Statuts dilg Cumin d' Uors

Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, IV.djvu

Statuts dilg Cumin d' Uors Intestazione 27 giugno 2020 75% Da definire

Fuorma u Ceremonial Furmas dils Saraments
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
Vol. IV

[p. 35 modifica]

STATUTS DILG CUMIN D' UORS.

(Ineditum ach [Nach] Ms. UW.)

[f. 1a] Statuts dilg ludvl Cumin da Uors.

Suenter quei ca ilg ludvl Cumin, tras speciala grazia a buntad da 5 Deus, sa ha tschentau enten stand da libertad, a successivameng tschentau ilg seu Oberkeit, ilg qual ha era sut tschiel aviert angirau, enten num della sointgia Trinitat, laud ad hanur da Deus ad ilg beinstar da sia baselgia, da fürdriar, puccaus a lasters, je tutta Gottlosiadad struffiar, a perca quei ton pli hagig seu effect, schi ha quel er anflau per basngius da tschentar si tschentaments a reglas, perca in ludvl Oberkeit haig inna norma da proceder, ad ilg cumin pievel in avisament co sa salvar, a quels ean: 1. Deig ilg Oberkeit, sper ilg mistral, scrivont, vaibel a seckelmeister, adinna consister or da dodisch giraus en caussas civillas, da legs a da falonzas, en criminal [f. 2] aber deig eunc vangir traig tier dus dilg Zusatz.

1 Quei Oberkeit deig aver da truvar sur tuttas caussas civillas, scha la parentella da seun / Verlegenschaft / ca fuss pli datier ca augs a nefs da cusrins, antgins dad els dilg Oberkeit pudess stgüsar. Quels aber ca statten en quei grad da parentella a pli anor, dein puder, tont quels dilg Oberkeit truvar, sco auter pievel dar parditgia, a quei deig survir perniess cumin: duess ei tuccar tier ad easters, ca lessen buc sa cuntentar da quest niess Statut, scha deig ancunter tals, ton en truar sco dar parditgia, vangir procedieu suenter ilg articul della part.

2. Sch’antgins cunmembers dilg Oberkeit per stgüsa statten or, scha dein quels ca restan nunstgüsai trer ent auters per lur sarament antroca sin la meza dartgira, la quala meza dartgira allura po tuttas defferenzias civilas manar a fin. — Scha treis dilg Oberkeit restan, ca han bucca stgüsa, schi train quels en antroca sin la meza dartgira; restond mai dus, dein quels trer ent ilg tierz, a mai in, scha [p. 3] trai quel in, per cun quel lura trer ilg tierz, a tuts treis ansemmel constitueschan ner train en 30 sin meza dartgira. Mo scha dilg Oberkeit restass zund nagin, ca avess buc stgüsa, scha deig ilg antir Obr. star ansemmel a per lur saraments trer ent treis a dar ilg sarament a quels, a lura passar giu tuts auters, a laschar quels treis cumplanir la meza dartgira. [p. 36 modifica]

3. Enten faigs da legs a dartgira da falonzas pon er cun meza dartgira tuttas defferenzias vangir manadas or / mo en resguard da stgüsa dein savrins a pli anor puder truar a dar parditgia, quels ca fussen pli tier parentai aber buc.

4. En munconza da meza dartgira deig, per cumplanir quella, vangir observau la regla constituida en civil, Art. 2; bein aber deig ilg miez grad da parentella vangir observaus.

5. Enten criminal deig adinna tut ilg Oberkeit, ner enten cumplein diember, ad en cass da basengs d’ilg Zusatz, ilg niess a quel dilg cumin 10 della Cadi, vangir clumaus, [p. 4] truvar a manar tuttas caussas necessarias, a sch’ei fuss basengs, peramur da parentella da trer ent antgin per cumplanir la dartgira, scha deig la avont constituida regla a statut vangir observau enten trer ent giraus, a cunzund deig vangir observau il grad da parentella: savrins, a pli datier dein haver stgüsa.

6. Tuccond tier ils cuosts enten faigs civils, scha deig inna dartgira a seu cuost esser taxada f. 8, a scha las parts sin ilg gi da dreg sa giustassen avont ca la dartgira / bitgietta / seig ambanida, a dent part a’ lg Obr. ilg lur giustament, scha deig la mezadad dilg cust vangir schanigiaus a sa cuntentau cun f. 4; mo da leuanvi ca la bitgietta peramur dad els fuss alzada ner ambanida, schi dein ils f. 8 flussiar.

7. Per in process ordinari stat sura a’ lg Oberkeit da taxar mintgiamai suenter sco el ven taneus si dellas parts, a deig adinna vangir observau, ca cur inna part perda la principalitad, dad er vangir cundemnada ent ilg dondreg, upia ch’ei vangiss autras raschuns meriteivlas dad observar.

[p. 5] 8. A mintgia parditgia, ca ven tadlada deig vangir pagau 20 kr. a scha ella ven cumondada a fa ubadienscha, mo buc tadlada, deig haver per mintgia gada 10 kr. a cur ella vangiss cumondada a figiess buc ubadienscha, senza sufficienta sgüsa, a la part vangiss coutras pregiudicada en seu process ner custs, scha deig quella parditgia esser obligada da purtar giu il custs da quei gi, ca la part, c’ha faig cumondar havess mess or, da coudanvi far bunna ubadienscha, a nunfigiend, ven resalvau plianavont da proceder suenter circumstanzias.

9. Cur ilg Oberkeit peramur da defferenzias vangiss dumondaus da prender ent ilg conspect (Augenschein) schi deig mintgin ca trova haver f. 1 ilg gi, sco er ilg scrivont a vaibel.

10. Tiers inna scussiun dein quels ca vengien ordinai latiers haver 48 kr. ilg gi mintgin, ad a lgi scrivont, per scriver or ils Abscheids, per cunaschienscha dilg oberkeit, suenter sco el ha la fadigia.

11. Per derscher si inna bref d’appellaz eis fixau f. 4 sin quels [p. 37 modifica] ca vengien ordinai da partgir; dapli a lgi derschader per ilg sagi in thllr. ad a lgi scrivont in quart thllr.

[p. 6] 12. Enten prender si a dar ent ils plis sin ils Abscheids, sco er metter giu l’instrucziun da Bundstag deig ilg mistral clumar antgins dilg Oberkeit suenter seu plascher, a quels dein haver per spiendi mintgia gada 5 f. 2; ils abscheids aber purtar avont a lgi cumin, a tgei ca ven concludeu cun ilg pli, da sa regular leu suenter.

13. Ilg mistral deig buc esser auctorisaus ner er obligaus da dar ent dartgira, resalvont a lur cust, sch’ei fuss buc eunc autras fatschentas d’impurtonza latier, antroca a lgi ei bucca vangieu ent treis sigradas; allura cur ca la dartgira fuss numnada, ad antgin vuless buc ir vinavont cun seu ploing, scha deig quel esser obligaus da far a saver a’ lg mistral ilg gi avont la dartgira, nua ca lura ad in tal deig vangir mess si nagins custs: mo laschond antroca ilg gi da dretg, dei el esser curdaus da purtar giu kr. 40 alg Oberkeit.

14. Enten faigs da leg dein las parts purtar giu tuttas spesas, sco antroca da cou eis usitau, a plianavont als singurs spirituals lur ordinari salari, numnadameng: a quel dilg leug in miez Filip ad a quel ca ven neutiers in Filip [p. 7] ad a quels dilg Obr. a mintgin kr. 30, sur ilg ordinari spiendi / inna tscheina / a tut ilg Oberkeit hagien stgüsa ner buc.

15. Enten criminal deig ilg derschader haver mintgia gi f. 1 30 kr. in mussadur f. 1, 12 kr., in ordinari girau, scrivont, veibel a seckelmstr. mintgin f. 1 ilg gi.

16. Enten dartgira da falonzas, sco er per prender si tgisas deig tut ilg Oberkeit, sco er quels ca peramur da parentella vangissen traitgs ent, scrivont, veibel a seckelmstr. mintgin aver kr. 30 ilg gi, ad a lgi veibel per tuttas cumondadas ina dabeiver mintgia gada c’ilg eis da cumondar a dartgira. Plianavont deig a lgi veibel ner tgi ca figiess en seu num ina scumondada, vangir pagau kr. 4 per mintgia cumondada ner scumondada per scaffiment da perticolars.

Savunden grobs delicts a fallaments, sur dils quals eis buc fixau ilg strof.

17. 1. Blastamar Deus, seu s. Plaid a Sacraments;

2. Angirar fauls, ner rumper sarament;

3. Strieng, a nauschs a nunlubeus Kunsts dilg Satan;

[p. 8] 4. Far faulsa muneida, faulsas scartiras;

5. Duvrar faulsa peisa a massira;

6. Rukigiar tearms a fierer or quels maliziusameng;

7. Curdar or da Christieunadad, far Sodomia;

8. Blutschand, rumper la leg; [p. 38 modifica]

9. Traditurs, mordbrenners, ladarnitschs sco ei pon esser minmai da considerar;

10. Surmanar duneuns ner juvantschellas;

11. Far amparmaschuns da leg cun plis persunnas en ina gada;

12. Cupplers, a quels ca gidan rumper la leg;

13. Rebeliun ner Aufruhr;

14. Schmanatschas, a manar or quellas;

15. Mazaments da mintgia sort meriteivels da castig;

16. Pitgiar bab a mumma;

sco er auters delicts a grob fallaments, ca ean buc numnai, dein adina vangir laschai sura ad in Oberkeit da proceder suenter sco la causa sa presenta, a da sa regular suenter ilg tschentament tschentaus si, a da cuminnas terras approbaus ad acceptaus.

Fallaments ca han si taxa:

18. 1. Inna persunna d’ilg sarament, ca cometta pitaneng, deig esser obligaus a lgi Fiscus, sur las spesas inquisitivas a judicialas. ∆ 50;

[p. 9] 2. Inna persuna buc dilg sarament, mo maridada ∆ 20;

a plianavont per cunaschienscha dilg dreg

3. In vieu ner inna persuna ledia ∆ 10

4. In ca ei en in dabatt, a ven griaus da prender si /. dar ./ freid, a sa cuntenta buc sin la terza dumonda ner varneg, quel eis curdaus f. 1 a suenter mintgia varnigiada ilg dubel.

5. Tgi ca prendess si freid, ad ilg salvas buc, dei pagar f. 5.

a plianavont suenter sco ei pudess daventar ad alaid per cunaschienscha, da struffiar.

6. Cur ca in dabatt ven mess en freid, schi deig nagin dar caschun da pitgiar sur freid, a tgi ca cunterfigiess deig er vangir traigs en castig, per cunaschienscha dilg Obr. suenter ilg faig.

7. Tgi ca vangiss tiers in dabatt, quel eis culponts per conscienzia da 30 metter las parts en freid.

8. Tgi ca plidass ancunter hanur a reputaziun, a sto far Abervandel, quel deig pagar falonza f. 5.

9. Tgi ca fa mantgir avont la dartgira ambanida f. 1.

10. Tgi ca fa seun en dabatts f. 1 — 4.

11. Tgi ca dat ina pungiada schitgia en dabats — k. 32

12. Tgi ca surcurdass in auter a cas’a curt per far don f. 5. a plianavont suenter circumstanzias per cunaschienscha dilg dreg

[p. 10] 13. Tgi ca ara ner sêga mema, a ven lamentau a lgi derschader, a pruvau ilg faig, quel deig pagar f. 1. [p. 39 modifica]

a plianavont per cunaschienscha dilg dreg: quel deig aber buc vangir accusaus a lgi derschader avont ca saver scha la cuntrapart velgig correspunder pilg don.

14. Tgi ca sa figiess fugitiv en in dabatt per buc vuler prender si freid dei pagar
f. 5.

a sch’el figiess ad antgin inna mala frida, ca fuss prigel della vitta, schi deig quel buc peramur della fuigia, mo peramur della frida vangir castiaus, per cunaschienscha d’ilg dreg.

15. Tgi ca cumprass anqual caussa or dad uffonts ner persunnas vugadadas, ne da tals ch’ei vivont cunaschent ca talas causas ean buc 10 stadas lur aignas, quel deig esser obligaus da turnar cur ei ven dumondau, a quel ca ei stau schminueu, senza pagament, a plianavont vangir castiaus per cunaschienscha d’ilg dreg.

16. Tgi ca friss partida en in dabatt deig pagar f. 5.

a plianavont suenter cunaschienscha d’ilg dreg

17. Tgi ca surcurdass in curtgin ner jert per far don, a quel ratschavess vid seu tgierp ner sia nembra fridas ner malamparneivladads per caschun da schirmiar [p. 11] ilg seu, quel deig esser avisaus dad aver da spitgiar dilg Oberkeit pauca consolaziun, mo bear ont, sco la caussa sa presentass, vangir castiaus.

18. Tuts interess, ca arivassen pervia da fallaments ner confiscaziuns da criminal dein, quei ca resta sur las spesas ner salaris schon determinaus, curdar a lgi Cumin, a vangir rendeu in redli quint.

Supliment.

19. 1. 1825, ils 15 da Maig eis sin Cumin faig per tschentament, ca da coudanvi deig ilg amprim girau vastgir la plaza da seckelmeister, e sper esser girau enten ils auters faigs, er prender si las obligaziuns, ca ilg sarament d’ilg seckelmeister cunporten.

20. 2. Enten faigs civils, cur ca ei nascha defferenzias, ilg importo dellas qualas varga buc f. 20, ven quella questiun inapellablameng decidida din Vermittlungs - Amt, ner Friedens - Gericht, ca consista or d’ilg Mistral sco president, sper eunc dus giraus, ilg scrivont ad ilg [p. 12] veibel fuss ilg cass ca in, dus ner tuts treis avessan stgüsa da parentella ner autra sufficienta, schi eis ei constitueu a mintgin in agien supleant, ils quals tuts vengien elegi dil Cumin. La stgüsa per parentella ven observau ilg grad sco vivont eis constitueu en caussas civilas.

3. Tiers quella dartgira ven sigrau per inna dartgira da cust, cun f. 3 kr. 20.

1828, ils 26 da Maig eis dilg Obr. projectau a d’ilg vaschinadi ner [p. 40 modifica] cumin preu si per tschentament, ca ilg Oberkeit deig en process d’injurias vangir constitueus sco en faigs da leg.

Item: Davart ilg dar parditgia avont las parts eis faig per statut, ca la part, la quala producescha parditgias deig, suenter esser numnau a saramentau las parditgias, metter per scrit las dumondas vid las parditgias, quellas en scrit consengiar a lgi Derschader, ad allura en absenza dellas parts a d’ilg auditori dein las parditgias vangir tadladas a protocolladas.

Er deig scadinna differenzia avont ilg gi da dartgira vangir avont ilg constitueu project da pasch, par far inn’amprova d’amicabilitat denter las parts litigantas.

[f. 12b] Sur da scumondadas eis 1843 ils 23 Febr. faig par statut, ca in ilg qual vult far inna scumondada da buc laschar passar tras seu prau, ei seig mai a pei ner cun manadiras, deig far l’instanzia tiers ilg sgr. mistral, lez deig publicar l’amprima domengia sin vischneunca l’instanzia faitgia, nua ca quel, ilg qual pretenda per vau cou, deig quel seu pretendeu dreg notificar a lgi mistral, ad allura, suenter ca part a cuntrapart han realisau las pretensiuns avont ilg mistral, sa sclaresch’el scha ilg mistral sa conceder tala lubienscha; bein aber deig par 8 gis da l’amprima instanzia navend, buc esser lubeu da practicar quei vau.

Duess in senza dregs surpassar inna en tal moda concedida scumondada, schi eis el suttoposts alg ploing dilg sekelmstr., sco er deig dilg mistral vangir taneu in exact protocoll da tuttas dad el concedidas scumondadas. Scadin creditur, ca garegia tiers ilg mistral da puder far stumadira, eis obligaus da deposar tiers quel inna sigrada dad in Thlr. f. 3. 20, or dilg qual deig vangir tenor statuts a breigias indemnisau ils stumadurs ad ilg veibel.