Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/594: differenze tra le versioni

Mizardellorsa (discussione | contributi)
Nessun oggetto della modifica
Mizardellorsa (discussione | contributi)
Nessun oggetto della modifica
Corpo della pagina (da includere):Corpo della pagina (da includere):
Riga 32: Riga 32:
Am permet in passand da relevar, cha l' ovra da Rausch, dedichada
Am permet in passand da relevar, cha l' ovra da Rausch, dedichada
a Dr. Lorenz Diefenbach, famus poliglott e spezialist per linguas romanas
a Dr. Lorenz Diefenbach, famus poliglott e spezialist per linguas romanas

Survista della literatura ladina 585 non ha mancà da metter a glüm la granda importanza, cha güst nos ladin ha per la glottica generala, e d' occassionar a promoziun da relativs stüdis sün diversas dellas plü distinguidas scolas academicas da nossa Svizra e della Germania professorats, chi viavant non existivan ed uossa servan ad inflammar eir nossa guiventün [[giuventün]] grischuna - engiadinaisa ad entusiasmo per la 5 prüvada e sonora sia lingua materna. A' ns dar ün' idea da nossa literatura scripturada e stampada servan eir las interessantas notizias, cha nus supra da quella chattain nellas ovras da nos cronists, conzuond da Champel, ed in quellas da nos novissems istoriografs, Moor, Sprecher e Planta, e poi las duos crestomatias ladinas, 10 chi uossa ans sun o ans vegnan a man 1). A' ns facilitar üna survista supra nossa literatura scripturada o stampada … la partin gio in periodas. Tant Andeer, co eir Rausch forman da quella, quintand dal 1500 inavant, güst tantas periodas, co seculs; Rausch eir amo separand il material rimà dal non rimà. Decurtins metta in prüma 15 perioda tuot material dals 1500 fin 1700, in seguonda quel del 1700 fin 1830, e' l rimanent in terza. In dovut resguard sün la qualità del material e sün la funest' influenza, cha la guerra da Baldirun ha gnü sün il svilup da nossa literatura, preferesch d' extender la prüma perioda dal 1500 fin 1620, la seguonda dals 1620 fin 1820, e la terza dals 1820 fin al presaint. 20 … La prüma s' caracterisescha sco perioda portada dallas tendenzas reformatoricas; … la seguonda sco perioda della controversa confessionala; … la terza sco perioda inspirada d' ideas plü variadas, eminentamaing pedagogicas. Els am s-chüsan, … ch' eu uossa per non perder temp sainza ulteriur grand preambel m' attach al tema. 25 Nossa literatura scripturada e stampada chattain nus in stretta correlaziun … con la reformaziun. Ella es da quaista provocada o effettuada. La reformaziun, tuot affirmand l' autorità messianica da Gesu, arcognoschand e sustgnand sia divina missiun, allarmada ed agitada da greivs abüs, fa energicamaing frunt cunter il primat roman e cunter tuots indrizs, col ir 30 del temp a sustegn da quel stats introdüts. Nel vesco da Roma non stima ella ne da dovair, ne da podair plü arcognoscher il substitut o il vicar da Cristo sün terra. E la prema, cha' l pövel vegna per man della bibla ad autentica cognoschentscha da Cristo, il veritabel cheu della baselgia, e' l model irreprensibel … per l' uman sco tal. Eir nellas trais Lias dell' alta Rezia, las 35 qualas daspö Chalavaina plü vi e plü as resaintan in nonperturbada giodia 4) Theod. Mohr, Archiv für die Geschichte der Republik Graubünden, Chur 1853 — 58, tom. II. J. Andr. Sprecher, Geschichte der Republik der drei Bünde im 18. Jahrh., Chur 1873 — 75. Conr. Moor, Geschichte von Currätien, Chur 1870. P. C. Planta, Geschichte von Graubünden, Bern 1892.

PPN345572629_0024-0594.xml

586 Andrea Mohr da lur „frytads“, chattan las ideas della reformaziun ün ferm e pront echo. Ellas as mobiliseschan eir aquia, a' s emancipar da Roma, na da Cristo; … e la providenza las proveda in Germania e nella bassa Svizra immediate, intanter ils ladins … nellas valladas alpinas trais decennis plü 5 tard, tras la stampa, quaista ferrata pels products literars, con alas infatigablas. … Dalla prüma mittà del 16. secul non s' ha ingüns imprimats ladins. E' s stimaiva, sco Gallicius 1) s' exprima, l' idiom ladin massa „groassêr“, per podair s' inservir d' el a scriver Pür l' urgenza della reformaziun füt 10 pussant' avonda, a superar ed allontanar quaist antic, classic pregüdizi. Travers 2) s' chatta occasionà, l' an 1527, da laschar ir oura üna chanzun ladina davart la guerra pel chaste d' Müsch; dopo s' avair fingia pel spazi da trais ans edifichà dellas predgias ladinas salvadas dal giuven Galicius a Chamuas-ch. … La tentativa al reuschescha, ed uschè mossa el, per 15 m' inservir d' üna parola volanta da Job. Schucan, sco il prüm al pövel ladin a scriver in seis agen idiom. El para d' avair gnü docils e premurus scolars, e fingia in principi eir divers ed adesters conpreceptors. Il numer da manuscrits ladins crescha subit rapidamaing. E' s güstificha, ch' eu aquia in conferenza da mossaders 20 e d' amis da scola, almain con ün pêr parolas releva la portada da quaists manuscrits. Eir nel comün pövel dell' alta Rezia, daspö l' an 1497 l' allià dels Confederats, dopo avair scornà l' inimi tirolês a Chalavaina, fat conquista della Vuclina e respint las sinistras aspiraziuns da Müsch - Milan, s' pronunziaiva 25 … … l' inclinaziun ad ün robust, qua o là eir trivial e malsan divertimaint. Ma all' inclinaziun da 's divertir prevalaiva fortünadamaing quella da 's instruir e da' s edifichar. Scodün as resentiva sco republican democrat intgnü, d' esser orientà in politica supra l' andamaint dels affars publics, per podair dar in redunanza seis parair razionalmaing. In rapport allas 30 tendenzas reformatoricas, dilongo predominantas in quel temp, desideraiva scodün, da' s formar ün agen e cler giudicat. L' intima pietà, chi inspiraiva in Germania ad ün Lucas Kranach il pennel, inflammaiva eir il cour del pövelet ladin nellas plü otas valladas dellas Alps. Il bsögn da 's instruir e da' s edifichar, eira pro' l pövel grand. E premaiva, per il contentar, 35 da' l procurar instructiv, edificant divertimaint nellas lungas sairas del inviern, divertind da' l instruir e da' l edifichar, ed instruind, edifichand, da' l divertir. Scolas non mancaivan neir bricha nel temp ant la reformaziun; … pero 1) Gallicius, in sia prefaziun al nouv testamaint da Bivrun, 1560. 2) Gian Travers, Chanzun davart la prüma guerra da Müsch. 1527, publichada … tras Alf. Flugi, 1865.

PPN345572629_0024-0595.xml


Survista della literatura ladina 587 ellas eiran be facultativas ed umanisticas - latinas, in part eir be scolas privatas. E profitaivan da quellas be singuls, chi eiran plü bain situats e pensaivan da 's dedichar al stüdi e da far, que chi 's disch, carriera. Sco magisters funczionaivan caplans, plevans, monasterials o eir oters savants, sovent scolars vagants, in scolas publicas e privatas. L' instrucziun 5 eira umanistica - latina. Els mossaivan a leger, a scriver, grammatica latina e retorica; eir chanzuns latinas, sco mossan nel Psalterio da Champel ils titels dellas chanzuns derivantas da seis bap. Il quint, l' istoria, la geografia e las otras realias restaivan quasi del tuot neglettas. Il comün pövel non avaiva da quaista scola ingotta, a motiv ch' ella non eira ladina, dimperse 10 umanistica - latina. E' l mancaivan tuots mezs per s' instruir. Per quaist bsögn, per quaista mancanza … … stimettan Travers e seis conpreceptors da proveder, con ladinisar e popularisar l' instrucziun e con procurar a quel fin al comün pövel mezs d' instrucziun in seis linguach matern. Per gnir a lur scopo statueschan els, pustüt Bivrun, reglas per normar l' ortografia 15 ladina. Els pissereschan eir per material literar in ladin. E per cha la giuventüna possa copchar lur manuscritts Originals, alla dan els svessa informaziun in leger e scriver in ladin. Champel 1) in sia prefaziun al Cudesch da psalms fa menziun da Gallicius sco d' ün seis „uelg fidel schuolmaister … u preceptor“. Travers, Bivrun ed oters, scha eir stüdgiats ed in 20 ota condiziun, non s' increschan, da fa eir els ils precepturs. Ingio fa bsögn, pissereschan els per spezials magisters. Travers 2) svessa clama dad Ardez a Zuoz in assistenza sia sco magister il giuven Jon Chiönz Bisatz, il qual al fa sco ami e collega nel seguit in occasiun da malatia eir qualche prelecziun our dalla Bibla latina. Ils ministers insistan, cha tuots 25 lur catechumens imprendan a leger e scriver, acio ch' els possan eir copchar ed imprender ils commandamaints, il Bap nos, ils simbols ecumens e possan leger la sancta Scrittüra. Dalla scola facultativa - privata, claustrala - monasteriala fan els üna scola catechetica - populara, dalla scola umanistica - scolastica - latina üna scola elementara - ladina. 30 Ficha l' urgenta premura da pisserar per razionala instrucziun als stüdgiats e superiurs la penna … in man, schi al comün pövel il grand bsögn e desideri d' imprender qualchosa. Con milli plaschair imprenda il pövel a leger e scriver ladin, quel seis dilet idiom, nel qual uossa al gniva portà avant il pled da Dieu, la püra doctrina della Bibla. Ils manuscrits miss 35 avant vegnan copchats. Scodüna famiglia d' alchüna nomnanza füt bain spert in possess d' üna collecziun da talas copchas, portadas tuottas in 1) Champel. Ün cudesch da Psalms, pag. 12. 2) Mohr, Archiv für die Geschichte der Republik Graubünden, tom. II, pag. 371.
Survista della literatura ladina 587 ellas eiran be facultativas ed umanisticas - latinas, in part eir be scolas privatas. E profitaivan da quellas be singuls, chi eiran plü bain situats e pensaivan da 's dedichar al stüdi e da far, que chi 's disch, carriera. Sco magisters funczionaivan caplans, plevans, monasterials o eir oters savants, sovent scolars vagants, in scolas publicas e privatas. L' instrucziun 5 eira umanistica - latina. Els mossaivan a leger, a scriver, grammatica latina e retorica; eir chanzuns latinas, sco mossan nel Psalterio da Champel ils titels dellas chanzuns derivantas da seis bap. Il quint, l' istoria, la geografia e las otras realias restaivan quasi del tuot neglettas. Il comün pövel non avaiva da quaista scola ingotta, a motiv ch' ella non eira ladina, dimperse 10 umanistica - latina. E' l mancaivan tuots mezs per s' instruir. Per quaist bsögn, per quaista mancanza … … stimettan Travers e seis conpreceptors da proveder, con ladinisar e popularisar l' instrucziun e con procurar a quel fin al comün pövel mezs d' instrucziun in seis linguach matern. Per gnir a lur scopo statueschan els, pustüt Bivrun, reglas per normar l' ortografia 15 ladina. Els pissereschan eir per material literar in ladin. E per cha la giuventüna possa copchar lur manuscritts Originals, alla dan els svessa informaziun in leger e scriver in ladin. Champel 1) in sia prefaziun al Cudesch da psalms fa menziun da Gallicius sco d' ün seis „uelg fidel schuolmaister … u preceptor“. Travers, Bivrun ed oters, scha eir stüdgiats ed in 20 ota condiziun, non s' increschan, da fa eir els ils precepturs. Ingio fa bsögn, pissereschan els per spezials magisters. Travers 2) svessa clama dad Ardez a Zuoz in assistenza sia sco magister il giuven Jon Chiönz Bisatz, il qual al fa sco ami e collega nel seguit in occasiun da malatia eir qualche prelecziun our dalla Bibla latina. Ils ministers insistan, cha tuots 25 lur catechumens imprendan a leger e scriver, acio ch' els possan eir copchar ed imprender ils commandamaints, il Bap nos, ils simbols ecumens e possan leger la sancta Scrittüra. Dalla scola facultativa - privata, claustrala - monasteriala fan els üna scola catechetica - populara, dalla scola umanistica - scolastica - latina üna scola elementara - ladina. 30 Ficha l' urgenta premura da pisserar per razionala instrucziun als stüdgiats e superiurs la penna … in man, schi al comün pövel il grand bsögn e desideri d' imprender qualchosa. Con milli plaschair imprenda il pövel a leger e scriver ladin, quel seis dilet idiom, nel qual uossa al gniva portà avant il pled da Dieu, la püra doctrina della Bibla. Ils manuscrits miss 35 avant vegnan copchats. Scodüna famiglia d' alchüna nomnanza füt bain spert in possess d' üna collecziun da talas copchas, portadas tuottas in 1) Champel. Ün cudesch da Psalms, pag. 12. 2) Mohr, Archiv für die Geschichte der Republik Graubünden, tom. II, pag. 371.