva cun vin aunt chia la feivra vengia.

A baiva aqua da Cardobenedeta, es buna per ilg svindel, et gronda dolur da teista, chi fa dolur pal frunt naun, vain da alchüns nomina la guotta.

La medema agua, alla destilar la seguonda vouta cun ils lanbegs d vaider, es ün special remedi per quels, chi daudan mal, a meter chiaud in las uralgias.

Conter ilg creps et autras plaias malingias, nun es ün simil remedi od medicament, co il zü dalla Cardobenedeta et l’aqua destilada. Arnoldus da Novilla testifichia davart la Cardobenedeta, chel haia vis ün hom, il qual deira malgia aint fouras in las chiomas infina aint sül öess, il qual veiva inpundü tuot seia faculta per (sfar) sfar medgiar, alla fin seial stat guari cun lherba fraischia da Cardobenedeta sputada et cotta cun bun vin, l’hura masda cun suonscha culada da püerch et masda fin chi es gnü ün phlaster landroura, et darcheu lascha couschar un pa, alla fin masda eir ün pa dfarina furmaint et fat ün phlaster et da quel ha l iminchia di, applichia chiaud duos voutas alg di, fin les stat totalmaing guari.

Remedis per purgiar ilg tscharve tras starnüdar. Ilg zü da giabus à trar sü pal nas fa starnüdar et puorgia il tscharve.

Deto zü à masdar cun vin tevi et metter in las uralgias chiaud, dess sarvir bain per l udida persa.

A masdar paing veidar cun giabus et applichiar, es zuond bun per mal ils gialuns.

Ün bun remedi per gronda dolur da mal in las costas. Pilgia üna folgia d’ giabus et metta sün ün ziegelstain chiaud et strichia cun paing fraisch [p. 162 modifica] od suonscha d’ gialina, chella vengia passa ciòe la folgia et sprinzla sü sura a pule fat in puolvra manüda et applichia uscheia chiaud alla part dolenta.

[f. 74a] A maschiar ilg sem da semph, puorgia la pituita dal tscharve et à trar sü pal nass, fa starnudar.

Il zü da mailla da terra à trar sü pal nass, fa starnuda ret puorgia il tscharve.

Il medem fa eir il zü da tschiuollas, à metter da deto zü in las uralgias, dess sarvir bain per l udida persa et pilgia veia la frantur dal cheu.

Remedi per purgiar ilg tscharve tras la saliva.

A maschiar la ragisch dalla rena in bocca, tira potentamaing ils cathars gio dal tscharve.

A tour Assafetida Teufelssdreck in bocca, tira blera saliva et puorgia la teista.

Remedi per fortifichiar ilg tscharve.

Pilgia üna nusch nuschiata, fourla cun üna züpla et lhura si la metta à lom in vin cotschen, ün di et üna not, lhura rustresla ün pa sül braschier et à tour aint da detta nusch, es zuond buna per il schvindel.

L’odur dalla minsa fortifichia il tsch[a]rve et la memoria.

A mangiar taunter la spaisa las fluors dalla borena fortifichia il cour et il tscharve.

Remedi per flusiun del cheu et starvera.

La ragisch da Hundßzungen à schiantar et far in puolvra et a tour aint cun vin cotschen, guarescha il mal chiotschen, serva eir zuond bain a quels chi haun gonorea. Item pro flusiuns dal cheu et starvera.

[f. 74b] L’herba da Hundßzungen smazuchiada et rustrida cun suonscha d’ püerch in ün test, serva bain pro las plaias da morss da chiaun dalla rabchia.

Remedi cuntar nauschs sömis.

Pilgia sem d’anis in ün ascher et tengià suot il nas, pilgia via.

Remedi per preservar, chün nun vengia aiver.

Alchüns volgian chi à mangiar las damauns da jajün, 5 od 6 mandals, preserva chün nun vengia aiver.

Ilg giabus et il vin sun contraris l’ün lauter, scha qualchün s dubita da ngir aiver, schi chel mangia 3 od 4 folgias giabus cun sal et aschai aunt et davo past, schi essal sgüra chi all vin nun l’offenda inguotta, schabain chel vess bavü 3 vel 4 mezas.

Athenasius ün principal authur apropriesscha tal vertüt al sem dals giabus.

Il sem giabus à baivar cun vin dutsch maza ils verms in il vainter. A couschar giabus in schopa fraischia da gialina oder da chiapuns velgs, et baivar, dess esser zuond bun per il madrun.

Il zü squitscha oura dal giabus sainza il couschar et masdar cun sal et baivar, lumaia il saramaint dal corp et fa passar. [p. 163 modifica]

Remedi per far ngir aiver.

A far ombras in puolvra et masdar tau[n]ter il vin, fa bain bot ngir aiver.

A tour safraun et baivar in vin fa il medem.

[f. 75a] Dioscorides schriva, chil safraun à tour aint 3 quintals, maza il chrastiaun chel nun sinacorscha inguota, saimper cun minz da rir od riond, il qual remedi es stat prua, il qual remedi a es stat prua cun ün chaun. A masdar il zü da mailla da terra Erdöpfel, fa ngir il chrastiaun aiver.

Remedis per manchiamaints dal tscharve, sco chi es svindal, guotta, sco eir curdar düna vart gio, ò vera daffatta chi nun haun ingün sentimaint.

La ragisch dalla renna od lherba cotta in vin et baiver, es bun per la guotta et crudar d’üna vart gio, mal da crudar veia, gramfschia, et pro tuots manchiamaints dalla nerva chi dependa da fradur, nun promova suletamaing l’agua mo eir la peidra, dimpersai eir ilg flüs ordinari dallas fœmnas, mitigescha eir las doluors dals gialuns et dalla bolgia, fa passar eir ilg früt mort in il bust dalla mamma et il part davo.

Las folgias dalla salvia à couschar in agua od vin et baiver, es üna pretiusa medicina per quels chi haun bler cathar sül pet et chi haun saimper da tussir, et a quels chi haun flusiun sül cheu, chi dependa da fradur et chils va al pet, madurescha quels cathars et fa dar löe dal pet, serva pro manchiamaints dalla splechia et pro tuottas malateias chi dependan da fradur, sco chi sun guotta, schlag, tramblar, gramschia et auters manchiamaints da quella sort.

Remedi special per il Schwindel et auters manchiamaints da tuot ilg corp, à tour intern.

Ün tscher[t] velg philosophus nomina Democritus ha fat tanta stima dal bulai dal arsch nomina Agaricum, siond chel serva pro tuotas malateias dal corp dal chrastiaun pro prüma sco per lungarus mal da teista, mal da crudar veia, Schwindel, guota [f. 75b] nardat, per la buora dallas foemas, gialdun, hydropiseia, Wassersucht, mal da splechia, mal dals gialuns, promova l’urina et la menstrua dallas femnas, maza ils verms, plü navant cuntar feivras lungarusas et sgrischar da frai. A baivar cun vin det bulai vain eir aplichia in forma da phlaster cunter il pizchiar da bestias töschiantadas. In puolvra vaint dat ina drahma fin duos a metter in infusiun od couschar et cular il decot et baiver duas drachmas fin 4 vel 5.

Per il Schwindel. A baiver aqua da Ehrenpraiß alchüns dits lün davo lauter, pilgia veia.

Eir ils pastars da mualgia haun üna speciala experientia dal Ehrenpraiß, siond chi la daun in puolvra tanter il sal alla mualgia, chi spussaia.

Alchüns schrivan, chi seia stat un Rai in Franscha infeta cun lavruseia, et a quel dess havair seis chiatschader cun det Ehrenpraiß tngü netia dalla lavruseia. [p. 164 modifica]

Externamaing per ilg Schwindel.

A far ün cranz cun poleta, et purtar sün cheu, guarescha ilg Schwindel.

A smazuchiar polleta et applichiar per mal ils gialuns, serva zun bain.

Tal herba dess havair seis nom quandarnaun, chia ad arder sechia od uschlöia à far furment cun tuot, dess schiatschar ils pülschs.

Remedis per la guotta internamaing.

A couschar la ragisch da renna od l herba in vin et baiver, es bun per la guotta od Tropf, mal da crudar veia, gramphchia et tuots auters manchiamaints da nerva, chi dependen da fradur promova [f. 76a] brichia suletamaing lurina et mal da peidra, dimpersai eir il flüs ordinari dallas femnas, sco eir ilg früt mort in il bust dalla Mamma et part davo, quietescha il mal dals gialuns et dalla bolgia, derva il corp, promova las süiors, la hydropiseia et gialdüm.

Remedis cunter il mal da crudar veia internamaing.

Aqua destilada da lindenbaum cioe dalla flur, la qualla vain data da baiver per quel mal.

Talla agua es eir buna per il madrun, serva eir per la bölgia offaisa davo il mal chiotschen.

A couschar las fölgias in agua et baiver, promovan l’urina et ilg flüs dallas femnas.

Ilg früt clet a dret temp et fat in puolvra, vain luda in mal chiötschen et flus da vainter, sco chia dün tschert temp es stat conserva bler poval da guera tras quel remedi.

Deto früt a travuonder des farmar ilg saung dnas tenor fat l’experientia in ün grond personal.

A baiver zü da planten, chi voul dir herba da tsching costas, es bun per quels chi sun suotaposts al mal da crudar veia, es eir bun per stretura da pet.

Serva eir pro tuots manchiamaints chi flüsaian massa our dal ordinari.

Externamaing.

Planten masda cun sal et applichiar, fa ir davent ils guoters. Alchüns metten solum la ragist intuorn calöz in ün fil per quel manchiamaint.

A tschasantar il lat dallas dunans, cur chi zaivran ils uffants, à strichiar ils chiavadeus cun deto zü da planten, fa bain bot tschasar il lat.

A couschar la ragisch da planten in agua et lavar oura la bocca [f. 76b] à vero tngiair in bocca plü chiaud chi spo, pilgia veia la dolur dals daints od eir a maschiar suot ils daints, dess far il simil.

Dal plantan agü a tour 3 fölgias et las tngiair in bocca, schi nun t offenda ingiün àviöl, cur chi s ha da far cun els.

La chiaminella à couschar in aschai et meil, es bun per quels chi [p. 165 modifica] pilgien il mal da crudar veia, leivan bein bot in pee et sun per alch[ün] temp libers da tal manchiamaint.

Remedi per l uffladüm da hydropiseia, cur l’agua nun po passar.

R. Arbaias duos lots, ginaivra ün lot, et 3 passellas d’alg smazüchià insembel et metta ün maun plain bren düerdi et lumaia gio in ün test 5 cun üna coppa d vin alp et fa couschar infina chi vain dür in forma da phlastar, strichia sün ün lanzöl et applichia allas parts bassas da pe il vain. ter veia chiaud.

Remedi per la nerva contracta.

Il öli fat our dal lain da ginaivra a strichiar gio per il spinal dalla rain, dess sarvir zuond bain per debleza da nerva.

Deto öli es err bun per il madrun, a tour internamaing alch guot.

Serva eàr per l udida persa à metar aint in las uralgias.

Deto öli vain fat in sequenta forma.

Pilgia duos avnas da terra cotta l üna sco l autra chia las boccas seian d üna masura largias et chi seian invarnischadas dadaint vart et implescha üna da detas crögias cun lain da ginaiver talgia manü, lura metta ün plech taunter lüna et lautra cun fouretas acioe chi al oli possa passar tras, lhura metta quella vöda aint in terra et quella cul lain süsura et il plech taunter lüna et lautra, lhura fa fö da chiarbun in tuorn quella dsura, chi ha aint il lain, schi va il öli tras ilg plech in la d suot et es fat il öli.