Reflexiun Christianeivla

Caspar Decurtins

1911 Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, IV.djvu cristianesimo Rätoromanische chrestomathie IV Intestazione 27 giugno 2020 75% Da definire

Duas Biallas Canzuns Christianeivels Vers
Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
Vol. IV
[p. 373 modifica]

REFLEXIUN CHRISTIANEIVLA.

Reflexiun christianeivla sur la Mort da Gronds Regents sur fossa da sia signoria illustrissima signur Landrichter Hans Gudenz da Capol. A squitschada en Coira, Tras ANDREA PFEFFER, MDCCXXIII.


[p. 3] Chars, Cartens a ligieus or enten Nies Senger Jesu Christo!

Nus ligin enten las Historias mundaunas, davart Philippus d’ilg grond a pussent Reg enten Macedonia, ca quel hagig ghieu par isonza, ca minchia damaun marvêlg cur el lava’ si da sieu leg da ruvaus, ch’ün da sês Pages ner niebals juvnals, hagig stuvieu clumar tiers ilg Reg quels Plaids: Senger a Reg, vus partarchieit ca vus sejas ün Carstiaun; tras ils quals Plaids ilg Reg s’hagig lura ragurdau da sia fleivlezia, a da sia mort, a la quala [p. 4] tuts carstiauns ean suttaposts: gual cun üna tala lezga, a Plaids da nus dadestar si, va Moises a nus avont, a nus mussa, chei nies rieug da minchia damaun marvêlg, je da minchia hura da nossa vitta dei esser, schent: Nus musse da dumbrar noss gis, aschia, ca nus daventeian savis ent ilg cor.

Ad enten vardad ei quella bein la pli nizeivla a la pli salideivla Sabienscha, sin la quala ün Carstiaun possig s’applicar enten questa vitta; parchei sch’ün Carstiaun sa partrachia a considerescha bein ad andreg, ch’el seigig ün Carstiaun a mortals, scha trai’ l bears avantaigs or da quella consideratiun; el amprend ch’el deigig buc esser sagirs, ent ilg beinstar, vantira a sanadad d’ilg chierp, parchei el ei ün Carstiaun, la vitta d’ilg qual ei suttaposta, a la vanitad a mideivladad, cur ei chi va bein, scha ta partrachie, ch’ei possig puschpei ad ir mal cun tei: A cur el ei enten la schvantira a contrarietad, sch’amprend el, ch’el deigig bucca perder ilg cor, a bucca memngia fich sa cumbriar, parchei el ün carstiaun, ch’ei naschieus tiers la fadigia, sco las braclas ca sgolan en ault: a sch’ei chi va mal, scha ta partrachie, ch’ei chi possig puschpei ad ir bein.

Cur ün Carstiaun sa partrachia, ch’el seigig ün Carstiaun mortal, sch’amprend’el da luvrar sieu salid cun temma, a cun tremblar, a dad esser minchiagi rastiaus sin üna beada sparchida or da questa vitta, a zvar particularameng paramur da quei, damai ca nagin Carstiaun po saver, ne l’hura da la mort cur el deig morir, n’ilg lieuc da la mort, nu’ el vengig a murir, ne la guisa ne la maniera da la mort da la quala el dei morir, scha quei vengig a daventar tras ünr [[üna]] mort natirala, ner violenta, tras üna mort ca ven nou dad ünna malsoingia, ner tras ünna mort anechia: er da mai ca nagin carstiaun po saver, enten chei Stand el vengig [p. 374 modifica]a morir, sch’ent’ilg luvrar, ent’ilg legier, ner ent’ilg regier, sco nus vein da tut quei [p. 5] ün clar exempel vi da nies Illm. Sigr. Guv. de Capol b. m. la mort d’ilg qual nus ven avont aschi trista ca nunspechiada, a sur la gronda perta d’ilg qual, nus vein caschun da rumper or enten quels Plaids, ancunascheits vus bucca, ch’ün Fürst, ad ün grond ei oz curdaus enten Israel? ils quals Plaids nus lein declarar a considerar schi curtameng ch’ei ven ad esser pusseivel, ad enten quels observar duas parts

I. L’exhortatiun ch’ei enten quels Plaids.
II. La caschun da quell’exhortatiun.

I. Part.


Tuccont tiers (ent’ilg num, a cu ’lg agid d’ilg Aultischem) l’amprimma part da nies Text, numnadameng, l’exhortatiun, scha consista quella enten quels Plaids: Ad ilg Reg schet á sês Survients, ancunascheits vus bucca: cou ean treis circumstantias d’observar.

α) Chi hagig faig quell’exhortatiun.
β) a cui.
γ) Cun chei Plaid ella seigig vangida fachia.

α) Chi hagig faig quell’exhortatiun, gi nies Text, aschia: Ad ilg Reg schet: Tras quest Reg ven nagin auter antalleg ch’ilg Reg David, ilg qual fova da lgez temps cumpigliaus enten ünna rigurusa guerra, ancunter la casa da Saul, sco ei stat scrit V. I. Mo la guerra cuzà gig tenter la casa da Saul, a tenter la casa da David, a David mava, a vangiva ferms, mo la casa da Saul mava, a vangiva ilg meins: David vangit unschieus par Reg sur Juda á Hebron.

β) A cui quest’exhortatiun seigig vangida fachia, gi ilg Text aschia: Ad ilg Reg schet á sês Survients: ancunascheits [p. 6] vus bucca. Quels Plaids plida David par part ad enten particular, tiers sês Survients a Singiurs da la Curt, mo par part tiers tut ilg pievel enten general, ca vaseva ilg Reg plonscher a purtar malacurada sur la mort dad Abner, Capitani d’ilg comp, d’ilg da lgez temps Reg Isboseth, da la Casa da Saul, ilg qual Abner veva gual lgez gi faig ünna Ligia cun David, mo vangieu mazaus da Joab, tras angonnament.

γ) Cun chei plaid David hagig faig quell’exhortatiun á ses Survients, gi nies Text aschia: ancunascheits vus bucca; ilg plaid ancanuscher, ven enten la S. Scartira duvraus enten differens antallegs, mo cou enten nies Text, vult ilg plaid ancanuscher tont sco gir, manar a cor ünna causa, pasar quella bein ad andreg, far sias datschertas reflexiuns a meditatiuns sur quella, a la laschar vangir andament, sur causas vargadas, praschentas, [p. 375 modifica]a c’han da vangir, quei tut ad ounc auter pli sumgliont a quei, vult ilg plaid ancanuscher enten nies Text gir, ent ilg qual Plaid consista l’exhortatiun, ca David ha faig à sês Survients.

II. Part.

Tuccont tiers la caschun da quell’exhortatiun, scha consista quella enten quels Plaids: Ancunascheits vus bucca, ch’ün Fürst ad ün Grond ei oz curdaus enten Israel? Cou stuein nus observar treis circumstantias:

α) Da chi David plaidig.
β) Chei titel el lgi dettig.
γ) Chei el plaidig davont el.

α) Da chi David plaidig, afflein nus clar avunda ent ilg Capitel da nies Text, el plaida davart Abner, ca fova ün filg da Ner, biadi dad Abiel; Saul ad Abner fovan filgs da dus frars, er fova Abner ün Capitani d’ilg Comp da Saul.

[p. 7] β) Quest Abner ven da David titulaus a numnaus ün Fürst a dün Grond: ilg Plaid Fürst, vult oz ilg gi gir, ün pussent Singiur, ner ün Senger, c’ha pussonza a Singioria, sur terra a lgeuth, sur rauba a Saung; mo ilg Plaid Fürst ven oz ilg gi surduvraus, a prieus enten ün memngia ault tunn ad antalleg; parchei enten l’antschetta d’ils Lunguaigs, ad ounc ün lieug temps suenter, leva ilg plaid Fürst gir tont scün schantaus avont, a ven nou d’ilg zund vélg plaid Tudess Fürist, ch’ei suenter quei vangieu midaus ent ilg plaid Fürständer a sin la fin ent ilg plaid Vorderster, a quei tut vult gir enten nies Lunguaig tont scün schantaus avont.

Ent’ilg praschent plaid sur fossa; vein nus bucca la mira da plidar davart ün Surnumnau Fürst a Senger: parchei or d’sut üna tala pussonza da Fürst sur nies Cumin, rauba a Saung, nus ha ilg buntadeivel Deus liberau a spindrau, a zvar gual tras ün sabi Instrument, da l’ault Niebla Familia da Capol, la ragurdonza d’ilg qual ven tiers nus, a nies vangir suenter, rumanêr enten Benedictiun.

A gual ent’ilg antalleg dad ün schantau avont, ven ilg plaid Fürst er prieus enten nies Text, parchei Abner vangit nou, ne d’ilg Saung da Regs, ne da Fürsts, sieu bab veva nagin auter num ca Ner, sieu Tat Abiel or da la schlatta da Benjamin, a zvar dad ün hum numnaus Jemini, d’ilg qual ei ven gig, ch’el seigig staus ün hum gleitigs a pussents da rauba a richezia: mo damai ch’Abner fov’ün Capitani d’ilg comp da Saul, ca manava la guerra ancunter David, scha numna David ilg Abner ün Fürst, quei ei ün schantau avont da l’armada.

Cuntut scha je ün dess a tapfers, sabis a fideivels Regents a schantaus avont, ilg titel da Fürst, ouncalura sch’els portan quittau par l’hanur da [p. 376 modifica] Deus, p’ilg beinstar da lur Patria, par la corporala a Spirituala libertad da lur [p. 8] pievel, ad anquirissan sin nagina guisa ne maniera da dumingiar ner da regier, ne sur la rauba ne sur ilg Saung da lur Undertoners, scha vez jou bucca, ch’ün vommig or d’ilgs tearms da sa gistia a modestia; parchei Deus sez dat a tals tapfers, sabis a fideivels Regents bear pli aults a gronds titels; tenter auters titels dad hanur, dat Deus ad els ilg titel da Deus, sco Deus sez gi: Jou hai bein gig vus essas Deus, a vus tuts ansemel filgs d’ilg Aultischem.

Er numna David ilg Abner ün Grond, numnadameng paramur da las grondas actiuns c’Abner ha faig, parchei davart el gi ilg Cap. da nies Text V. 6. ch’el hagig faig ferma la casa da Saul: Gronds vengian ounc oz ilg gi numnai quels, ils quals sa differenzieschan dad auters tras grondas actiuns, a ca dovran andreg ils gronds duns dad antalleg, sabienscha, tapfradad a dad autras vartids, ca Deus ha cumparchieu ad els, da tals ven ei cuminameng gig, ch’els seigian stai gronds humens.

γ) Mo chei plaida David davart Abner? El gi: Ancunascheits vus bucca, ch’ün Fürst ün Grond ei oz curdaus enten Israel? Cou dat David d’antalgir sin chei sia exhortatiun lagegig ner mirig, numnadameng sin la mort dad Abner, d’ilg qual el gi, ch’el seigig oz curdaus enten Israel; Abner fov’ün Capitani d’ilg comp dad Israel, ad ha suenter la mort da Saul prieu ilg Isboseth, ilg filg da Saul, ad ilg schantau ent par Reg sur tut Israel: Mo suenter ch’Abner ei vangieu malparinna cun Isboseth, paramur dad ünna reproscha, ch’Isboseth ha faig á lgi Abner, scha curdà Abner giu dad Isboseth, a sa rentà vi da David, cu’ lg qual el ha faig ünna Ligia, ad amparmess, da metter a mauns da David tut ilg Raginavel dad Israel; Mo Joab ilg Capitani d’ilg comp da David, d’ilg Reg da Juda, vaseva quei nuidas, numnadameng c’Abner ei vangieus tiers David, a ca David ilg ha laschau ir [p. 9] navend dad el en pasch; Parquei ha Joab (senza la velgia a saver da David) tarmess Mess suenter ad Abner, par ch’els ilg turnantassen tiers Joab, sisura ha Joab scün traditur mazau ilg Abner, par ca chun c’Abner veva mazau ilg Asahel frar da Joab; mo David s’ha fig cumbriau sur la mort dad Abner, a gig á sês Su[r]vients: Ancunascheits vus bucca, ch’ün Fürst ad ün Grond ei oz curdaus enten Israel?

I. Doctrina.

Ca tuts, er ils pli gronds Regs, Fürsts a Regents seigian suttaposts a la mort.

Pussents Singiurs a Regents, han ancanuras s’ilg mund gronda pussonza, mo ancunter la mort han els enten tuts lur horts nagin’erva, aschi [p. 377 modifica]niebals, pussents a gronds els possian esser, scha han las Parcæ, quei ei, la mort ounc ünna bear pli gronda pussonza sur tuts Regents, a talgian giu ad els ilg fil da la vitta tras las forschs da la mort; Ilg Senger enten tschiel talgia giu ilg Spirt d’ils Fürsts sco ieuvas, el ei starmenteus als Regs da la terra. La scharffa faulsch da la mort talgia schi bein giu las gilgias da las curunnas, sco l’erva d’ilg feld; Tutta carn ei erva, a tutta sia buntad ei sco la flur d’ilg feld, l’erva secca, a la flur croda giu. Sco Athanasius veva gig da Juliano, aschia po ün gir da tuts Regents da la terra, Nubecula est, quæ citò transibit, ilg ei unna nebla ca ven bauld a vargar vi.

Quei vasein nus vi d’ilg Fürst a grond Abner, quel ha pudieu fugir avont Asahel, ch’era gleitis cun sês peis sc’ün camutsch ch’ei s’ilg Feld, mo avont la mort ha ’l bucca pudieu fugir: avont la gritta dad Isboseth ha Abner pudieu fugir, a sa cunsalvar en vitta, mo a la mort ha el bucca pudieu mitschar; cun David ha Abner pudieu [p. 10] far ünna ligia, mo cun la mort ha ’l pudieu survangir nagin’antalgienscha, mo quest Deus da la terra ha stuvieu morir Sco auters carstiauns, a sc’ün auter Fürst curdar a vangir sutteraus a Hebron.

La mort schanegia n’als prus n’als richs, ne als parderts ne ferms, ne frescs n’ifferigs Regents Politics ne Spirituals; da quei dat pardichia ilg Soing Enoch, ilg gist Noe, ilg cartent Abraham, ilg Saun a fresc Moises, ilg bein plidont Aaron, ilg tapfer Josua, ilg vantireivel Caleb, ilg grond Samuel, ilg nunstarmantau Nathan, ilg generos David, ilg sabi Reg Salomon, ilg ifferig Prophet Elias, ilg prus Ezechias, ilg ault illuminau Evangelist S. Jon ad Apostel Paulus, je sco tuts auters pli.

Dat buc er l’experientia da minchia gi pardichia ca schi bein las pli grondas, ca las pli pitschnas candeilas vengian consummadas a barschadas, a ch’ilg scharf suffel da la terra nera, quei ei da la mort ragischig or a fierig anturn schi bein ils aults Ceders da Libanon, ad ils gronds ruvers da Basan, sco las pli pitschnas Rosas a gilgias enten las vals, Quot viruere rami, qui jam versi sunt in prunas, O quont beara romma verda han verdagau, ch’ean ussa enten tschendra midau, ad ent’ilg faig ad enten la vardad, ha nagin Ceder s’ilg gron Libanon da questa terra vardagau, ca seigig bucca sin la fin curdau, ad enten quest lad Saron da la terra, ha naginna rosa flurieu, ca seigig buc’er schmartschida, a tenter ils Fürsts d’ilg pievel da Deus ha ilg Jehova alzau nagin carstiaun schi ault, ch’ilg Abaddon ilg hagig bucca puschpei bassau enten pulvra a tschendra.

La spada da la mort, ei sumlgionta a la spada da la guerra, ca maglia schi bein quest ca tschel, schi bein ilg Pardagader a Prophet, ca [p. 378 modifica] meina enten sia bucca ils plaids da la vitta, ch’ils Regents, ch’ean schilts a ringmirs da la terra, a ca parchiran lur Unterthoners avont la mort a [p. 11] ruina; quest blaich pirintader da carstiauns, ei sumlgionts a tschels sis humens Pirintaders, ils quals ilg Prophet Ezechiel ha vieu da sieu temps enten ünna Visiun vangir tarmessi or da Deus, cun quest scaffiment, meit a pichieit; Vies œlg dei bucca schaniar, a demusseit nagina grazia. Je fuss la mort sumlgionta mai a quels sis humens pirintaders, scha schanigiass ella ounc ad anchins, parchei quels humens figevan nagutta a quels ch’eran nudai vi da lur frunts, ca suspiraven sur las sgrischurs d’ilg marcau da Jerusalem; mo la mort ei neutrala, a fa naginna lechia, tenter ils nudaus a bucca nudaus, ne tenter ils unschieus a bucc’unschieus ne tenter prus a gottlos, schanegia aschi pauc á lgi Abel sco á lgi Cain, schi pauc á lgi David sco á lgi Saul, schi pauc á lgi Augusto, sco á lgi Neroni, la mort ei ün sgrischeivel luf, ca scarpa bucca mai las nursas, mo er ilg Pastur.

A quei tut daventa bucca senza gronda caschun, par chei tuts er ils pli gronds Regents da la terra a da la Baselgia, han enten els la caschun da la mort, numnadameng ilg puccau, Tras ün Carstiaun ei ilg puccau vangieus ent’ilg mund, a la mort tras ilg puccau: Je els fan savens puccau bucca mai par lur parsunnas, mo els datten er tras lur vitta scandalusa, ad auters ün Exempel da far puccau, so Moises, ad Aaron tiers ilg grip; parquei damai ca gronds Regents ean er gronds pucconts, sch’ean els er mortals, parchei ilg puccau a la mort ean schumelgs sco Jacob ad Esau da lur naschienscha; gronds Regents Politics a Spirituals, portan er sco tuts ils auters enten lur ravulg la natirala caschun da la mort, els ean er scaffi or da la terra a pulvra, Terram gerunt, Terram terunt, Terra erunt, els portan terra, passan sin la terra, a ston vangir mi dai en terra: parquei laschà tschels Reg da Fronscha metter enten sieu Grabschrift quels plaids: Vidavont fova jou terra, ussa sunt jou puschpei terra, je tutta [p. 12] via nagutta: A sur tut quei ean gronds Regents a Singiurs, sco tuts auters Carstiauns, suttaposts, a la surnatirala caschun da la mort, numnadameng a la nunmideivla urdinatiun, a truvament d’ilg Perpetten Derschader, ilg qual ha urdanau a tuts Carstiauns da morir üna gada, a suenter quei ilg truvament.

Ach Vus Regents a Derschaders da la terra, ancunascheit parquei Vossa mortalitad, enten vera charezia a temma da Deus, enten ün ver a sincer milgiurament da Vossa vitta, ad enten ün datschiert sa rastiar tiers ünna beada sparchida or da quest mund; jou clom tiers Vus sco ilg Prophet Esajas clumà da sieu temps tiers ilg Reg Ezechias sin sieu leg da mort; dai urden a tia casa, parchei ti stos morir: scha je ilg Reg vev’ounc 15. ons da viver, sch’ilg exhurtescha ilg Prophet ouncalura, da dar urden a [p. 379 modifica]sia casa: jou pos a nagin tenter Vus amparmetter, ch’el hagig ounc da viver 15. ons, je pir buc’ün’hura, ne batter d’œlg, scha je Vus essas sauns a frescs, a cumpigliai enten lg’ünna ner lg’autra gronda fatschenda, la mort dachia quei tut nagutta, ella sa starmenta n’avont ilg Chor, n’avont la Curia, quei ei n’avont la Baselgia, n’avont la casa da la darchira, ella sa schnuescha a temma bucca da cumparer avont ilg dreg ambannieu, a da prender or d’sut la bagietta, quel ch’el vult tras ünna mort anechia, sco nus vein da quei ün trist Exempel avont noss œlgs, davart ner or da la quala mort anechia, nus stuein prender nagins auters, ca buns partrachiamens, parchei ilg lieuc a l’hura cun tuttas autras circumstantias da la mort, ei urdanau da Deus; chei pudess esser pli ludeivel, ca da morir enten la clumada urdanada da Deus? tenter autras grefas lavurs, vengian quellas quatter raschunadas ner salvadas par las pli grefas, numnadameng bein mussar, regier andreg, urar cun devotiun, a parturir; Sco ch’ün porta nagina dubitonza [p. 13] vi d’ilg salid dad ünna Dunna ca miera enten delgias dad Uffonts, aschia eis’ei da purtar naginna dubitonza vi d’ilg salid da quels, ca mieran ent ilg mussar, ent ilg regier andreg, ad ent’ilg urar cun devotiun.

Una mort anechia ei zvar trista a starmantusa, p’ils vifs, mo ouncalura beada p’ils prus morts, a tals prus ei la mort anechia nagin stroff, a nagin donn. Ha buc ’lg Beau Evangelist ad Apostel Jon, ghieu ilg avantaig da vangir numnaus ilg char juvnal d’ilg Senger Jesu Christ? ad ouncalura ei ’l morts dad ünna mort anechia, numnadameng da la dagut; tschel juvnal da Melanchthon, numnaus Victorinus Strigelius, ha adina rugau ilg Senger, par ünna baulda a beada sparschida, a quella lgi ha il Senger er dau. Dad ün prus hum ven ei ligieu ch’el seigig er morts anechiameng, enten la casa a stiva da la darchira, suenter ch’el veva la damaun marvelg, cun sia casada ligieu ilg 5. Cap. da Genesis, nua ch’ei ven plidau co Deus hagig schi anechiameng prieu navend ilg Enoch, cur el vandliava avont Deus, enten gistia a cardienscha. Un auter ei vangieu surcurdaus da la mort anechia enten sia stiva da studiar, nua ch’el vev’ounc sieu det sur ilg 7. V. d’ilg 4. Cap. d’ilg Cudisch da la Sabienscha, nua ca quels Plaids statten: Ilg prus, scha je el ven surcurdaus da la mort anechia, scha ven el ouncalura ent’ilg ruvaus. Ilg prus Theologus á Danzig, numnaus Keckermannus schet sin sieu leg da mort: Jou salv quei par ünna part da mia beadienscha, ca jou veng schi bauld purtaus tiers mia beadienscha, parchei chei daleg a latezia eis ei, da stuer gig ir anturn sin la mar, cun pauc suffel, fartont ca mia navetta, po anechiameng passar la mar morta, a vangir ent’ilg port da la vitta perpetna: parquei clumà tschel prus hum, ch’ei vangieu liberaus a clumaus or da questa vitta, [p. 380 modifica] tras üna mort anechia; Jou sgol, jou sgol suenter ilg tschiel: mo cou pudess ün fierer avont a gir, [p. 14] parchei ün rogig enten las uratiuns da minchia gi, Senger mi parchire avont la mort anechia? Rasposta: Nus rugein cou tras Deus, ch’el nus velgig bucca surcurdar, nunsampchiai a nunrastiai, mo ch’el nus dettig la grazia, ca nus pudeian nus rastiar, tiers ünna beada sparchida, a vantireivla hura da la mort: quont bauld, a quont anechiameng pia ün prus Carstiaun ven surcurdaus da la mort, sch’eis ei ouncalura nagina memngia baulda ad anechia mort, parchei ün prus Carstiaun miera michia gi, a chi ca miera, ont ch’el na mierig, quel miera bucca cur el miera, mo ei ieus enten la vitta, nua ch’el viva a semper.

II. Doctrina.

Ch’ün pievel hagig gronda caschun d’ancanuscher, a da plonscher la mort da fideivels Regents.

Cur Moises il Char a fideivel hum da Deus, ha s’ilg culm dad Abarim pudieu mirar en la terra amparmessa da Canaan, a sisura stuvieu morir suenter ilg plaid da Deus, scha bargivan ils uffonts dad Israel par el trenta gis, ent’ilg feld d’ils Moabiters. Cur Samuel ilg fideivel Derschader ei morts, scha sa raspà tut Israel, purtaven malacurada par el, ad ilg sutteraven enten sia Casa á Rama: Cur Josias ilg prus Reg ei morts, scha ha tut Israel a Juda purtau malacurada par el, a tuts cantadurs a cantaduras han cantau canzuns da malacurada. Cur Abner enten Nies Text ei morts, scha ha David manau ün grond ploing, schent tiers Joab a tiers tut ilg pievel ca fov’anturn el, Scarpeit vossa vascadira, tschinteit sacs anturn vus, a purteit malacurada par Abner, je ei ven gig ch’ilg Reg sez seigig ieus suenter bara a lgi Abner V. 31. Parquei [p. 15] scha ha ün pievel antalgianteivel gronda caschun dad ancanuscher a da plonscher la mort da fideivels, sabis a buntadeivels Regents, parchei cun tals miera giu bear d’ilg bien; Esajas gi, lura vens ti o Jerusalem, ta schazigiar par beau, cur tês Fürsts ean tês vugaus, a tias Reginas tias bailas. A Cicero gi, O felices Respublicas! quæ reguntur ab iis, qui aut ipsi sapiunt, aut sapientiæ incumbunt, quei ei: O Vantireivlas Republicas, ca vengian regidas ner da quels ch’ean sez sabis, ner da quels ca sa flissegian da la Sabienscha. Mo cur ünna terra a cumin perda tals sabis, fideivels a buntadeivels Regents, sch’eis ei er üna gronda schvantira, parchei cur quei daventa, scha sto ün prus Esajas clumar a plonscher, Væ ad ün tal pievel, parchei ch’ei ven vangir anguschiaus, l’ün ven a taner sut’lg auter, a l’ün ven ad esser ancunter ’lg auter, ilg juven ven a sbittar ilg velg, ad ilg malhundreivel ven a sbittar ilg Hundreivel. [p. 381 modifica]

Caschun ha ün pievel dad ancanuscher a da plonscher la mort da Sabis, fideivels, a buntadeivels Regents, damai ca la mort da tals ei ün’ansenna d’ilg villau Deus, sco Deus sez gi quei, Mire, ilg Senger, Senger Zebaoth ven a prender navend da Juda a Jerusalem minchia pichia a fist, ilg ferm ad ilg Vurrigier. ilg Derschader, ils Prophets, velgia a perderta lgeut, sabis Cusselgiers, a bein plidonts.

Caschun ha ün pievel d’ancanuscher, a da plonscher la mort da tals Sabis a gronds Regents, damai ca suenter la mort da tals sa lein ver savends gronds stroffs, sco quei si da ver vi d’ilg pievel Judieu; parchei suenter ca Deus veva a quei pievel prieu navend tals Regents a Dieus da la terra, sch’han ladinameng sisura sa mussau mortals stroffs, ch’ilg prus Prophet ha stuvieu lamantar a gir, O vœ a quella terra, Jerusalem ei curdaus, a Juda schai a terra: angulifmeng sc’ün po da rar talgiar anturn ün [p. 16] grond ping enten spess guault, ca quel cun sieu dar giu fierig buc ounc auters giu cun el, aschia miera da rar ün grond a fideivel Regent, enten ünna Terra a Cumin, senza far ün grond donn enten quella Terra a Cumin.

Zvar ilg ingrat a malrancunaschent mund generescha da tala sort Carstiauns senz’antalleg a sentiment, d’ils quals nus stuein gir a lamentar cun Esaja, ilg gist miera, a nagin prenda quei a cor, lgeut prusa ven prida navend, a nagin fa parsen. Bears han par isonza da gir ent’ilg Proverbi, ün hum, nagin hum: mo nus, Chars Christiauns, duein dad ün buntadeivel a sabi Regent, mai bucca gir, ün hum, nagin hum; bear ont duein nus gir, ün hum bears humens, je savens ün hum tuts humens: ner scheit po, chi fova, suenter ilg Senger enten tschiel, avont temps la pli gronda caschun ch’ilg malpardert, nunexercitau a staungel pievel dad Israel, ha survangieu ünna schi marvilgiusa vanschida ancunter ils ferms a pussents Amalekiters, fov’ei buc’ilg parsul hum da Deus Moises, cun sês mauns alzaus ancunter ilg tschiel? Tras chi ei tut la terra dad Egipta, ad ils Cartents da Canaan, d’ilg temps da la gronda caraschia a fumaz, vangida cunsalvada en vitta? p’ilg amprim tras la gratiusa Providentia da Deus, p’ilg auter tras la temma da Deus a pardertezia da Joseph: Considerassen nus Nies Illustrissem Sigr. a Frar enten Christ da beada memoria, ach quont bears p[r]iglus craps da scarpitsch, ha ’l mess or d’via, tras sia Sabienscha a tapfradad! d’ilg temps da la caraschia a pupira, cun chei gronda misericorgia a buntad ha el á bears gidau! Mo Chars ad ault hundraus Auditurs, parca jou surdovrig bucca Vossa patientia, scha serr jou ilg priedi, a vi ounc mai anqual caussa plidar davant Nies Illm. Sigr. a Frar enten Jesu Christ. Duess jou far mentiun da tuts ils duns, Talents a Qualitads, ca Deus lgi ha dau, scha cunfess jou bein bugend, ca mia lieunga seigig memngia greva, [p. 17] mieu antalleg memngia [p. 382 modifica] pitschen, mia juvantengia memngia vaseivla, mia memoria memngnia fleivla, mia cunaschienscha enten quest lunguaig memngia pitschna, a mieu cor memngia fich prieus ent cun tristezia, cuntut scha rog jou V. Ch. da metter ora enten bien, quei ca jou veng ounc a plidar.

Personalia.

Nies Illm. Sigr. a Frar enten Jesu Christ b. m ei vangieu generaus a naschieus dad Ault Niebals a prus Velgs, ent ilg oñ 1641. ils 11. da November: Sieu Sigr. Bab fov’ilg Ault dichiau, Bein - Niebal a Bein - Sabi Sigr. Landrichter Banadeg da Capol, sia Sigra. Mumma fova la Bein - Niebla Sigra. Dorothea Schmidin da Grüeneck: da quels ei ’l vangieus unfrieus si à lgi Senger, tras ilg Sacrament d’ilg S. Battem, traigs si ad antruidaus enten la Salideivla Cardienscha da Jesu Christ sieu Spindrader; da quels ei ’l er vi a nou vangieus tarmess enten nizeivlas scolas, numnadameng á Cuera, Turig a Basel, nua ch’el ha faig marvilgius Progress enten sès Studis: da lou ei ’l puschpei cun vantira turnaus en sia Patria, nua ch’ilg Senger ilg ha clumau a schentau ent’ilg Stand da la Soinchia Leg, ent ilg oñ 1664 cun la Bein - Niebla Dunschella Amalia Schorschi b. m. la quala nus vein avont 5. ons a 3. meins cumpagniau tiers la combretta da sieu ruvaus, enten questa Baselgia, cun la quala el ha vivieu 54. ons, enten vantira a gronda Benedictum d’ilg Aultischem, ouncalura bucca vangeus banadieus cun uffonts: paramur da sias Qualitads ha el possedieu ils principals ufficis da nossa terra, schon A°. 1661. ad aschia ont ch’el naveva cumplanieu ils 20. ons, ha quest Hundreivel Cumin confidau á lgi la Mastralia, la quala el ha ghieu bears gis ad ons.

Ent ilg on 1670. ad aschia ont ch’el naveva cumplanieu iss 29. ons, eis el schon l’amprimma gada vangieu [p. 18] ligieus ora par ün Landrichter da la Ludeivla Ligia Grischa, ilg qual uffici dad hanur el ha ghieu 7. gadas; ünna gada eis El staus Podestat á Morbeng, 2. gadas Vicarj, treis gadas Guvernatur enten Valtrina, tschunc gadas President da la Sindicatura; ils quals ufficis dad hanur el ha possedieu cun gronda Satisfactiun de sês Signurs a Superiurs, gronda cuntantienscha d’ils Unterthoners, a tiers sieu nunmortal laud ad hanur; er ha’ l ghieu ünna Cumpangia sut S. M. Cath. da Spania; da bucca plidar davart auters ufficis dad hanur; sch’ei ’l er en risguard da sias Qualitads vangieus tarmess da cuminnas Terras á Milaun, par beneventar ilg Dika da Vodemont.

Moises ilg Regent veva la pardichia, ch’el seigig stau un grond hum a fideivel Survient da Deus, ouncalura er ghieu vi dad el sias puccontas fleivlezias; a chia fova Nies Illm. Sigr. a Frar enten C. J. er ün Carstiaun, c’ha sez ancunaschiu a cunfessau sias puccontas fleivlezias, rugau Deus [p. 383 modifica] dacormeng par pardunament da quellas; ouncalura fov’el er da Deus banadieus cun particulars duns a talents, sco cun ünna nuncuminna bunna Memoria, excellent antalleg, marvilgiusa maniera a Spirt da plidar, dalachieivla amigieivladad, &c. a veva enten sia aulta Velgiadengia, antroca s’ilg pli suenter batter d’êlg da sia vitta, ünna tala Praschienscha da chierp a Spirt, da sês sens endadens ad or dadora, ch’ün pudeva gir dad el sco da Moises: Sès êlgs fovan bucca vangi scürs, a sia fermezia fova bucca vangid’ilg meins: paramur da sias particularas Qualitads, fov’el bucca mai enten la Patria, mo er oreifer la Patria, cunaschents ad ault numnaus tiers aults Stands, Fürsts a Regs: Sco parquei la Serenissima Republica da Vaniescha, ilg ha honorau cu ’lg Urden da Chevallier da S. Marco; a Wilhelmus III. b. m. Defensur da la vera Religiun, a Reg dad Engelland ilg veva honorau cu ’lg Urden da Chevallier dad Engelland, a zvar [p. 19] senza ca Nies Illm. Sigr. a Frar enten J. C. hagig garregiau quell’hanur tiers sia Majestad da Reg, sco la Patenta d’ilg Reg mussa quei, cu’ lg plaid Ultro, la quala hanur el ha ghieu antroc’ussa cuminna cun nagin da nossa terra.

Tuccont tiers sieu Christenthum, scha ha ’l quei particularameng demussau, cun sieu flissig frequentar ilg survetsch da Deus, enten Priedis, Catechisems, rieugs cumins, da tal guisa ca sieu plaz enten la Baselgia ei darar stau vids, urau cun gronda Devotiun, ligieu, dau flissig adaig s’ilg Plaid da Deus ca vangiva pardagaus, nudau si enten la Baselgia la Substantia da bears Priedis, sco el ha ounc lgindisgi passau, mussau a mi bearas talas scartiras ad annotatiuns: tiers ilg diever da la Soinchia Tscheina ha ’l sa presentau cun gronda Devotiun a Reverentia: á casa sia ha ’l, sco ilg ei cunaschent a tuts, ghieu sias Privatas huras dad Uratiuns da Seras a Damauns; sieu cor Christianeivel a da Cumpassiun ha ’l demussau ancunter paupras a mounglusas Parsunnas, enten richs stürs a grondas almosnas.

Lgeut sabia tengian quels par vantireivels, ca pon guder ilg mund, ad er puschpei dar si; quel gual quei ha faig nies Illm. Singr. a Frar enten C. J. sisonta ons ei ’l staus ent ils Cusselgs a Faigs da Cuminnas Terras, cun Vantira a Benedictiun da Deus, Exempel senz’Exempel, sin la fin tras grazia da Deus puschpei dau si quels, ha ent’ils davos oñs savens cunfessau, ca tut seigig vanitad a vanitad, ad ha aschia sa rastiau tiers las Caussas Perpetnas, er dad anzachei temps annou bear ieus anturn cun partrachiaments da la mort.

Tuccont tiers sia mort, sch’ei quella stada anechia, ad à nus nunspechiada, ouncalura à lgi ünna mort beada a fich leva: parchei Marsgis passau, sco ils 12. da Favrêr ha ’l la damaun ghieu faig sia Devotiun ca [p. 384 modifica] cuzzà 4. huras, suenter quella dau ad anchins Audienzia, si sura jentau, [p. 20] cun sieu ordinari bien Appetit: suenter quei ei ’l scün Nember da Nies Hundreivel Oberkeit, raspaus lura ansemmel enten la Casa da la darchira, par far la Darchira d’ilg Sekelmeister, er ieus enten la Casa da la Darchira, nua ch’el ha ghieu da buns a lagreivels Discurs: Sisura ha ün ambannieu la Darchira, manau ilg ploing, ad ilg Seckelmeister ha garregiau Nies Illm. Sigr. a Frar enten Jesu C. par Mussadur, quei ch’el ha er faig, senza nagin’Incommoditad, a suenter ch’el veva vanschieu ora sês plaid, sch’ei la cuntrapart passada giu, par prender Cusselg; El ha sa schantau giu vi d’la meisa da maun dreg da Nies (Tit.) Junker Mastral d’ilg cumin, discurieu cun el anqual caussa, nua ch’el ha enten ün batter d’êlg schmidau la vista, duas gadas ampau tussieu, sa laschau anavos vi d’la prei, serrau sez sês êlgs, a laschau ancorscher nagin, ansenna da vitta vi dad el pli, a cumbein ch’ilg ei vangieu applicau á lgi da differenta sont auas, sch’han quellas ouncalura nagutta pli pudieu operar: cur jou sunt vangieus clumaus tiers el, sch’ha zvar, suenter ch’ün ha strichau vi dad el l’ava da Carmes, la spronza da sia revangida ampau sa laschau ver, enten quei ca sia calur natirala fova revangida, la quala s’ha ouncalura ladinameng puschpei spers, ad ha aschia suenter la tuss surnumnada dau dad el pli nagin sentiment ne muvament, ne vi d’ils êlgs ne vi d’la bucca, ne vi d’ils mauns, ne vi d’ils peis, je quei ch’ei ounc pli da sa schmarvilgar, ca buc ün dagutt da savur ei vi dad el vangieu anchiert, ad ei aschia vangieus schantaus or da la mortalitad enten la nunmortalitad bucca tras ünna mort, mo tras ünna anechia midada, enten sia velgiadengia dad 81. on, a treis meins: ün’hura suenter sia sparchida, hai jou en consideratiun da tuttas circumstantias da questa mort, en praschienscha da Nies Hundreivel Oberkeit a dad ünna gronda bearezia da Pievel, curtameng declarau ad applicau, sin Nies Illm. Sigr. a Frar [p. 21] enten Jesu Christ quels Plaids da Deus: Ad ilg vi fermar sc’ünna clavilla, catschad’en ün lieuc ferm, a dei ver la supchia da la gliergia enten la Casa da sieu Bab, ca vid’el vengig pandlada, tutta la gliergia da la Casa da sieu Bab, uffonts a biadis, tutta vaschella pitschna, da quei temps gi ilg Senger Zebaoth, dei la clavilla, ch’ei fichiada en ün ferm lieuc, vangir prida navend, esser rutta a curdada, a la gravezia ca pandlava vid’ella ven ad ir a perder, Parchei ch’ilg Senger gi quei.

Ent ils quals Plaids ei nus ven scritt avont, co Eliakim seigig vangieus clumaus da Deus, co el hagig regieu, a co el sin la fin, s’ilg plaida velgia da Deus, seigig morts, &c. Un tal Eliakim fova Nies Illm. Sigr. b. m. Deus ilg veva fichiau, sc’ünna clavilla en quest ferm lieuc, da la raspa da d’ilg Hundreivel Oberkeit, vid’la quala clavilla dad hanur ean stadas [p. 385 modifica] pandladas grondas ad impurtontas fatschentas a quittaus &c. Moach! Ach ilg temps nunspechiau da nus auters ei er vangieus, ca Deus ha prieu questa clavilla navend d’ilg ferm lieuc a prei, rutt, frieu giu, a sin quest baunc avont Noss êlgs laschau blichir dad ünna mort anechia, mo ouncalura beada a leva. A suenter quei ei ’l da 6. Signurs da Niess Hundreivel Oberkeit vangieus purtaus en sia Casa dad hanur, a d’ils auters Signurs sco er da bear auter Pievel, vangieus cumpagniaus antroc’á Casa sia, cun sponder bearas larmas, cun gronds ploings a lamentaschuns.

Tschel Imperadur schet: Un Imperadur sto morir si dreg. Davant Nies Illm. Sigr. a Frar enten Christo pudein nus er gir; ch’el hagig stuvieu morir ent ilg regier; parchei Deus ilg veva clumau ad urdanau tiers ilg Regiment, quel ha l’bears gis ad ons manau cun laud a vantira, a sin la fin vangieus clumaus or d’ilg Regiment tras ünna lev’a beada mort.

[p. 22] Aschia gig ca Moises viveva a regiva, ilg han ils uffonts dad Israel blasmau enten bearas caussas ad ilg culpau enten sieu Regiment; mo suenter sia mort ean els vangi partscherts, chei als hagian pers vid’el, cuntut sch’eis ei nagutta da nief, ca prus Regents ston ounc oz ilg gi vangir blasmai enten lur far a laschar; pir suenter lur mort ancanusch’ün a ven partscherts ch’ei ün hagig pers vid’els; Velgig Deus, ca nus vangian bucca bauld ent’ilg temps, ca nus stuein quei experimentar, vi da Nies Illm. Sigr. b. m. Gronds ei en vardad nies praschent don vid’el, parchei nus tuts vein bear pers enten el, a cun el bear sutterau.

D’ancanuscher a da sa cumbriar sur quella mort, veits vus Ault - Niebla parantella gronda caschun, parchei vus veits enten el pers, bucca mai ün grond Parent mo er ün fideivel Bab.

D’ancanuscher a da plonscher quella mort, ha tutta la ludeivla Ligia Grischa gronda caschun, parchei Niess Illm. Sigr. ei bears gis ad ons staus, ilg Cau, la beltezia ad ilg cunfiert da quella.

D’ancanuscher a da plirar quella mort ha tutta la Baselgia Reformada enten la Ligia Grischa gronda caschun, parchei el ei staus ünna ferma pichia da quella.

D’ancanuscher a da vus lamentar da quella mort, veits er vus Mês Ault Honoraus Sigrs. da la Religiun Catholica, parchei el ha tenter las duas Cardienschas a Religiuns, cunsalvau ünna bunn’antalgienscha, cun sia Sabienscha a tapfradad mess or d’via bears priglus craps da scarpitsch, vus gidau cun plaids, cusselgs a faigs, sco el ha er ghieu ünna gronda cuntantienscha giu da las favurs a buntads, ca vus veits mussau á lgi. [p. 386 modifica]

D’ancanuscher a da ta contristar sur quella mort, has ti ô Ludeivel Cumin da Flem, gronda Caschun, parchei la Curunna ei dada giu da tieu Cheau.

[p. 23] D’ancanuscher a da plonscher quella mort, veits vus Paupers a mounglus gronda Caschun, parchei vus veits pers enten el ün fideivel Bab, ilg qual ha demussau vi da vus sieu buntadeivel cor da Cumpassiun, cun plaids a cun faigs.

D’ancanuscher a da plirar quella mort, ha tut Nies Stand Spiritual gronda Caschun, parchei el ei staus da Nies Stand ün ver Mecœnas a grond Patrun.

D’ancanuscher, da bargir a da sa cumbriar sur quella mort, hai jou particulara gronda caschun, sco quel c’ha pers enten el, tut quei ch’un Carstiaun po perder enten ün Carstiaun; vid’el hai jou ghieu ün sabi a fideivel Moises, ün grond Patrun a Beinfactur, ün zunt pardert, ifferig, flissig a buntadeivel Auditur, c’ha curclau mias fleivlezias cu ’lg manti da la charezia, prieu si mês priedis d’exhortatiuns a varniaments enten bien, ad en stailg da sa villar sin mei, sch’ha ’l angrazchiau dacormeng, ch’ün portig er quittau par sia olma, ad ilg quittau da quella ounc milsanavont recumandau: cuntut scha ven la ragurdonza da las grondas favurs, charezia, hanur, a beneficis, ils quals el ha demussau á mi, bucca pli bauld vangir stizad’or enten mei ca cun mia vitta.

Gronda ei pia la perdita, la quala nus tuts vein pilgiau vi da Nies Illm. Sigr. a Frar enten Christo, grond ei ilg scarp, ounc pli gronda ei nossa dalur, a tutta via gronds ei ilg arsantim da survangir Balsam da cunfiert, par noss Cors cumbriaus, ilg qual nus lein prender or d’ils plaids da Paulus d’ilg b. Apostel, cur el gi: Mo nus lein bucca, Frars, ca vus na savejas, davart quels ch’ean durmentai; par ca vus vejas bucca tristezia, sco quels auters c’han bucca spronza: Parchei scha nus cartein, ca Jesus seig morts, a lavaus si: scha ven Deus er aschia a manar cun el quels ca dierman enten Jesu: Cuntut sch’ei ’l [p. 24] bucca pardieus, mo man avont ieus; fluresch’el bucca pli enten Nies Saron, scha triumphesch’el ent’ilg divin Salem: regi’ el bucca pli enten nies terrein Sion, sch’ei ’l curunnaus ent’ilg Celestial Sion: Deus nus gide tuts lient tras JESUM CHRISTUM, AMEN!