Indice:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, II.djvu

Volksgebräuche Intestazione 12 febbraio 2016 25% Da definire

Questo testo fa parte della raccolta Rätoromanische chrestomathie
Vol. II

[p. 215 modifica]

77. Far marcau.

Handlegian ils affons enzatgei in cun l' auter, sche per far sagir, creian ei, ch' ei stopian dar in lauter il maun e dir:

„Fatg marcau, e bess las clavs ell' aua!“


78. Il far turnar.

Fa in affon turnar in auter enzatgei, ch' el veva giu schengiau, sche di quel ad el:

„Tgau fier, comba len,
Tgi, che dat e far turnar!“


79. Per tschuf egl egl.

Ha in affon mal ils egls, sche deigi el dir il spruch:

„Sogn Gliezi, Sogn Gliezi, segl' en e segl' o!
Nossadunna, Nossadunna, va anen e cav' ano!“

Lura vegn il tschuff ord ils egls.

80. Il den.

Dat ei ora in den agl affon, sche dei el metter quel el fiug e dir:

„Fiug, fiug! Jeu dun à ti in den d' jes
Ti dai à mi in den d' itschal,
Che maina fetschi pli mal!“




Volksgebräuche


1. Sontgia Clau.

Ils mats maven Sontgia Clau sera entuorn. Dus fagevan igl asen. Els eran ligiai ensemen entuorn tschenta cun in terschiel, aschia ch' in haveva il tgau anavon, e l' auter anavos. En stiva vegnevan els (igl asen) sin tuts quater, eran curclai giu cun ina cozza e portaven enta culiez rolas. Sin 25 lur dies seseva Sontgia Clau, in umm vegl, gob, tremblond cun ina schnueivla barba pegn liunga. Sin tgau portava el ina gnifla de pupi dada colur e sur el giu ina camischa alva de messa. Ils meuns eran curclai cun vons gross de parver. En in meun portava el in schnueivel fest cun bintgun fier giudem et en l' auter in cudisch vegl latin. Da mintga vard igl asen 30 eran dus serviturs setratgs en en lumpas. In portava sut bratsch ina maha tortas badugn e l' auter in schierl si dies cun pera e meila. Quels dus serviturs … alzaven S. Clau giud igl asen e manaven si el sper la meisa, nua che quel legieva pleunamein enzatgei latin ord il cudisch e translatava [p. 216 modifica]silsuenter quei mintgamai suenter meret dils presents. Dapertut haveva el de criticar enzatgei, e perquei survegneva mintga famiglia tortas; mo era causas mariteivlas de laud anflava el en mintga famiglia, e perquei survegneva … era mintga casa pera e meila. Damaneivel della meisa sesanflava 5 in fest liung de mintga affon de quella famiglia pleins crenas. Mintga crena muntava in paternies detgs en honur de s. Clau. Ils affons vegnevan tarmess à letg, suenter che quels haveven mess paliu e sal sin il sem d' ina faniastra dado per igl asen de S. Clau. Sin meisa meteva mintgin in teglier, il qual la mumma empleneva duront la notg cun nuschs, pera e 10 meila, mel, pischada peun et ina harta per teglier. L' autra dameun miraven ils affons igl emprim, sche la paliu et il sal fussen naven e sch' igl asen havess sapitschau la neiv sut quella finastra. Che quei daventass, haveva il bab quitau, cura ch' el mava a parver bein marvegl.

Duront che quei daventava, sgarava igl asen giu sper igl esch cun ils 15 peis e scorlava las rolas. Ils serviturs stuevan admonir el tier ruaus. Il davos deva S. Clau ina benedicziun e semeteva sin siu pauper thieret (sco quei ch' el scheva) e mava giu ord igl esch.


2. Nadal notg.

Daven dellas endisch entochen las dudisch vegneva e vegn ei eunc 20 ussa tuccau ina ura densemen. Duront quei tuccar metteva ins pli da vegl ina frastga verda d' in pumer en in glas cun aua en stiva caulda sin meisa e scomiava mintga di entochen Buania l' aua. Buania carteva ins, che la frastga stoppi flurir.

Milsanavon metteva ins avon messa de mesanotg dudisch paletschas de 25 tschaguolas sin meisa, mintg' ina cun ina presa sal e zvar en rietscha. Mintga tschaguola significava in meins digl onn, l' emprema il Schaner, la secunda il Favrer ect. ect. Suenter la messa mirava ins en qualas tschaguolas … il sal era luaus ora dil tut, mo empau, ne quasi nuot. Las tschaguolas cun il sal luaus ora tottalmein significaven meins fetg bletschts, 30 quellas cun il sal luaus quasi dil tut muntaven meins bucca aschi zun bletschs e quellas, en las quallas, il sal era luaus ora mo empau, significaven meins plitost schetgs. Depli sercartev' ins de saver ligniar l' aura de mintga meins duront il futur onn cun mirar sin l' aura dils dudisch dis suenter e cun Nadal. Nadal significava il Schaner, sogn Stiaffen il Favrer 35 ect. ect. In di tuorbel vegneva nudaus si sur la pegna vid la preit cun ina mesa nulla (Ѳ) e muntava in meins stgir de macorta aura; in di serein vegneva nudaus si cun ina nulla entira (O) e significava in clar meins.

Suenter messa da Nadal notg vegneva ei vigilau la rosa secca (d' Jericho). 40 Las matteuns maven en ina casa, nua che la rosa era messa ora sin la meisa en in guoter aua. Ellas cantaven las canzuns de Nadal tenor il [p. 217 modifica]cudisch de canzuns e schevan denter en paternos, entochen che la rosa sesarveva empau.

Depli carteva ins, ch' ils thiers tschontschien duront messa et ins audi, sch' ins steti en treglia. Aschia vegn ei raquintau, ch' in parveseder sei staus en treglia Nadal notg enstagl ira à messa, per sefar grons e mussar à ses vischins, 5 ch' el temi nuot. Duront igl alzar si hagi in bov getg encunter l' auter: „Tgei stuein nus bein luvrar dameun?“ L' auter rispunda: „Dameun manein nus à casa nies patrun, che vegn a rumper ina comba.“ Sinquei seigi ei vegniu ina miur en treglia. Il perveseder hagi voliu sedustar de quella, hagi dau ina storschida ad ina comba e rut quella. 10

D' in auter perveseder, ch' ei staus en treglia Nadal notg per far ina bravura, vegn ei raquintau, che quel udent, co ses dus bos fagevan cussegl de menar el l' auter di à casa, segi vegnius vilaus, et hagi priu il marti de cadeinas per bastunar ils bos. Quels aber segien semess encunter et hagien mazzau lur patrun dil tut. L' auter di hagien ils bos tratg la bara à casa.

Auters din, che la biestga plaidi Nadal notg in lungatg, che negin 15 capeschi.

La vigielgia Nadal va il caluster suenter tuccar de miezdi en tier mintga fiuc e trai en in peun per il tuccar daven dellas endisch entochen las dudisch … Nadal notg. Pli da vegl survegneva el eunc tier mintga peun in uatsch, pertgei mintga famiglia fageva quei di per marenda gronda uatschs. 20

3. Daniev.

Ils affons de scola van avon messa gronda ina casa e lautra e catten il bien meun cun gir: „Bien di bien onn dei bien meun!“ Sinquei vegn ei respondiu: „Bien onn, bien onn, Dieus detti in lev et in bien onn!“ Il cau de casa dat lu a mintga affon mintgamai suenter grondezia e vischinonza 25 … tschun, tochen diesch, tochen vegn raps. A figliols e figliolas, che van plitost suenter viaspras vegn e vigneva ei dau vistgadira per bien meun. Ussa van ils affons bucca aschi marvegel e buca aschi stedi per bien meun sco ina gada avon onns. Als carschi, che catten il bien meun sin via e magari en baselgia, vegn ei respondiu il sura allegau salid mettent 30 … vitier: „Vegni lu e tergei en!“ Era la suondonta fuorma: „Bien di, bien onn della talgia dil peun grond!“ vegneva duvrada pli da vegl de cattar bien meun.

4. Buania.

Per vigielgia Buania giginaven ei pli davegl steilas en tschiel e quella 35 gigina cuzava naven della sera, che las steilas vegnevan, entochen l' autra sera, ch' ellas vegnevan puspei e quei figievan ei per saver, nua els hagien de maridar. Ei prendevan zertas steilas pli claras en egl e grad sut, nua che la steila deva giu, vegneva ei de secasar. Vegnev' ella giu sin il sonteri, sche mureva quel duront quei onn. 40 [p. 218 modifica]

Pli davegl mava il mattitschem duront il di cun zampugns e stgelas sut las finiastras dellas casas e scadanava quei, garent: „Buania, Buania!“ Lura vegnev' ei aviert las finastras e tratg ora nuschs, tscherieschas e pera tosta de schar encurir si la buobagnaglia.

5 Buania sera vegneva ei giugau de mats e matteuns: „Poppa sut scadialla.“ … Sin meisa vegnev' ei fatg in rin cun rida e vidlunder diesch numers en fuorma de crutschs ualti liungs. Sin mintga numer vegneva ei mess enzatgei cun ina significaziun:

1. In ani significava : maridar. 10
2. Ina poppa stratsch : ina poppa viva.
3. In toc peun : il nutriment della poppa.
4. In tschadun pign : il tschadun de dar buglia alla poppa.
5. In pindel : la luschezia della poppa.
6. In toc rida : il grev onn. 15
7. Il cotgel : il lev onn.
8. Ina clav : il parvis.
9. In bluzcher : il domini sur la buorsa.
10. La corda paternos : la devoziun.

Il rin cun ils sura numnai effects vegneva allura curclaus giu cun ina 20 scadialla gronda, platta. Duront ch' ins meteva quellas caussas sin mintga numer, stueva in della compagnia ir' avon igl etsch, ne silmeins d' ina vard e buca mirar, co ei vegness mess giu. Lura vegneva quel clomaus en et astgava mussar treis numers. La scadialla vegneva ussa allontonada per saver, tgei effects ei sesanfli sin quels treis numers remarcai. Il pli grond 25 gaudium havevan ils presents, sch' ei haveva tuccau à quel la poppa stratsch, ne igl ani u il tschadun pign. Lura vegnev' ei dau ensemen cun ils meuns e gratulau à quel buna ventira.

Pli davegl dil tut maven ils treis sogns retgs buca entuorn. Dapli bia onns ei quei usit vegnius menaus en. Sis buobs grons, treis retgs e 30 treis serviturs, van suenter viaspras en mintga casa e contan canzuns de Nadal sco il: „Figl naschiu en Bethlehem.“ In retg vegn fatg ners et ha era in servitur ner. Ils retgs portan sin tgau crunas tagliadas ord pupi, han en rassas dils ministrants de messa cun pindels, maschas et in fazolet seida gagl entuorn il dies. Ils serviturs portan sin tgau capiallas aultas 35 alla moda veglia, ornadas cun pindels gagls; schiglioc portan els sin il tschoss iu in per pindels gagls et in fazolet. In porta ina steila colurada e surtratga osum cun pupi d' aur sin ina mehanica, aschia che la steila va traso entuorn; in ha in sabel et il tierz servient porta la scatla len de meter en la gratificaziun. Suenter haver cantau en mintga casa ina canzun, 40 muossa quel la scatla len e scadeina ils raps vi e neu. Quei ei la fuorma de domondar la gratificaziun, che consista ord enzaconts raps.

[p. 219 modifica]

5. Gievia grassa.

Gievia grassa sera fagevan ils mats gromma en ina panaglia liunga. In stueva litgar ora il davos la panaglia e stueva trer ora per far quei tschiep e libroc

La sera de Gievia grassa mavan ils mats pli u meins mascrai eu en casas, 5 nua ch' ei era redunau mattauns e manavan si enqual storgia. Las pli veglias et enconuschentas de quellas representaziuns schein nus suondar:

Far giu la cavalla. Dus mats setillan en de mascra, in ded umm et in de femna. Alla femna fa ins si in grond venter et agl umm in gron puchel si dies. El ha en caultschas cuortas et ina cassacca tut alla moda 10 veglia, sin tgau ina capialla aulta cun stuors e sil nas in spiegel senza glas. Quel ei il cutsch e la femna la cutscha. Cun els van dus auters en la stiva, per manar si „il far giu la cavalla“. In de quels semetta sin il plintschiu en venter e vegn cuvretgs cun in badlini; quel ei la cavalla. Gl' auter seposta sper la cavalla et ei il marcadon, che lai far giu ella. 15 Il cutsch e le cutscha vegnan tier il marcadon e domondan, tgei el vegli pagar per far giu la cavalla. Il marcadon porscha in ster vinars et ina masira truffels. Il cutsch dat per resposta, per quei possi el bucca far, el stoppi per far giu le cavalla haver duas curteunas vinars e duas masiras truffels. Ei va ditg, tochen che ei vegnan de far marcau; alla finala vegnan 20 ei tuttina perina per duas curteunas vinars e duas masiras truffels; il cutsch tegn aunc ora la sunscha, mo sto turnar il tgir. Ussa van il cutsch e la cutscha vid il far giu la cavalla. Il cutsch ha in trader, in marti et ina zeunga. Arrivai sper la cavalla, freda quella schon, il cutsch tegn il nas et entscheiva a far tribels spergaments si per sia dunna. El sestorscha vi 25 e neu, e finalmein damond' el dalla dunna ina presa. Ella porscha la presa, ha aber per tubachera mo il bigliet dil gat. Il cutsch dat ina tribla sturnidada, … e lu damonda la dunna, con il mercadon pagi per far giu la cavalla. … Il cutsch rispunda, duas curteunas vinars e duas masiras truffels. Udent quei dat la cutscha si ina gronda risada e di, che per quei possi 30 ins schon far giu et era ferdar empau. Lu entscheiven ei a trer giu ils fiars alla cavalla et il cutsch fa tener la dunna la comba. Mo sin l' emprema … targida cun la zeunga retrai la cavalla la comba e tila la dunna culs peis ensi. Il cutsch gida si la dunna, e damonda, sch' ei hagi fatg mal. La cutscha plira e selamenta mussont cun siu maun sin siu venter 35 gron, che fetschi mal ad ella. Sin quei pren il cutsch il marti e sturnescha la cavalla. Mo dent la frida, vegn el sez en tgil, e la dunna sto gidar si el. Cu ils fiars ein tratgs giu, entscheivan els a far giu il tgir, et il cutsch fa tener la dunna la pial ded in maun. Mo quella tegn empau de ferm, ch' il tgir bunamein scarpa. Sur de quei vegn il cutsch vilaus, seglia si e stauscha 40 le la dunna culs peis ensi, dat ad ella culs peis el venter e bastuna, ch' ella po strusch sereghigliar. Cur' il cutsch veza, co sia dunna ei, sche peglia el tema, gida bufatg ella sin peis cun hoflis spergaments e sexcusescha fetg, [p. 220 modifica]el hagi schau seglir la gretta e roghi per perdun. Sinquei ein omisdus puspei perina, e fan giu vinavon la cavalla, entochen ch' ei han bunamein finiu. La cutscha ei aber unfisa, mira bucca sin la lavur e trai puspei cun tutta forza, ch' ei scarpa il tgir. Quellaga betta il cutsch ella giun plaun 5 e bastuna ella aunc pli fetg, che tschella gada. La dunna giun plaun schema e plonscha, tegn il venter et il tgau. Puspei gida il cutsch si ella, roga per perdun e di, ch' ei seigi oz in schliet planet, ina schliata enzenna, ch' el laschi seglir aschia la gretta. La dunna sereconsiliescha, ei prenden ora ensemen la sunscha della cavalla, et il cutsch metta quella el schos 10 della dunna; mo il tschos ha enqual rusna, ch' el piarda, et ella tegn era bucc il tschos, sco ei s' auda, aschia ch' ei dat aunc bein enqual stuschada e buntganada, reproscha et avira da part dil cutsch. Vilaus fa il cutsch metter tut la sunscha egls sacs de sia cassacca, et il tgir mettan ei sin in pal, che la dunna sto purtar. Aschia van ei ensemen tier il marcadon. 15 Mo duront ch' els dus patarlan della stupenta cavalla e della buna sunscha, vegn il tgir engulaus ad els giud il pal. Cura ch' els ein tier il marcadon, … e vulan turnar il tgir, sche vesan ei, che quel ei engulaus. Quei fa, ch' il cutsch vegn miez vietis, e ch' el bastuna sia dunna pir che mai. Mo era quella gada senricla el, roga la dunna per perdun, e lura van omisdus 20 ad encurir il tgir. Havent traversau la stiva duas ne treis gadas, sche tuorna il lader e metta il tgir sin il pal. Cuntenz de haver il tgir, portan ei quel tier il marcadon, lez mira, ch' il tgir hagi buca rusnas, mo il cutsch di, ch' il tgir hagi mo ina, perquei ch' ei seigi ina cavalla. Il marcadon … paga ora il cutsch e la cutscha; quels fan tribels cumpliments, engrazian 25 tschien melli gadas, serecamondan sin ina autra gada e van lura tut legramein a bratsch à casa. Aschia finescha il far giu la cavalla.

Il caluster de Schlans. Tier quella storgia drov' ei dus mats; in fa il caluster e lauter fa il farrer de Schlans. Il caluster trai en ina cassacca, caultschas cuortas e caltscheuls grischs de nossa launa; el va fetg zops, e 30 pli bein, ch' el sa ir zops, e pli bi, ch' ei glei. Glauter mat fa il farrer, et il caluster va tier quel, per damondar, cu tuccar l' autra.

Caluster (vegnent en stiva). Agureschal il bien di, Segner farrer!

Farrer. Vus esses oz empau de tard; ins sto levar pli marvegl.

Caluster. Jeu sundel levaus sco antruras et ussa sun jeu cheu. Glauter 35 va tier ad Els nuot. Vultan ei forsa schar tuccar l' autra?

Farrer. Gie, mai e tucchei il zenn grond; aber tucchei empau da forza, ch' ins sapi, ch' ei seigi fiasta.
El va a tuccar e tuorna.

Farrer. Haveis schubergiau empau ils altars e mess tut en uorden, pertgei 40 … ch' jeu creigel, ch' ei vegni schon empau glieut.

Caluster. Quei ei ina remarca, ch' jeu sehonel pauc. Sch' ins havess de schubergiar per il di della fiasta, fuss ei tard avunda. Vultan [p. 221 modifica]ei forsa schar tuccar d' ensemen? Ei glei ussa uras e lur fumitgasa havess gnanc giu a mogna ina scadialla suppa.

Farrer. Gie mai a tuccar d' ensemen, aber tuts e fagei bucca spergaments, … che la glieut jastra stopien rir de schlupar. El va e tucca d' ensemen tut persuls, ligia ina tretscha per comba et 5 ina per maun e fa tribels spergaments; culla bucca immitescha el il tun dils zens. Cura ch' el ha tuccau in' urialla, va el et entscheiva ad envidar si las cazolas. Sch' ei glei mattauns, sch' envida el si il nas de quellas, sch' ei glei mo mats, sche seglia el si per la schanuglia de quels, et envida si per las 10 preits. Havent ruasau ina urialla, sche steza el giu la cazolas … cun far tribels senclins tochen plaun e revolver ils egls, ch' ins sto rir.

L' unfrenda digl umm sogn. In dils mats semetta en dies sin ina supia liunga à mesa stiva. Ei fan si ad el ina cruna de stuppa; en in maun 15 dattan ei ad el in taglier et en gl' auter ina candeila ardenta, aschia ch' el ha omisdus mauns ligiai e sa bucca sedustar. La societat, ch' ei lau presenta, … va lu in suenter lauter, cantont ina canzun entuorn el, e mintgin unfrescha … zitgei raps sin il taglier. Quel, che vegn il davos, ha ina candeila, et havent unfriu, dat el fiug alla cruna de stuppa. Il mat, ch' ei sin baun, 20 seglia sin peis, mo vul bucca schar dar il taglier cun ils raps e la candeila giun plaun, aschia ch' el sa buca dustar, e le cruna de stuppa vegn tut en fiug. Avon che schar barschar ils cavels, stezan ils auters, ch' ein dentuorn. Quei stuc ei l' unfrenda digl umm sogn.

Il marcadon de stiarls. Tier quei stuc drov' ei plirs mats. In ei il 25 Statthalter Clau, ch' ha en ina cassacca, caultschas cuortas et ina capialla alla modia veglia davos giu. Ils auters mats fan ils purs e semettan sisum la stiva. Tier quels va il Statthalter Clau et empiara igl emprem de quels, che ha num Giosch Brenta, sch' el hagi bucca de vender stiarls. Quel responda, bein, el hagi treis stupents bials stiarls, mo el vendi quels bucca 30 bienmarcau. Il Statthalter Clau fa dumandar, e Giosch Brenta damonda treis dublas lin. Sinquei fa Statthalter Clau tribels spergaments sur de quei sproposit, de astgar dumandar treis dublas per tgau. Suenter haver sestratg si e giu, fan ei marcau per duas dublas e mesa il tgau. Ussa fa Statthalter … Clau marcau aunc cun plirs. El sto aber ir ditg a zupiont per la 35 stiva entuorn, entochen ch' el ha diesch u dudisch stiarls, sco el vul cumprar. … El fixescha, cu vegnir cun ils stiarls, e va lu cun quels alla fiera de Ligeun. Statthalter Clau va ordavon a zupiont e clamont: Pusch, pusch!“ Ils mats, che fan ils stiarls, cuorren pli e pli spert suenter e finalmein seglian ei ad el si dies e derschan el culs peis ensi. Pleunsi leva Statthalter 40 Clau si, pren in fest e catscha ils stiarls ordavon, ch' ei fuian sin tuts mauns. Sin via van dus stiarls a piarder; cura ch' il Statthalter Clau vegn da Ligeun, sche pag' el ora ils stiarls, mo in de Sep Liung et in de Gion [p. 222 modifica]Schnec, ch' ein i a piarder, vul el bucca pagar. Cheu dat ei ina vehementa dispetta denter Statthalter Clau, Sep Liung e Gion Schnec, che vegnan bunamein per sedar. Mo alla fin fan Sep Liung e Gion Schnec giu ina mesa dubla per tgau, et il Statthalter Clau pag' ora els. Els ein bein 5 perina, dattan si maun e van à casa.

Far il barbieren. In trai en caultschas cuortas, ina cassacca liunga, metta si ina capialla cun treis pezs, ne ina capialla aulta et ha en pantofflas, … ch' ei seigi lev saltar. El ei compognaus da dus fumegls, che setrain en il pli de nar, ch' ei san. En stiva, nua ch' ei la societad, spetga 10 sin els in sin ina supia. Sper quel sto ei vegnir pinau ina meisa cun ina scadiala cun aua, in cotgel per savunar, in fazolet per ligiar il bratsch per surlischar et in fest de prender enta maun, entochen ch' el surlai.

Il barbier ha ligiau in schigientamauns entuorn tschenta et ha enta maun in cunti len. Ils dus fumegls han ina scua et in ina pala. Cura 15 ch' il barbier e ses fumegls comparan sin igl esch stiva, entscheiva la musica a sunar, et il barbier e ses fumegls entscheivan schon sin igl esch stiva a saltar suenter il hoper, che vegn sunaus. Il barbier saulta traso entuorn quel, che sesa, fagent reverenzas anavon et anavos e saltont trai el si vid il maun e vid il schigientamauns il cunti. Ils fumegls saultan 20 cun el. Havent tratg si ina urialla il cunti, sche pren il barbier le la sadialla cun aua et il savun et entscheiva a savunar en la barba, aber traso saltont. Sil suenter fa el giu la barba et ils fumegls ston culla pala e la scua schubergiar daven la barba fatgia giu. Cul ha finiu de far giu la barba, sche semeina el cul dies encunter quel, al qual el ha fatg la barba, aulza 25 si ils laps della gassacca e lai mirar egl spiegel, sch' el hagi fatg giu endretg. … Lura semeina el puspei anavon, fa ina tribla reverenza e tucca il puls, fa in tribel spergament cun ils mauns e dat d' entelir tras gests à quel silla supia, ch' il puls seigi tut lavagaus et el stoppi schar surlischar. Puspei sault' el pella stiva entuorn e tila si il cunti. Allura fa el en la 30 mongia à quel silla supia, cun il maun seniester tegn el il bratsch, fruscha dil bratsch enasi et encuera l' aveina. El ligia in fazolet entuorn il bratsch e dat in fest entamaun. Ad in dils fumegls dat el ina enzenna, de tener la scadialla sut il bratsch e traso saltont entuorn catsch' el tut en inaga il cunti egl bratsch dil malsaun, che quel dat cun supia e tut giun plaun, 35 sco sch' el fuss morts. Plein tema fui il barbier, vegn aber pigliaus e manaus anavos tier quel, ch' ei giun plaun. Ils fumegls muossan cun de tuttas sorts spergaments, tgei el hagi fatg, et il barbier sermetta giu sin in schanugl sper quel, ch' ei giun pleun, trai in grond suspir e dat ensemen … cugls mauns per ina ensenna, che tschel seigi da leu vi. El fui 40 lautra ga, mo ils fumegls turnentan el. Quella ga dattan ils fumegls ad el cun ils pugns sin il puchel e muossen sin il miert, ch' el duessi far lavar si quel. Il barbier semetta giu cun omisduas combas en schanuglias, tucca il pez, il tgiau et il puls de quel, ch' ei giun plaun e finalmein teidla el [p. 223 modifica]vid il davos, sch' el hagi forza flad. Havent anflau lau flad, sche fa el ina reverenza; il miert seregeglia in tec, il barbier sblatscha ils mauns ensemen, aulza si il miert e saulta treis cun el. Era ils dus fumegls saultan ensemen … treis e suenter, che tuts quater han fatg ina reverenza, van ei giu e ded esch ora. Tier quei stuc vegn ei tschintschau nuot et adina saltau. 5 Sche la societat ha musica, sche suna quella era duront gl' entir stuc.

6. Mardis tscheiver.

Pli da vegl, sco glei aunc glieut fetg veglia, che seregordan, mava la giuventetgna mardis tscheiver ad encurir gl' umm selvadi. Quel era tut curclaus cun daischa et haveva ina barba de barba pegn. Cura ch' ei 10 vevan anflau el, manaven ei, u targievan ei el sin ina schliusa el vitg, nua che tut vegneva ensemen per mirar gl' umm selvadi. Il davos bettevan ei el ella fontauna. Enqual gadas vegneva gl' umm selvadi compignaus dil vegl e della veglia, dus mats, che eran vestgi en alla moda veglia dil tut.

Avon ons vegnev' ei à Sumvitg per mardis tscheiver barschau il tscheiver. 15 Quei mava tier aschia: Mardis tscheiver sera vegneva sin Cadruvi teniu dertgira. Tscheiver e Cureisma havevan in advocat perin. Bia glieut vegneva ensemen per tadlar. Il tscheiver fuva in gron signur, vestgius tut all' ingronda, et haveva in endutgel pendiu vid la terschola. La Cureisma era ina femna veglia en ner cun capetsch muot et in paternies de carlognas 20 schnec sin maun. Ei vegneva lu dau la sentenzia: Questa notg allas endisch, … cura ch' ei tucca il zen gron, duei il tscheiver esser bandischaus entochen … Glion. Lura vegnevan ei cun il tscheiver sin ina schliusa da Cadruvi giu, e bettevan el en in fiug giudem Cadruvi. El segleva spert ord quel, e lu prendevan ei ina scua ardenta, e catschavan el dalla streglia Gion Berther 25 … giu.

Mardis tscheiver sera setilen à Breil tschun giuvens en, treis de tscheiver: in de sunadur, in de signur et in de signura; dus de cureisma: in de femna et in ded umm. La cureisma vistgida tut à la moda veglia porta in paternies … de macaruns e carlognias snecs. 30

Igl emprem vegn il tscheiver en stiva e quel saulta dus, vulent el saltar il treis, vegn la cureisma en stiva, e strusch ha il tscheiver entschiet ils treis, splunta la cureisma cun il fest sin il plintschiu. Udent quei fa il tscheiver in terribel spergamen, cala de saltar, fui encunter igl esch stiva e di: He, tgi sei cheu? 35

Cureisma. Jeu sundel cheu per far calar tei de surmanar mes affons e vender els à quel giu sut per in quort plascher de saltar.

Tscheiver. O quella veglia macorta disturbescha puspei nus.

Cureisma. Jeu vi ussa far calar tei de beiber vin e vinars, migliar schambun, … andutgiel e fortem vadi; perscrivel à ti gigina e penetienzia 40 per tes grons e grevs pucaus. Quei ei ussa tias spisas, mussont sin sia corda paternos ord macaruns e crosas schnecs. [p. 224 modifica]

Tscheiver. O trest, trest de stuer magliar mo snecs, raunas e macaruns.

Cureisma. Glei ussa ded ira, l' ura ha dau per Tei, fai, che ti vegnies daven.

Tscheiver. Gie jeu vi ira, aber sapies, bucca per far plischer à ti bagorda, sunder per quei, ch' jeu hai vintschiu ils daners, e nagins amitgs 5 pli. Adio.
Il Scheiver passa giu.

Cureisma à quels, ch' ein en stiva. O mes cars, bucca suondai quei schani sin quella via de pucaus, sunder suondai mei sin la via della penetienzia, che vus vegnigies in gi en parvis. Dieus pertgiri.
10 Va giuado.

Per Mardis tscheiver vegnieva ei era savens manau si las Mantinadas. …

Ils buobs gronds, che manaven si las mantinadas, stueven esser in cert diember. Tier las mantinadas udeva ei: in herlekin, in fourier, dus che 15 clamaven ora, sis sbiers et trei u quater pera, che saltaven.

Il herlekin era vistgius cun caultschas miez verdas e miez cotschnas, ina casacca cotschna, in schel rollas sur schui giu, sil tgiau purtava el ina gnefla de pupi cun pindels. Il fourier haveva en caultschas alvas, ina camischa alva cun si pindels vidlunder et ina sort de turban sin il tgiau. 20 Enta meun purtava el ina pica curclada cun pindels. Quels, che clomaven ora, havevan en caultschas alvas, ina gassacca et ina tschenta de pindel. Ils sbiers havevan en caultschas alvas, ina camischa alva cun pindels e sin tgiau purtaven ei in tschupi. La pera, che saltaven, signur e signura eran vistgi en vistgiadira moderna de signur e signura.

25 La dameun entschavevan las mantinadas ad ira en las casas el vitg. Igl emprem vegnieva il fourier cun il herlikin. Il fourier emprava il bab de casa: Eis ei emperneivel de ritscheiver ina mantinada en honur dil tscheiver de quella compagnia de giuvens, che vegn ha vegnir cheu presenta?“ … Era il bab de casa cuntens de retscheiver las mantinadas, sche 30 vegnievan quellas en stiva, maven in careun per la stiva entuorn, ils sbiers semeteven si en retscha, la pera saltava e quels, che clomaven ora, scheven: Tut beinmeriteivel N. N., sch' ei plischess de retscheiver ina martinada en honur dil tscheiver de quests giuvens, ch' ein cheu presents?“ Allura mava ina dellas signuras vi tier il bab da casa et envidava en ded ira in cun ella. 35 Suenter clomavan ei ora la mumma et ils auters de casa e saltaven ina gada cun quels. Finius ils saltar deva il bab de casa à las mantinadas in regal en danes. Suenter miezdi maven las mantinadas els uclauns. Ils davos dis de tscheiver specialmein Mardis tscheiver vegneva ei manau si la dertgira nauscha. Ils mats seconstituevan sco dertgira cun in mistral, 40 bannaherr, sekelmeister, statthalter, scarvon, gieraus e procuratur.

Avon ch' entscheiver la dertgira, maven ei entuorn cun musica e herlekins, … ils quals figieven rir la glieut. Lura tergieva la dertgira si sin la laupia fatga ord aissas e curclada cun daischa, construida pella dertgira [p. 225 modifica]nauscha. L' entschatta vegnev' ei dau cun in prolog, il qual conteneva de tuttas sorts strihadas sin ils evenements passai en vischneunca et el cumin. En qual gadas vegnev' ei era cantau ina canzun tier l' avertura della dertgira, fatga per quella caschun.

Cura ch' ei han manau si la dertgira nauscha il Favrer, 1820, à Vella, eis ei vegniu cantau la sequenta „canzun nova“.


Canzun Nova Fatgia a ilg Menders de Willa sin La Dartgira.


(Ineditum nach Ms. Mt.)


1.
[f. 1a] Si menders brafs de Villa!
Dertgira lein tener.
Nus essen bucc de arschella,
Munglein nigin temer.

2.
5 Nus lein guder il scheiver,
e lein tschentar a Dreitg,
che mintgin possi beiver
e con murar endreitg.

3.
Mintgin sto star en regla,
10 buc surpassar ils tiarms;
schiglioc kiseins la nebla,
sclodein or els sco viarms.

4.
Mond nus a bialla stiva,
manein nossas mateuns
15 cun tutta curtesia,
strichond bufaig Ils meuns.

5.
Nies Sekelmeister plonscha
sur mintgia fallamen;
Nies magistrat contonscha
20 gest strof cun Truamen.

6.
Nus essen gests Derschaders,
piglien tuts sarf a meuns,
cunzun, sche ei fussen laders
de nossas biallas mateuns.