Tschentaments
 |
Questo testo è completo, ma ancora da rileggere. | |
| ◄ | Bref da partazun | Protocolls della vischnaunca da Trun | ► |
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathieTSCHENTAMENTS
dilg Cumin da Muntognia renovai ilg Onn 1836.
(Ineditum nach Ms. Mt.)
| [f. 1a] | Organisatiun dilg Oberkeit, dretgiras a Cunselg baselgia. |
Ilg Oberkeit a la dretgira, civila criminala a da fallas, consista sco per avont ent ilg Landamma /: Mastral: / 12 Giraus, Fiscal, ner Actuar, Scrivont a Veibel. — La dretgira consistoriala ven componida: or dilg 30 surnumnau personal a 2 singurs spirituals da nossas pleifs, ils quals cun vusch consiglionta prenden part vid la fatschenta vertenta.
La dretgira pintgia /: Vermittlungs - Amt: / consista ent ilg derschader ad ils 2 amprims Giraus, cun Scrivont a Veibel.
Ilg Cunseilg baselgia da nossas Pleifs, or dilg Spiritual dilg Leug, ilg Mastral da Cumin enten sieu leug, ils Giraus a Vugaubaselgia, nua ca in tal exista.
Ligida dilg Oberkeit ad Uorden dad observar sin la Tschentada.
Ils 12 Giraus vengian en regla 8 gis avont ca salvar la tschentada dilg Oberkeit a dils deputaus dils Vaschinadis ligi ora sin plascher ad aprobatiun dilg Cumin, suenter la mintgia mai existenta repartitiun tenter ils Vaschinadis.
[p. 2] Silg Cumin da tschendada ven oravont ligieu ora ilg Mastral ner confirmau ilg velg, a suenter ca quel ei Saramentau /: sch’el ei ün nief: / sut sieu präsidium aprobau ner midau ilg surmentionau Vorschlag, da Girau, a tscherneu ora ün Statthalter or dilg diember da quels, a plinavont ligieu ora Scrivont a Veibel. Fiscal ei ex offizio senza autra ligida ilg Mastral ca passa ora, per tonts ons sco el ha administrau quei Uffizi.
Tiers üna valeivla Ligida vult ei la pluralitad da las Vuschs dils humens da Cumin presents ca han cumplanieu ils 16 Onns.
Per ca mintgia hum da Cumin sapig dar sieu meini sin dueivla deschenta guisa, dei tiers la ligida dilg Mastral vangir amprau anturn, a tgi ün velgig cunfidar quei Uffici, a per cura, ca pli ca la mezadad da las Vuschs presentas sa unischen sin üna persuna loutiers, dei tras ilg Mastral da Cumin, ner scha el fus sez en Vorschlag tras ilg velg Statthalter vangir faig üna tscherna sin quela.
Duvessan plis subjects vangir en Vorschlag, aschia ca in pudess bucca rivar tiers üna absoluta pluralitad, scha croden quels ca han gieu las paucas vuschs or da la legida, a las tschernas vengian fatgias sin quels 2 ca han gieu las pli Vuschs.
[p. 3] Tiers la ligida da scadin Girau ven ei amprau en general, schün velgig ilg Vorschlag dils Sezzers confermar, ner quel midar cun metter avont ünna autra persuna loutiers, daventa nagina appositiun ancunter ilg Vorschlag, scha ven ei fatg la tscherna tras ilg Mastral, ven ei aber proponieu autras persunas, scha dei la ligida ir anavont sco tiers ilg Mastral.
Scadin hum da Cumin, ca guauda la cunfidonza da sees cunburgeis tiers ilg Uffizi da girau, ei seigig l’amprima gada, ner mintgia gada dus ons suenter ca el ei passau ora da quei Uffizi, ei obligau da sa suttametter a la ligida sut peina dad esser privau da tut assistenzia dilg Oberkeit par tals dus ons.
Per prevengir a differentas inconsequenzas dei silg avigner ilg Uffizi da Mastral bucca vangir dau sura pli ca ad un en üna gada, ad er bucca en üna gada pli ca sin dus ons lün suenter l’auter.
Duvers dilg Oberkeit sco Vorstand dilg Cumin.
Sco Vorstand dilg Cumin ha ilg Oberkeit da vigliar sur da tuttas relatiuns dilg Cumin, juridicas, politicas, oeconomicas a religiusa a tiers quei fin: Da mirar ca nagin stettig rechtlos, mo ca ei vengig dau a scadin ca giavischa, prompta mediata gistia, da vilgiar sur da l’observatiun dils tschentaments a suttametter ilg surpassader ailg dueivel Castig.
[p. 4] Dad haver quitau per tuts dretgs dilg Cumin enten sias relatiuns politicas a mirar sisur ca quels da naginnas varts vengian violai a schminuis. — Sco organ dilg Cumin, tenter quel ad auters Cumins, a da las Authoritads cantonalas, — da corresponder dueivlameng, a nagutta da negligiar, par ca ei vengig prevegniu a don en general ad en particular; d’haver quitau per ilg interess oeconomic dilg Cumin cun procurar quel dueivlameng tiers tuttas occassiuns ca sa porschan loutiers, — cun haver clars Quints, a spargniar tont anavont sco ei sa lai far dons a Custs. — Da mirar sisur ca ils terms dils Cunfins da nossa Giurisdictiun seigian clars ad en Uorden a nua ca tals muncassen tras prompt remiedi vangir avont a don a malantalgienschas.
Dad haver quitau per ilg beinstar da persunas specialmeng confidadas a sia survilgionza per Vieuas ad Orfans ad autras paupras persunas. Medemameng er per la Giuventegna, ca quella vegnig bucca negligiada, mo enten las Scolas, a tiers autras occassiuns da bein informai a qualificai Mussaders instrui enten la religiun, sco era ent tut quei ca ei bisgnius a nizeivel tiers la Vetta.
[p. 5] D’haver agur sin ilg deportament da ses confidai en general ca bucca tras l’ün ner l’auter tiers public scandel nossa religiun vegnig schgamiada, ilg num da Deus profonau, ad ilg survetsch divin antarlaschau.
Prender si tgisas.
Tiers scadina radunonza dad Oberkeit han ils cunmembers da quel, oreifer ilg Veibel dad ofniar ad els cunaschents Surpassaments dils tschentaments da Cumin, ner era generals, a dei tiers quei fin: vangir amparau anturn per dar a mintgin ocassiun da dar ent las dueivlas tgisas.
Metter giu Quint dad Oberkeit.
Tiers ocasiun ca ils Sezzers cumparen tiers la ligida dils Giraus, dei ilg Oberkeit dar a quels relatiun co ei stat cun ilg Quint dilg Cumin tont anavont sco ei sa daventar.
Dar Vugau.
Scadin taner cassa ent ilg qual s’afla naginna persuna adateivla da star avont a l’oeconomia dei vangir ex ofizio, cun ün sufizient vugau providieu scha las persunas sezzas ner lur parents antarlaschassen da giavischar in tal.
[p. 6] Ilg medem dei vangir observau ancunter Orfens ilg fatg dils quals stes bucca en cumplein sagir mauns, sco er anvers malnizeivlas persunas a las qualas sezzas, ner lur figlilonza stess evidentameng avont mongel a pupira.
Scha nagin ven tras las persunas sezzas ner lur Parentalgia dessignau ner giavischau per Vugau, scha ean ils Giraus dilg leug tenter l’in ner lauter obligai loutiers silg meins per dus Ons.
Ven aber üna persuna tenter ilg diember dilg Oberkeit ner oreifer quel giavischau per Vugau, ad ilg Oberkeit afla la ligida per prudenta, scha ei ünna tala per dus ons obligada da sa suttameter sut falla de 3 ∆ scha ella ha bucca schon da proveder 3 Vugadias ner buc autras per Cunaschienscha dilg Oberkeit valeivlas raschuns da sa retreer da quei Duver.
Prender giu Quint da Vugadias.
Aschi savenz sco ilg basengs dumonda silg meins aber mintgia dus Onns, dei avont la tschentada dad üna Commissiun dilg Oberkeit express radunada, ner tiers autras radunonzas dad Oberkeit cun schanegiar tont sco pusseivel custs [p. 7] vangir prieu giu quint da Vugadias ad ilg destinau gi loutiers tont anavont sco las Circumstanzias dumonden vagnir publicau. Monglusas persunas ner familgias dein vangir schaniadas cullas Spessas da quei gi tont sco ei sa lei far, a talas persunas monglusas, ca tras aigna spargniusadat a bun deportament sa fan meriteivels loutiers tutavia vagnir liberadas ad ilg Cumin pagar lur part vid la Spessa da quei gi.
Creditar a persunas Vugadadas.
Tgi ca creditescha a persunas Vugadadas senza savida a consentiment dilg Vugau sa privescha da tutta assistenzia dilg Oberkeit enten ilg trer ent ilg sieu haver da bien da quellas varts, a scha üna tala rauba confidada consista enten buvrondas sa fa in tal culpeivel dad ün Castig adual a sia dumonda.
Legitimatiun da Dretg.
Enten process per interess, dei aschi bein ilg Derschader sco Giraus, Actuar a Scrivont, tgi ca ei pli lunsch parent cun las parts, ca ent ilg 35 secund grad /: vul gir ca Cusrins: / [p. 8] puder truvar a dar parditgia.
Enten process per honur /: Injuria: / consistorials, criminals a da fallas, tgi ca ei pli lunsch parent cun las parts ca ent ilg tierz grad /: numnadameng ca zavrin: / puder truvar a dar parditgia.
La parentalgia tenter ilg derschader als Giraus ad a quels cun ilg Fiscal, ner Actuar a Scrivont sclauden ora ne lin ne lauter en nagins Cass.
Per avdonts dilg Cumin sclauda er la parentaglia tenter ils Giraus sezs bucca ora, siont ca ilg Cumin ha aprobau la ligida.
Enten process nua ca Cumins, Vaschinadis ner autras Corporatiuns fussen interessai han mai quellas persunas da la Dretgira Stgisa, ca han tiers talas Corporatiuns Geniturs, Uffonts Fragliuns, sco cuninteressai.
Cura ca ent ün dretg civil ner da fallas tiers la persuna ca ten la bitgetta onc Sis Giraus nunpartischonts ean avont maun, dein quels esser Obligai da passar ent, a las parts da sa cuntentar da quei diember, resalvau Cass criminals ca dumondan ilg Zusatz.
Duront l’interquisitiun da Cass criminals dei senza lizienzia dilg derschader, nagin ca sauda tiers la dretgira s’absentar dilg Cumin antrochan ilg process ei bucca finiu.
| [p. 9] | Parditgias. |
Quei grad da parentella ancunter las parts ca dat stgisa a la persuna da seer en truvament la po per ordinari er sa stgüsar da dar parditgia, adina aber ressarvau Uordens a Reglas Generalas en specials Cass. Una persuna ca cumpara bucca a dretg temps ad Ura par metter giu sia parditgia, sa fa ancunter la persuna ca la schau cummondar culponts per tuts dons a Custs ca savundan or da sia renitenzia, ad ei mintgiamai suenter circumstanzias suttaposta a Castig.
Salvar Dretgira.
Aschi savens sco ilg basengs dumonda dei ilg derschader salvar dretgira. — oravont aber ha el da far provas tiers lugament amicabel tenter las parts, a zvar stat ei enten sia libertad da schar cummondar las parts tiers el, ner da sa render tiers quellas, sch’ilg Object da la dispitta ner autras Circumstanzias dumondan bucca schon, ca in sa rendi nua ca quel schai ner las parts avdan.
Sa ilg lugament bucca haver plaz, scha ha ilg derschader, scha la causa ha premura da fixar ilg gi da dretg en antalgienscha cun las parts; ancunter velgia da l’ina ner da l’autra senza sufizientas raschuns loutiers [p. 10] bucca destinar quel da Gii anvi avont ilg settavel Gii.
Dretgiras criminalas, ner da fallas vegnian er salvadas aschi savens sco la necessitat ei avont maun!
Per stgivir tont sco pusseivel ca nagin vengig senza raschun cummondau avont dretgira da fallas stat ei a quella sura dad oravont intercurir la caussa tontanavont sco ella afla per bassgnius.
Sagirada — a Custs da Dretg.
In avdont dilg Cumin sagirescha a lgi derschader per ils custs d’ün agien gii da dretg cur el quel giavischa cun f. 10. — per üna simpla sagirada aber cun f. 3. —
La part respondenta sagirescha avont ca passar en risposta, cun ilg medem sco ilg plonschader.
In jester ha en l’ün a l’auter cass da sagirar cun ilg dubel da pli ca ilg dumiesti, ad aschia er ilg respondent.
Milsanavont stat ei sura a lgi dretgira, aschi bein dilg dumiesti sco dilg jester, onc duront ilg dretg, da saschar sagirar da pli per ils custs.
Scha enten ün process comparan parts iestras, a giavischassen da tucont tiers ils custs da dreg, in sa cuntegnig suenter ilg decret dilg Cantun da quellas varts, scha dei quei ad ellas vangir concedieu.
[p. 11] Tgi ca lai cumondar sia cuntrapart a va bucca anavont cun ilg dretg a tgi ca ha sagirau, a racloma bucca la sagirada dus gis avont ca ilg Veibel cumondig a dretgira, ha da purtar giu quei ca dalla dretgira lgi ven mess si.
Contumazias.
La part ca ha enten ün process civil muntanieu sieu ploing en contumazia paga ils custs da dretg da quei gi, cun regress vid sia contrapart. Vult quella schligiar si la contumazia ent ilg tems fixau, ha ella oravont cur ella sa declara loutiers, tier ilg derschader da deponer la sagirada, ad avont ca passar enten dretg da restituir a la contrapart ils custs da la contumazia.
La part plonschonta aber da sagirar avont ca passar enten replica. Rasalvau adina per la dretgira la finala repartitiun dils custs. — Contumazias da la dretgira de fallas ner suspensiun da dreg /: Aufschub: / dein naginas vargar ilg Cumin da tschentada, mo vignir decididas onc da la medema dretgira sin don a custs da tgi ca ha ilg antiert. Rasalvau dantont adina inpediments valeivels aschi bein per ilg derschader sco per las parts.
| [p. 12] | Trer si dretg. |
Da trer si dretg ven ei considieu cura ca la dretgira affla las raschuns loutiers per suffizientas. En causa civila ha la part giavischonta da purtar giu ils custs da dretg da quei Gii, a continuont ent ilg process er da far l’anschetta ent ilg Sagirar sco üna part plonschonta.
Dretgira pintgia. Vermittlungs - Amt.
Cunseilg baselgia.
A lgi Oberkeit stat ei sura da regular sia competenza, ca ella seigig aduala en tutas nossas baselgiadas.
Protocolls a correspondenzia.
Ilg protocoll ven tiers tuttas ocasiuns da radunonzas dad Oberkeit a dretgiras completas manau tras ilg Fiscal sco actuar da la dretgira.
[p. 13] Sa ilg Sbozz dilg protocoll quei gii bucca vagnir mess avont a lgi dretgira tiers aprobaziun, scha dei in tal enteifer ils amprims otg gis si sur vagnir mess avont a üna comissiun da la dretgira, tiers gir bien ner corectiun antrochen l’amprima radunonza dilg Oberkeit.
Essend quel redigieu ad aprobau dilg Oberkeit dei el allura senza targinar vagnir purtau ent ilg protocoll dilg Cumin.
Per ün simpel Extract dad üna sentenzia or dilg protocoll cun la sottoscriptiun dilg Actuar po quel sa schar pagar 40 kr a sut sigil da Cumin onc f. 1, 40 tiers favur dilg derschader.
Duvers dilg Fiscal, a dilg Scrivont.
Ilg Fiscal ei ex offizio ilg plonschader dilg Cumin enten tuts Cass criminals a da fallas ca vegnian avont las dretgiras.
Ilg Scrivont ha ent in tal dreg per ilg Fiscal da nudar si substanzialmeng tut quei ca ven avont ansemblameng cun las sentenzias tiers furmar l’undrora ilg protocoll.
[p. 14] Ilg Fiscal ha da proveder tuta corespondenzia per ilg Cumin, ilg Oberkeit a dretgiras.
Ilg Scrivont da gli prender giu la fadigia da la copiatura, la Sottoscriptiuns da brefs a scartiras rilaschadas da l’ina ner l’autra dretgira stat tiers a lgi Fiscal sco Actuar da la dretgira ner sco cunnember da quella.
Attestatiuns ner scrittiras a publicatiuns dilg Cumin ad Oberkeit nua ca la suttascriptiun dilg Mastral sco Vorsteher dilg Cumin cumpara, ha ilg Scrivont da suttascriver sco Gerichtsschreiber.
Cur ca ilg Fiscal ha Stgüsa ei seigig sco plonschader ner sco Actuar, dei la dretgira or da sieu miez ner oreifer quel ordinar in Substitut.
Substituziun dilg Fiscal per autras da sias absenzias van per sieu agien quint a la dretgira ha d’ancanuscher l’indemnisatiun per ilg Substitut.
Tschentament sur dilg prender en humens da Cumin.
[p. 15] Persunas ca vulten acquistar ils dretgs da Cumin ston oravont esser Vischinas dad üna ner l’autra Vischnaunca enten ilg Cumin, esser lgieut da bien deportament ad en favoreivlas circumstanzias oeconomicas.
Tgi ca garegia da rivar loutiers, sto sieu giavischament notificar a lgi Mastral da Cumin a quel ha cun ilg Oberkeit da sa cunselgiar cont anavont ün fetschig üna buna ner üna dubiteivla acquisitiun.
Cura ca ei plai po allura ilg Oberkeit quei giavischament, cun, ner senza project schar rivar avont ilg Cumin ner avont ils Vaschinadis sco el afla per bien. Vegnien tutas persunas pridas si, scha han ellas da pagar sco savunda.
In hum maridau ner in Vieu f. 100
In Cumpoing ledi — — — f. 75
In Matt sut 16 Ons — — f. 50
Responsabilitad dils Vaschinadis per lur Hintersäss.
Scadin Vaschinadi ei responsabel ancunter ilg Cumin per bun deportament da ses Hintersäss /: rasalvau la lgieut da Cumin ad ils Angehörigs:/ per la Summa da f. 100. p. 16 leer.
| [p. 17]. | Tschentaments. |
Ilg Surpassament dils quals ean suttaposta a zensura Castig ner falla.
Sanctificatiun da dumengias firaus a festas.
Scadin avdont reformau da nies cumin ca eis sin sees ons, ei obligau da frequentar ilg survetsch divin a prender part vi dilg gudiment da la Sontgia tscheina, a sin tals giis d’antarlaschar tuttas lavurs antrochen ussa bucca usitadas en nossas baselgiadas reformadas, a tuts passatemps doneivels, maldischents a scandalizius tras ils quals ilg gi dilg Senger ven profonaus.
Scadina parsuna ca ha comunicau, ca senza legitima stgisa stat ora pli ca dus priedis l’in suenter l’auter sco quel ca antarlai la Sointgia tscheina senza legitima raschun mai ina gada, dei dilg Oberkeit vagnir verbalmeng zensurada, scha ella fa bucca veer, ca ella hagig sur da sieu star ora sa legitimau avont sieu Cunseilg baselgia, ner da quel ratschiert la dueivla zensura.
Duvess üna tala persuna bucca vuler comparer avont ilg Oberkeit cur ella ven cumandada, ei ella per malabadienscha da castiar cun üna trochen treis ∆.
[p. 18] Sin giis da festas, dumengias a firaus dein sco tutas autras Lavurs era ruvassar mulins, piglias, ad auters instruments dad aua sut 1 ∆ falla, duront ilg unviern en cass da grondas fred[a]glias han ils Giraus dilg leug authoritat da far exeptiun per ils mulins. Sin tals giis dei nagin duvrar Vaffens tiers schuar sut falla da ½ ∆ a sut la medema falla nagin duront ilg priedi de l’Eamda duvrar manadira ni far lavurs ord Cassa.
Saltar da tgei tems ei scumandau.
Sin giis da dumengias, firaus, a duront l’antiera passiun sco era 5 ell’eamda avont a suenter mintgia festa ei ilg Saltar scummandau, sut falla da f. 3. 20 X per cumpagnia ilg possesur da la Casa nua ca ei ven saltau ei responsabel per suenter.
Suspensiun dilg tschentament po vangir dau dilg Mastral en Uffizi per la dumengia en specials Cass, sco da nozzas, cur quellas croden bucc en duront la passiun ner 8 giis avont la festa, sco era per la dumengia da Capitel sch’ilg Spiritual ei absent.
| [p. 19] | Dar a Heigels. |
Sin giis da dumengias a firaus eis era scumandau da dar a Heigels sin ils Irals sut üna ∆ falla.
Gieugs da Hartas.
Ils gieugs da hartas per interess santali - per daner ean scumondai da tut tems.
Da Dumengias a firaus, duront ilg gii per mintgin ca prenda part vi dilg gieug sut ½ ∆ falla per mintgin, duront la noig puschpei sut ½ ∆ 20 falla per mintgin.
Sin giis da lavur per ilg gii, sco per la noig la mezadad da la surnumnada falla. Tgi ca dat cuviert tiers giugar paga en scadin dils surnumnaus falls, ilg dubel dad in ca ha giugau, ad ei respo[n]sabel a lgi Fiscal per tut la Cumpagia.
Surpassaments ancunter la Castadad.
Spuss a spusa ca salvan cuminonza carnala ensembel avont la Copulaziun ean curdei en 5 ∆ falla.
[p. 20] Persunas ledias ca sa patichen cun ilg Laster da la Voluptad croden mintgina en 20 ∆ falla. Persunas ca rumpan la Leg croden mintgina en 40 ∆ falla. Adina aber ressarvau a lgi dretgira enten tuts avont mentionai Cass da surpassaments carnals, consideront circumstanzias da paupradat ad autras, da schar suenter per la femna curdada antrochen la mezadad da la falla, per causa da las pli ampurteivlas a grevas conseguenzas ca savunden per la femma ca per lautra persuna.
La continuatiun ent ilg rumper la Leg croda sut ils tschentaments dilg Cantun da quellas varts.
Surpassaments ancunter l’honur dilg prossem.
Tgi ca offenda l’honur düna autra persuna ei culponts quella da restituir tont anavont sco ei sa daventar, ad ei suttaposta ad ün Castig suenter ilg grad dilg fallament.
| [p. 21] | Surpassament ancunter la persuna dilg prossem. |
Scadina schlageria /: grob tractar a violenza vid üna autra persuna: / ei suttaposta a Castig.
Circumstanzias ca graveschan ilg fallament en tenter auter las seguentes. Scha ei daventa promeditadameng ner cun spitgiar expressameng sin persunas per las strapazar. Scha ei daventa cun mauns armaus, seigig cun Vaffens ner autras caussas. — Scha ei daventa da la medema persuna pli gadas, aschia ca ella qualifichescha per üna persuna Scandelizziusa. Scha ei daventa sin publicas radunonzas. Scha ei daventa per far vandetta per fatgs dad Uffizi, ancunter persunas ca han gieu duvers da Sarament sin ellas.
Ilg antschavider dad üna schlageria, hagig el quella antschiet cun dar fridas, ner cun tractar d’üna maniera ca ilg offendieu per sa defender ner sa liberar sto duvrar miez nunlubis, ei scho sco Authur dilg Schlaghandel mintgia mai suenter circumstanzias suttaposta ad ün castig da 2 antrochen 10 ∆ falla.
Quel ca prenda part pli tard lundervi, sco er quel ca surpassa ils terms dad üna lubida defensiun ei suttaposta ad ün Castig suenter circumstanzias per cunaschienscha da la dretgira.
[p. 22] Ancunter quel ca ven malsalvau sa fa ilg Thäter culpont da lgi bunificar aschi bein per dolurs sco per ilg donn a lgi en auters risguards accusau, a sa fa meriteivel dad ün Castig ca vomig a peer cun ilg donn cummess.
Ven ilg Authur bucca scuviert, scha ean tuts quels ca han prieu part ancunter ilg malsalvau, ner ha el bucca da pagar, scha ean tuts quels ca han prieu sia partida responsabels per suenter.
Üna persuna ca anvida autras tiers gritta ad atteratiun cun plaids, giests ner fatgs enten occasiuns a lieugs nua ca ilg prigel tiers dispitta a prender part lundervi ei gronds, savunda schlageria lundrora sa fa ella culpeivla da quella, a meritta da la meza, a segund las circumstanzias er dall antiera falla d’ün antschavider.
Ladernitsch.
Tgi ca sapatrunescha dilg fatg dad ün auter senza savida da quel sin fin a mira quei da salvar per sasez cometta ün Ladernitsch, ad ei culponts da restituir [p. 23] ilg fatg rubau, ner en munconza da quel ilg sieu cumplein valzen a lgi proprietari a sur da quei meriteivels dad ün Castig da la valur dilg Ladernitsch cummess.
Ven aber a gli proprietari bucca restitueu la caussa rubada, ner sieu valsen scha dei ilg Castig purtar la dubla valitta da quella.
Ladernitschs da pli gronda ampurtonza ad er sez la continuatiun enten ladernitschs pli plitschens croden sut ils tschentaments criminals dilg Cantun.
Tgi ca catta üna caussa bucca da sia proprietad a muncenta da restituir quella, a lgi ver proprietari quella eis da risguardar per malfideivel, tgi ca afla aber fatgs bucca sees sut tetgs ner anturn bageigs dad ün auter ad ils metta bucc a maun sa fa mademameng culpeivel dilg ladernitsch.
Quel ca giavischa restitutiun ner indemnisatiun da beins a lgi rubai, ei seigig honur, sanadad, ner rauba, sto, scha ei lgi ven bucca corespondieu voluntariameng tras ilg offendider, quels sez a da dretg tems ancurir dad obtener tras ilg dretg, enten quei ca or dad üna sentenzia dada sco ploing dilg Fiscal en fundamentada sin la perditgia da quel ca ha pitieu ilg don, ner da persunas a lgi ent ilg grad da stgisa parentadas savunda per lgi offendieu nagin dretg juridici tiers indemnisatiun.
| [p. 24] | Scumondau da far feug els guaults. |
Ilg ei scumondau da far feug ent ils guaults sut peina da 5 ∆ falla a sut responsabilitad per ilg don ca savundas tras brischaments a lgi proprietari.
Persunas sin lur ons ca vessan bucca da pagar la falla a da restituir ilg don dein vangir strufiei vi da lur tgierp.
Per pasturs ca han bucca ora ils Ons ei ilg Vaschinadi responsabel per la meza falla, a per auters uffonts ils geneturs ner Vugaus.
Scuvar Salpiter.
Ilg ei era scumondau da scuvar terra tiers salpiter sut ils tetgs dad ün auter senza sia lubienscha sut peina da restituziun dilg don a 4 ∆ falla, da la quala la mezadad sauda a quel ca scuviera ilg surpassader.
Pindradira.
Pindradira tenter ils Vaschinadis pagins per thiers sut pastur cuminavel ent ilg tems da la flur per ün Cavailg 4 bluzsgers, per ün bieschc durmantif 2 bluzg. per thiers maneidels 1 blzgr. per tgiau a per tals thiers ca statten 35 sur noig en don la dubla pindradira. Per thiers ca statten bucca sut pastur general pagins per Cavailg 20 bl. per in bieschc durmantif 10 bl. a per thiers maneidels porcs, nursas a cauras 2 bl. adina ressarvau a lgi proprietari dilg bein ils sees dretgs plinavont.
| [p. 25] | Multira. |
Multira po ei bucca vagnir pli ca duas Krennas per steer. —
Uorden sur dilg trer en fallas.
Custs a fallas dein vagnir pagadas quei gii da la dretgira.
Sto ei aber vagnir traitg en tras ilg Veibel, ilg qual ha da daventar mintgia mei cur ilg Oberkeit afla per necessari scha pagins onc in baz per rensch da pli ca sco la sentenzia cloma.
Tgi ca paga aber bucca a lgi Veibel quei gii ca quel va a trer ent, paga cur ei ven fatg Executiun tiers ilg surnumnau baz per rensch onc ün baz per rensch per spesas d’executiun.
Uorden da midar a proponer tschentaments da Cumin.
Da proponer tiers cassar, ner midar tschentaments da Cumin ner metter si ün niev stat ei tiers a mintgia hum da Cumin. Vult ilg Cumin entrar enten la caussa, scha dei üna tala propositiun dilg Oberkeit ner dad üna Commissiun express ordinada loutiers vangir partratgiada a lavurada ora a pir lura vangir dilg Cumin ner Vaschinadis tiers aprobatiun.
[p. 26] Tiers üna tala propositiun da cassar, midar ner far ün nief tschentament ha er ilg Oberkeit l’authoritad sut las medemas preca[u]tiuns sco avont scritt. Da quei moment anvi ca ils proscrits tschentaments ean pris si dilg Cumin ean ils vilgs da considerar sco cassai.
Seite 27 — 36 sind leer. 25
| [p. 37] | Sarament da dar a lgi Mastral. |
Vus ampermetteits oravont tuttas caussas l’honur da Deus a sieu soing plaid da promover, ils sees survients ent l’administratiun da lur clumada da scharmiar, a defender suenter viess meglier saver a puder.
Tuts dretgs a frietads dilg nies Cumin da muntaner tont sco en vossa pussonza stat. Vieuas ad orfans ad autras monglusas persunas da gidar, ei seigig cun cunsigliar, antruvidar a defender tont anavont sco la rischun cumporta, sco vuss lessas ca ei vagnis fatg cun dils voss, scha els s’aflassen enten tals cass.
Scha jesters ner dumiestis vagnissen tiers vus, per s’informar dad Uordens a tschentaments da nies Cumin, tals dad ils ofniar a tutta buna fei. Da metter giu spans a dabats a da sparngiar dons a custs schi anavont sco ei sa daventar.
[p. 38] Leigias cur ilg basengs dumonda salvar dretgira resalvont forza Deus.
Schi savens sco vus veists da dar spartgida, vuleias dar üna tala da quella vart nua ca suenter vossa cunaschienscha ilg truvament eis ilg pli gist, a sco vus carteits da puder üna gada raspunder avont Deus.
Quei ca ei dad ofniar, far ent ils dretgs leugs a da dreg tems, a quei ca ei da taner secret salvar tiers vus a purtar cun vus enten la fossa.
Tutts abscheids a scartiras ca rischguarden ilg Cumin ner Oberkeit a lgi oberkeit ad a lgi cumin da metter avont, ordinatiuns a publicatiuns da las authoritats cantonalas da publicar a dretg tems, Scartiras a caussas tarmessas tiers a vus per persunas privatas da schar vagnir a mauns a tgi ca ellas partegnian.
Da vigliar sur dils surpassaments da tuts tschentaments sur dils quals ilg Oberkeit ha da vigliar Divins a humauns, ad ils surpassaders scuvrir eilg dretg leug.
[p. 39] Dilg viess prender ent a dar ora ent num dilg Cumin taner ün gist a redli quint, ad er procurar ca ils quints dilg Cumin seigian clars ad enten bien Uorden.
Dad haver bien agur ca tut quei ca ven avont a lgi Oberkeit a tuttas sias conclusiuns sinsur necessarias da protocolar vengig senza targin purtau ent ils protocolls.
Da taner ilg Sigil da Cumin en bien guvern a quel bucca da dar or da maun ad er vus sez bucca duvrar quel senza savida a presenza d’antgins dilg Oberkeit.
Finalmein amparmetteits vus dad esser in Mastral flissi en vies Uffizi attent sin vies duvers, ei seigian cou tani avont ner bucca, a nunpertischont cun ilg jester sco cun ilg dumiesti, cun ilg rich sco cun ilg pauper, insumna cun lin sco cun lauter senza nagina rasalvada.
A quei dad esser a da far leigias vus schar ni per car ni per laid, ni per bein ni per malvulgienscha, ni per amparmaschuns ni per schmanatschas, ni per duns ni per schenks, ni per nagina caussa ca vus pudes manar giu da la via da la Gistia.
[p. 40] Scha vus amparmetteits a tutta buna fei a quei ca vus ei ussa tanieu avont cun ils plaids, — da vagnir suenter ent ils fatgs scha taneit si 3 detts da vies maun dretg a scheit a mi suenter. — Iou amparmett a tutta quei — , ca a mi ussa cun ils plaids ei tanieu avont, — da metter tut fliss enten ilg fatg sez da vagnir suenter, — aschi pilgver mi gidig Deus a la sointgia Trinitad. Amen. Deus ampresti ilg spirt a la grazia loutiers.
Sarament da dar als Giraus.
1. Vus amparmetteits avont tuttas caussas da furdriar laud ad honur da Deus, l’observatiun da sieu soing plaid a sees soings cumondaments.
2. Amparmetteits bien dretg a raschun da salvar la gistia, ilg bien furdriar, ilg mal castiar, vieuas ad Orfans ad autras monglusas persunas nua ca els han raschun da deffender a scharmigiar.
3. Dretgs a frietads da cumin da furdriar a muntaner tont sco pusseivel ei.
4. Amparmetteits vossas Sentenzias a cunaschienschas da fundamentar sin la Gistia numnadameng sils tschentaments existents a nua ca tals muncassen scha sco vossa conscienzia gi ca ei seigig dretg a quei leigias vus far nunpartitschontameng senza rischguard [p. 41] sin las persunas, ad esser ilg pli a meins ner en parinadad sco Deus vus spirta, a vus carteits üna gada da puder raspunder a lgi suprem derschader.
5. Amparmetteits vus era da tut quei ca a vus ei lubieu ner cumandau dad ofniar da far ilg dueivel diever, quei aber ca la prudienscha a vossa cunscienzia gi ca ei seigig da taner tiers vus quei era regurusameng dad observar.
6. Amparmetteits era spans a diferenzias tont sco puseivel ei, da metter giu, a dons a custs da spargniar tont anavont sco ei sa lei far.
7. Amparmatteits schei vagniss Lgieut eastra tiers vus intenzionadi da duvrar ilg dretg enten nies cumin a fussen da furmas a tschentaments buc informei, quels da cunsigliar ad informar.
8. Amparmetteits cur vus vagnis dumondei si tiers stumadira, da lou cumparer a far vossa cunaschienscha suenter tschentaments a sco Deus vus spirta.
9. Amparmetteits ca cur vus vangis cumondei a dretgira a vus esses ent ilg cumin, tenont ora forza Deus da far ubadienscha a lou cumparer.
10. Era da vigliar sur dall’observatiun da divins a humauns tschentaments ca ean mess en surviglonza dilg Oberkeit, ad ils surpassaders da notificar ent ilg dreg leug.
[p. 42] In summa vus amparmetteits dad esser Giraus flisis a datscherts per ils duvers da vies Uffizi ei vus seigien cou teni avont ner bucca, a quels da drizar ora en tutta buna fei a realtad, a dad esser Giraus nunpartaschonts cun lin sco cun lauter senza nagina differenzia a rassalvada, a dar far quei leigias schar ni par car ni per leid, ni per duns ni per schenks, ni per temma ni per schmanatschas, ni per nagina causa ca vus pudes manar giu da la via della gistia.
Sarament da dar a lgi Fiscal.
A vus Fiscal amparmetteits tuts a vus cunaschents surpassaments da tschentaments da notificar a nudar si, per ca ilg mal vegnig castiau, la gistia ad ilg bien furdriau.
Era amparmetteits vus da scuvrir naginas caussas ca ean da taner secretas mo quellas dueivlameng da taner tiers vus,
Sco plonschader dilg cumin leigias administrar vies Uffizi cun tut flis a datschertezia ancunter lin sco ancunter lauter nunpartaschontameng senza rischguard da la persuna.
Sco Actuar leigias protocolar tut quei ca ven avont exactameng, a realmeng per lin sco per lauter senza partischontadad, ad ils protocolls taner en bun guvern, ad enten quels purtar tut quei ca lou en sauda senza targin. [p. 48] Aschia ca sin la fin dilg oñ da vies Uffizi da vus ner dilg Scrivont sut vossa surviglionza, tut seigig protocollau a duver.
A lgi Scrivont da cumin.
Vus Scrivont amparmetteits quei ca stat sura a vus da scriver quei da far cun tut flis a nunpartischontameng a dad esser gidont a gli Fiscal cun protocollar a copiar, era amparmetteits vus da bucca dar or da mauns ils protocolls cur vus ils veits a maun auter ca a persunas dilg Oberkeit, — mademameng amparmetteits vus, da far nagin surdiever dils cunseilgs dilg Oberkeit a da nagin ofniar quels pli anavont ca sco ilg ei lubieu ad üna persuna dilg Oberkeit sez.
Per ilg Veibel.
A vus Veibel amparmetteits dad esser un Veibel prompt ad exact endrizar ora ils cumonds dilg Mastral, ubiedi a lgi Oberkeit ad attent sin sias ordinatiuns dadas a vus, nunpartischont enten cumondar a scumandar, a finalmeng era vus taner ilg zupau quei ca ei da taner, ad ofniar nagin as caussas, ca ad autras persunas dilg Sarament dad ofniar ean scumondadas.
Scha vus amparmetteits pia a tuta quei ca cun ils plaids ei uss tanieu avont, a tutta buna fei ent ilg fatg sez da vagnir suenter scha teneit treis detts da vies maun dreg a scheit quests plaids a mi suenter:
Iou amparmett — a tutta quei — ca a mi ei ussa cun ils plaids tanieu avont da metter tut flis ent ilg fatg sez da vagnir suenter — a tutta buna fei, — aschi pilgver mi gidig Deus a la sointgia Trinitad, Amen.
Deus amprestig ilg spirt a la grazia loutiers.