Rätoromanische chrestomathie X/Pled, fat sül plaz grond da Müstair

P. ALBUIN THALER

Pled, fat sül plaz grond da Müstair ../Cudesch della Duttrina Catholica/Dallas sconjüraziuns e benedicziuns della Baselgia (Sacramentalias) ../Sagen IncludiIntestazione 16 maggio 2023 75% Da definire

Cudesch della Duttrina Catholica - Dallas sconjüraziuns e benedicziuns della Baselgia (Sacramentalias) Sagen

[p. 304 modifica]

P. ALBUIN THALER.

Pled, fat sül plaz grond da Müstair, in occasiun della scoperta della tabla da marmel vi’ alla chasa paterna da M. R. P. Theodosi Florintœni als 22 d’Avrigl 1906.

(Ineditum nach dem Autograph des Redners.)


Motto: „Ans laschai lodar ils omens valerus e noss antenats
in lur generaziuns; ... els eran omens richs da virtü.“

Sirach. XLIV. 1.

In quists pleds sa regorda il profet con dalet dals fats glorius da seis antenats; am pozzond sün quists pleds or dalla s. Scrittüra chatti per convegnaivel, da far attent ils radunats abitants d’ün onorat comün da Müstair sün ün da lur plü renomnats convaschins; — e la circumstanza, cha eu sun ün ester, — quai non dess ne tuccar l’onur del lodevol comün, ne disminuir il renomè da quel compatriot, il qual seis contemporauns haun nomnà „il pü grond filantrop della Svizzera“.

La tradiziun da Müstair vo savair requintar, cha ün da seis convaschins, ün chert Jon Ba. Florintœni s’haja fat üna jada or dalla puolvra e quai tot alla mütta e tot alla dascusa; el s’haja viout vers süd, saja it aint ill’Italia per far ün pellegrinagi; daspera haja’l tegnü l’intenziun d’aintrar in üna clastra. Ma avaunt co far quists pass haja ’l dumondà ad ün eremit per cussegl; quel haja rispus: „Tü, tuorna a chà; da tia descendenza però gniraun blers, chi sa dedicheschan al stadi spiritual.“Sün quai sia’l tuornà alla discusa, co ch’el era mütschà; ma da sia descendenza sa haun dedichà dafatta 17 commembers al stadi spiritual. [Il XVII. vel ais mort oz a bun’ura: V. P. Lor. Just. Lombardin; — Diou al detta ün bun pos!] — Il plü renomnà pero della descendenza da quel Jon Ba. Florintœni gnit seis niclein: Toni Florintœni, naschü als 23 da Mai 1808.


Da seis prüms onns non savessi cha requintar: sbecclar sbeccleva ’l co aters uffaunts; e cur ch’el podeva ir a scola, sarà’l stat ne pü bun e ne pü mal co noss scolers dad hozindi. Ma quist complimaint al podeva far seis magister, il bainstimà Ser Mastral florin Pitsch p. m.: „Talent ha Toni abot.“— E sün quista reccomondaziun ha ’l podü ir a stüdiar. Sco stüdient, schi feva ’l co aters stüdients e forsa amò ün pa da plü, perchai cha seis professors, ils paders da Bulsaun, il haun chapplà, Toni, il stüdient plain levsenn, tuornet a chà, non saviond, ch’el porta sia pell svess pro ’l jarber. E quels da chà il haun tut sü con brach’averta, ma brich massa amiaivelmoing. — La mamma, üna povra guiavda, non saveva cha tor a maun cul puob; ella’l mandet a seis figl pügrond, chi dera [p. 305 modifica]fingià pader a Stans. Allà sot seis frar, P. Florian, jeva l’istoria ün pa pü bain, uschèa ch’el ha podü glivrar seis stüdis a Cuoira. Allà con tor cumià da seis camerads dischet el — ma be per spass: „Ossa a Diou — camerads! eu vegn a gnir chapuziner.“— Toni, Toni! non far da quels spass, i podess levmaing gnir ernst landerora! — Toni jet a Baden, per chattar a seis frar, il bun P. Florian. Ils paders mainan il stüdient allëer sün santeri ed al mossan allà la fossa da seis frar. Üna bella pezza sa fermet el via sper la fossa, illura sa volgiet el vi’als paders, ils rovond, ch’els piglian sü eir ad el, — eir el, cha ’l vo gnir pader. Ils paders al haun dat üna cutta ed haun fat or d’ün Toni — ün Theodos.

Ossa sa rechattev’el natüralmaing tot in ün’atra compagnía, alla quala però el saveva s’accomodar, cha ningün al vess cognoschü plü. Aviond el retschaivü illura la benedicziun del sacerdot, schi aveva’l occasiun abot, da vezzer la miseria da tottas sorts, chi sa lascha chattar pel mond intuorn; ed el era in cas da plü co be üna jada, d’ingraziar a Diou per la grazia da sia vocaziun. — Dal onn 1830—45 era P. Theodos a Solothurn, a Baden ed ad Altdorf; dal onn 1845 davent fin 1859 era’l plavaun a Cuoira; al onn 1859 gnit seis cusdrin Nic. Fr. Florintœni — uvais-ch da Cuoira e P. Theodos seis General- Vicar e morit sco tal l’onn 1865. Tots quels, chi haun podü tor notiza dall’actività, dallas lavurs e fadias da P. Theodos, recognoschettan seis merits pel bain public della patria e dischettan: „In P. Theodos avain nus il plü grond filantrop (v. d. ami dels umauns) della Svizzera.“Quista onoraivla recognoschenza ha’l merità:

I°. per sias fadias pell’educaziun dels uffaunts et pels affars scolastics.

La s. Baselgia era dal prinzipi naun la magistra da tot ils pövels; perquai non era P. Theodos il prüm, chi foss stat activ per la scola; ma bain cha sia actività in quist roms ais statta da gronda influenza taunt per seis contemporauns co per lur posteriorità. Bleras jadas ch’el ha tegnü ün referat sopra la scola nellas conferenzas ed assembleas, ha declerà, da qualas ideas, cha dessan esser implits tots quels, chi haun d’avair interessa30 pella scola, acciò cha quella podess esser ün institut nüziaivel taunt alla Baselgia co alla patrià. — A quella fin ha’l fat trais fundaziuns:

a) Bainsaviond, cha las puobas dovran eir in scola üna mama, la quala ’las instruescha in tots ils roms del savair e podess dar allas puobas üna educaziun adequata, — e per sajürar alla scola il caracter d’ün institut, chi ais in cas da promover la virtü, schi ha institui P. Theodos l’oñ 1844 la congregaziun da muoingias della s. crusch a Monzingen; quellas faun ora al di dadoz il bel numer da 3000 muoingias, chi instrueschanin lur scolas 20000 uffaunts. La congregaziun s’ha derasada ora pell’Europa — jò fin las missiuns Africanas. [p. 306 modifica] b) L’istess interess ha tegnü P. Theodos pels orfans ed aters uffaunts, chi sun quasi büttats ora sül stradun e dovran perquai dubel pissèr. A fin cha eir quels gnissan educats ed instruits, ha’l drizz’aínt l’institut da Paspels, chi sa rechatta preschaintamaing a Löwenberg; allà vegnan instruits ad ura preschainta 50 puobs.

c) Duoi oñs avaunt (1855) aveva’l fundà il gimnasi per stüdients, — il collegi „Maria Hilf“a Schwyz; quel collegi vegn frequaintà añualmaingda plü co 300 stüdients; da 1855—1874 era allà professor il Revm Sigr uais-ch, Joh. Fid. Battaglia. Plü co 1200 stüdients haun fat lur stüdis allà.

II°. Sco bun patriot ed il plü grond filantrop della Svizzera s’ha demossà P. Theodos in sias instituziuns, chi avevan da servir als povers ed amalats. Da per tot, ingiu’ch’el era, as podevan imprometter ajüd e consolaziun tots ils poverets. Tot las intrapraisas in favur dels povers non grattiettan, ma jüdar voleva’l a tots ed in tot reguard. Sia massima era: „Ingiu’ch’eu vezz, chi maunca ailch, e ch’eu podess jüdar, nhai tut quai per üna manifestaziun della voluntà da Dieu, ch’eu dess provar almain.“

a) Seis ideal foss stat, da jüdar als povers lavuraints nellas fabricas e da dar lavur a quels, chi non avevan ningüna adequata occupaziun. Nellas intrapraisas in quist reguard non era’l fortünà: sia intenziun ais bain statta lodavla, ma seis podair era limità, in quista guisa ha stovü inrescher eir el la vairdà quai, cha ’l pöet disch:

„Scha la fortüna ta ria,

Non mauncarà compagnia;
Pigla quella da tai cumià,

Sarasch da tots bandunà.“

b) Pü fortünà ais stat P. Theodos in sias instituziuns in favur dels amalats. A quella fin s’ha’l dat fadias pella fondaziun del hospital da s. crusch a Cuoira l’onn 1851. Per realisar quista idea feva’l murdieu; el ais it aint in Italia fin a Neapel; il papa Pio IX. il ha animà, da continuarsias impraisas ed al ha dat üna favuraivla reccomondaziun; plü tard mandeva’l muoingias, dad ir a rovar; quellas piglettan sü collettas dürante 8 onns e quai a Baviera, Austria, Boèmia, Ungaria ed Italia. — Con quista almosna podeva gnir fabrichà a Cuoira il hospital ed in quel chattan albierg da 60—90 amalats ed ais dunque ün benefizi taunt pella città co pel chantun intèr. Finura hauni guardà ora allà a var 2500 amalats.

c) Per dar a quel hospital üna ferma fondamainta e per dirasar ora sias intrapraisas a favur dels povers amalats, ha fundà P. Theodos l’oñ 1855 l’institut da muoingias della s. crusch ad Ingenbohl, chi ha ossa 4500 [p. 307 modifica]muoingias; in lur scolas vegnan instruidas var 12000 scoleras; in lur instituts ed ospitals as rechattan ura preschainta plü co 72000 amalats. — Gnianca da dumrar quai, cha quistas muoingias lavuran nellas missuns della India orientala, ingiua üna muoingia soletta ha battià var 1000 uffaunts avaunt co morir.

Con quai po ognün svess decider, chid ais statta da miavart saimpla adulaziun o chid ais prope vaira, cha P. Theodos ais stat ün dels pü buns patriots ed il pü grond filantrop della Svizzera.

III°. Nus piglain amò in ögl ün’atra vart dell’actività da P. Theodos. Il cussglier del stadi Dr. P. C. Planta requinta in sia biografia da P. Theodos, ch’el ha fat magister, ma ün magister dalla moda veglià; e cur cha tottas modas novas sun passaintadas, schi tuornain eir nus alla moda veglia. El veva ün bun natüral d’instruir e da mossar e da requintar ailch instructiv da sia experienzia; dar instrucziuns e prediar al era quasi üna passiun. El ais stat ün famus predicatur, quai dischevan seis auditurs da Salzburg, da Freiburg in Breisgau, a Luzern ed a Cuoira. In occasiun d’üna missiun nella catedrala da St. Gallen schi veva’l pro mincha predia var 8000 auditurs.— Ma el non voleva splendurir ò far sensaziun tras sias predias, ma bain esser nüziaivel a seis auditurs. Per via da quasi ha’l continuà sias instrucziuns tras seis cudeschs, ils quals el ha miss in stampa. Seis Goffine ais comparü in plü co 254000 exemplars; l’ün o l’ater da quels sarà bain eir a Müstair.

E seis compatriots da Müstair, — non hauni clappà nügli’ ater da P. Theodos co forsa ün Goffine? Aveva’l tottalmaing imblüdà seis lö nativ, il lö da sia chüna — la bella val Müstair? Quai foss amò statt’üna bella. — AP. Theodos avain d’ingraziar 2000 fcs pel fond dels povers, plü co 1000 fcs pella scola. — Qualün sa regorda amò dalla gronda lavina in „taunter ruinas“. Cha Müstair ha survegnü, — per serrar jò la lavina cun mürs, — üna lavur, chi gniva a cuostar da plü co 60000 fcs — üna subvenziun chantunala da 20000 fsc, e cha’l uais-ch da Cuoira e la venerabla clastra da Müstair haun dat insembel plü co 20000 fcs, e cha la clastra suletta l’onn 1860 ha dat in üna jada 8800 fcs, — tot quai ha d’ingraziar l’onorat comün da Müstair alla iniziativa da P. Theodosi. — Scha bain, cha tot quai, chi ais gnü fabrichà cun quista munaida, ais it in malura l’onn 1876, — chi dess quai, cha P. Theodos ha fat pel comün (e quai ch’ils35 bainfatturs haun dat), tottüna restar in grata memoria. In occasiun da quella ruina ha rovà P. Theodos las muoingias, ch’ellas dessan dar da buntà ailch fond a fitt; ed ellas haun dat 1639 lattas, chi importan preschaintamaingla bagatella da 390 fcs fitt, intaunt cha la clastra lascha iñò con quai a favur dels privats da Müstair üna soma anuala da 400—500 fcs; eir [p. 308 modifica]quist favaraivel fitt, chi fuorma finossa ün bel regal da plü co 20000 fcs, dess gnir risguardà. —

I foss da menziunar, cha P. Theodos ha miss in ovra la reforma dellas scolas primarias nel chantun Uri, — ch’el ha dat ansa allas conferenzas añualas dels uais-chs da Svizzera, ch’el ha miss la fondamainta pella instituziun della „interna missiun Svizzera“, alla quala ils Cattolics della Svizzera a favur della Baselgia cattolica nella Diaspora haun contribui finura la bella almosna da plü co 3000000 fcs, — cha P. Theodos ha clappa pella sustentaziun del culto cattolic nel chantun Zürich la bella soma da 200000 fcs, — i foss da menziunar, ch’el ha fondà la società, per derasar buns cudeschs per instrucziun ed edificaziun, — e ch’el ha drizz’aint a quella fin üna stamparia ad Ingenbohl. Ma eu m’impais, ch’eu averà da finir.

Eu disch be quai: scha Pestalozzi ha clappà ün monumaint, — scha Doufour ed Herzog haun lur monumaints grondiùs, — schi non avess eir P. Theodosi merità ün monumaint e bricha be ün, — scha nus non vessan monumaints e regordenschas numerusas dad el in quellas instituziuns, ch’el ha miss in ovra; e tras quellas instituziuns, chi sun sco üna benedicziun,chi sa dirasa da contin dalla Baselgia cattolica, — tras quistas instituziuns ha P. Theodos as sajürà l’onur, d’esser stat finura „il plü grond filantrop della Svizzera“. —

E sia tabla da marmel vi’ a sia chasa paterna dess esser dunque ün attestat onoraivel pel lodevol comün da Müstair, cha eir quel, chi sa stimar quai, cha ün da seis pü buns compatriots ha fat per seis contemporauns e lur successurs. E seis pilt sülla tabla dess mossar a seis convaschins, cha bain eir els, chi dessan esser partisauns da sia massima, la quala P. Theodos aveva scrit l’ultim di da sia vita culs trai pleds da son Augustin:

In necessariis unitas

v. d. in chosas, chi faun da bassögn, — tots per üna, — unità.

In dubiis libertas

v. d. in cass dubiùs — libertà.

In omnibus charitas

v. d. in tot reguard, in tot las fatschendas — pazienzia e charità! —