Giovannes Mathis: differenze tra le versioni

Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
Mizardellorsa (discussione | contributi)
Nessun oggetto della modifica
Mizardellorsa (discussione | contributi)
Nessun oggetto della modifica
Riga 19:
}}
 
RUDOLF A. GIANZUN
 
Giovannes Mathis
 
(Annalas XIV, p. 1 — 18).
 
La famiglia Mathis ais originaria da Grüsch. Nel 1786 ais naschieu
a Grüsch Hans Mathis. El lavurett divers anns tar ün dels melders architets
… da Coira. Poi, nel 1811, Meister Hans gnitt as stabilir a Schlarigna.
 
Lo lavurett el in sieu mister. Meister Hans eira ün hom da bain, laburius
ed intelligiaint; … uschea sieus affers prosperettan. Bain bod pudaiva' l occuper 5
divers lavuraints; ed uschea surpigliaiva' l lavuors pü grandas e accords
pü important. A Schlarigna fett el traunter oter la tettaglia ed il tett
della baselgia; el fabrichett eir noss' alp Laret. Eir in otras vschinaunchas
d' Engiadina meister Hans — meistr' Ans u barb' Ans — ho esegieu
bgeras lavuors; el ho lavuro eir a Puschlev. A Schlarigna bgers s' algordan 10
… da meistr' Ans; e bgers saun quinter dad el. Quintan da sas chatschas,
… chi in part sun dvantedas quasi legendarias; quintan eir da sieu
rumauntsch! Meistr' Ans eira arrivo a Schlarigna nell' eted da 25 anns;
el eira rasto in Engiadina anns ed annorums (l' ais mort a 80 anns);
el eira sto specielmaing in nossa Schlarigna, cunschida a bun drett per 15
sia fedelted a noss vegl linguach; el eira sto lò a ün' epoca inua il
rumauntsch eira in flur e vigur e nun cediva il pass ad otras linguas; el
vaiva piglo üna duonna craschida sü a Schlarigna e chi savaiva rumauntsch; …
vaiva gieu infaunts chi eiran saimper stos in scoula rumauntscha … e
el resguardaivan il rumauntsch scu lingua materna; el eira saimper sto in 20
contact cun glieud chi discurriva rumauntsch; … dimena l' occasiun d' imprender
nossa lingua nun al vess mancho. Ma que nun giaiva tuottüna! Dian
cha el, il bap da noss poet discurriva ün rumauntsch tuott oter cu classic,
anzi impussibel. E scha barba Giovannes so criver rumauntsch, e cun
schneid, chi que lò nun ho 'l imprains da sieu bap, barb' Ans! 25
Giovannes Mathis nel 1883, siand a Genova, ho scritt memorias da
sa infanzia e giuventüna. In quistas memorias, chi sainza dubi gnaron
Line 52 ⟶ 56:
vaira amur filiela. El al descriva scu bap amuraivel e bun. El al descriva
… specielmaing eir scu paschiuno chatscheder.
 
A Schlarigna meister Hans as maridett cun Anna Valer (Faler.)
 
5 Anna Valer eira figlia da Peter Valer da Tavo (Platz.) Quist as
vaiva stabilieu a Schlarigna nel 1778. Lò naschitt nel 1785 Anna Valer.
Ella craschitt sü a Schlarigna. Sieu figl Giovannes la menziunescha diversas
… voutas in sas ouvras, e specielmaing nellas memorias. El quinta cu
cha la mamma al musset ad urer. El la descriva cu cha la porta sa
10 offerta per ils povers danneggios trrs l' ovazzun del 34. El quinta cu
cha la crida vzand partir ils figls, e cu cha ella als artschaiva cur cha
tuornan! Que eira l' „amd' Anna“.
 
Dal matrimoni da Hans Mathis ed Anna Valer naschittan divers
infaunts: Deta, marideda Gudinchett; Anna, marideda Härtli; Cristian,
15 Peter e Giovannes: noss barba Giovannes, il poet.
 
Meister Hans eira aunz stabilieu a Schlarigna. Uschea ils fradlunz
da Giovannes sun naschieus a Schlarigna.
 
In seguit, meister Hans as stabilitt a Crasta, nell' odiern No. 17.
Lò ais naschieu Giovannes Mathis; lò, in quella chesa chi ais sa proprieted,
20 passa 'l uossa sa bella ed unureda vegldüna.
 
Giovannes Mathis ais naschieu ils 7 Gün 1824. El ho passo sa
infanzia allegramaing nella bella liberted da nossa val, a Schlarigna. In
Line 77 ⟶ 88:
scoula Sigr. magister Gilli Heinrich, barba Gilli. Tar el Giovannes
Mathis gett a scoula fin all' eted da 15 anns.
 
Dalla scoula il poet ans quinta traunter oter:
 
La scoula.
30{{Centrato|La scoula}}.

Ün ann get a scoula ta 'l Sar magister Morel chi tgnaiva scoula in
sia chesa, nella stüva veglia. Bain divers infaunts gnivan gio da St.
Murezzan tar el a scoula.
 
Iminch' infaunt vaiva ün cudeschin, nel quel la samda il S. magister
scrivaiva aint cu cha l' infaunt as vaiva deporto durante l' eivna, e a quel
35 chi eira sto brev e activ faiva 'l nel cudesch üna staila cotschna.
 
In ün chantun della stüva sün parait eira tacho ün queder represchentant
… ün esen e suot quel faiva il S. magister tschanter quel chi non faiva
sieu dovair.
 
Ün dals matts da St. Murezzan (per che motiv nun m' algord) fütt
miss sün üna schliesa e sün sias arains tacho il queder cul esen, e usche
ils oters al trettan per vschinauncha intuorn.
 
Pü tard, S. magister Morel tgnett divers anns la scoula dels infaunts
pitschens … a Schlarigna. — El eira ün hom da grand spiert, activ, e giodaiva 5
… la stima da tuotts quels chi' l contschaivan, e eira surtuott amo da
sieus scolars.
 
Eau füt ün poch bun scolar aviand pocha vögla d' imprender e
nun giand gugent a scoula. Tuottüna, imprendand facil, podett saimper
esser nella classa da quels da mia eted. 10
 
Noss prüm cudesch da scoula fütt „la tevletta“, zieva il „Kinderfreund“,
cha tradüjaivans in tudais-ch. … Zieva avettans Buffon, traduziun
Line 104 ⟶ 124:
Per quints vaivans „Tester“, e per il chaunt „Nägeli“ e ils cudeschs 15
da Schlarigna.
 
Il Sar magister Gilli Heinrich füt quel chi det il schlauntsch allas
scoulas d' Engiadin' ota. El eira ün hom da grand talent e vaiva passo
divers anns alla scoula chantunela, inua pü tard al füt offerta üna plazza
da professer ch' el nun acceptet. 20
Da tuottas vschinaunchas gnivan infaunts a scoula a Schlarigna, eir
dalla Bragaglia, Puschlev ed Engiadina bassa.
 
Eir as po bain dir ch' el as daiva üna paina immensa in sia vocaziun,
… ma sgür neir üngün magister nun füt pü rispetto e amo da sieus
scolars sco füt il S. mag. Heinrich; e que füt il motiv, cha cur eirans infaunts 25
… nun gniva in vschinauncha fat me schelmarias, u do dann ad ungün.
 
La gövgia aunz mezzdi quasi saimper il Sar magister ans quintaiva
qualcho bell' istorgia, davoutas ans mnand a spass, cur eira terrain.
 
Sün Buottels ans quintet el üna gövgia l' istorgia da „Rosa von
Tannenburg.“ … 30
L' istess zieva - mezzdi füt decis da Chasp. Beeli, François Vicedomini
e püss oters, d' organiser per la gövgia zieva üna representaziun teatrela,
cioè „Rosa von Tannenburg“.
 
Durante tuott' eivna füttan fatts preparativs per quella, e tschernieu
il lö il pü adatto. Scu chastè von Tannenburg füt tschernieu la lobgia 35
dalla chesa Stökli, inua da que temp eira üna s-chela d' crap (lo abitaiva
allura giunfra Ursina Pulin).
 
Scu chastè inua cha 'l conte v. Tannenburg füt mno in praschun e
inua cha Rosa, sa figlia, as dand our per fantschella podet s' introdür e podet usche
Line 134 ⟶ 162:
5 ir zieva ils acturs cur ch' els as transportaivan d' ün lö all' oter. Il tuot
ans paret … qualchosa grandius e bel.
 
Nels algords da noss poet ocoupeschan poi üna granda plazza ils
tramegls e las bacharias. Inua ais l' Engiadinais chi nun inclegia que co,
e chi nun legia gugent que cha Mathis so quinter lossupra?
10 Uschea quinta' l dals tramegls:
 
„Ils tramegls eiran in mia chesa, inua sur il suler mieus bap avaiva
fat üna passabla staunza, però pü lungia chi largia quasi d' üna mited.
 
Ils prüms suneders ch' eau vzet lò füttan Nuotum cun sa duonna,
el sunand la gia ed ella il triangul, ma quels vzet be üna vouta per ün
15 tramegl da fantschellas. Zieva füttan Giger - Hans, Rhoner, Stossecker, e
poi ils Mezgers, non da Sepli, eir Sepli e frers e figls.
 
Cur eira tramegl giaivans il di avaunt mieu frer Peter ed eau tar
ogni giuvna a 'ns fer der ün chandaler in utun, chi gnivan miss cun
Line 150 ⟶ 182:
… e tscherta Chatrinetta, mezz strupcheda chi staiva a Samedan, gniva
a vender paquets mentinas, cha 'ls giuvens compraivan allas giuvnas.
 
A mezzanott gniva eir do in nossa stüva la tschaina per quels giuvens
chi nun acceptaivan … l' invid dellas giuvnas al cafè, chi gniva do lo dalla
25 Stina nella chesa Luorsa inua sto uossa Chasper Stainrisser.
Ils grassins e crocants giaivans a pigler sü 'l mulin a S. Murezzan
ed eir qualvoutas a Samedan tar l' Anna Jud, sco eir ils bastuns michas!“
Granda impressiun al fett la festa della Lia a Tavo. In sas memorias
… scriva 'l lossupra:
 
{{Centrato|La festa della Lia a Tavo.}}
30 Il di 5 Gün 1836 partittans tuotts scolars con nos Sar magister Julius
 
30 Il di 5 Gün 1836 partittans tuotts scolars con nos Sar magister Julius
Heinrich per Tavo, inua il di zieva gniva celebreda la festa della Lia,
chi vain celebreda ogni 100 anns. Nus passettans sur S-chaletta, … e con
nus eiran fich bgers Bregagliots, Puschlavins, e surtuot Engiadinais!
 
Arrivos a Tavo - Platz, get tar las cusdrinas da ma mamma (famiglia
35 Valer), chi m' avaivan invido tar ellas. Ma ellas am dschettan cha nun
avaivan pü lets disponibels, e con Cristian Dönier da Tavo (chi eira scolar
a Schlarigna), get a Frauenkirch, tar sieu avuo, Herr Ammann Ambühl.
 
Ils da Cuira e contuorns gnittan a Tavo alla festa dalla vart del
Schanfigg. Els eiran sgür pü cu milli, e divers costümos all' antica,
Line 171 ⟶ 209:
… e flötas eiran las musicas. Dönier ed eau partittans da Frauenkirch
con els, e que am paraiva cha 'l cour am gess per mezz d' allegria!
 
He vis pü tard nell' ester bgerras festas pü grandiusas e pü bellas 5
cu la festa da Tavo, ma d' üngünas nun am ais resto ün algord usche
plaschaivel, e cha me nun smancharò, sco da quella da Tavo.
 
Tres l' intervent da Sigr. Ambühl podettans eir sager il vin „da
tschient anns“ chi vain conservo d' üna festa all' otra, nels murütschs del
Line 180 ⟶ 220:
avaiva al grand tir da tschaiba chi avaiva lö per la festa, gieu per premi
ün bes-ch, … chi eira tuott covert da fluors e bindels.
 
E da que temp a Tavo, richs e povers, mas-chels … e femnas, eiran
vstieus a grisch, na blov, con roba da chesa, pann filo e tessieu dallas 15
duonnas; in ogni stüva eira il cler per tesser, e saja tar Sigr. Ambühl sco
tar las cusdrinas da ma mamma, a Tavo - Platz, ed in otras stüvas avaivan
auncha las chabgias da gilinas in stüva d' abitaziun.
Circa 60 anns zieva sun darcho ieu a Tavo. Che müdeda daspö
l' ann 1836!! Pü clers per tesser, ne gilinas in stüva! Pü chesettas mezz 20
d' mür e mezz d' lain! Pü la glied vstida con roba da chesa!
 
Partuott grandius hotels, elegants negozis, toilettas e lusso, sco nellas
grandas citeds, insomma Tavo ais uossa as po dir ün vair modern paradis!
 
Ma per me il vair Tavo, il Tavo da mieu pü dutsch algord ais
il Tavo dell' ann 36 e sa festa, la chesetta dellas cusdrinas da ma mamma 25
(inua sun naschieus il non e il bap da ma mamma), e la chesa da Sigr.
 
Ammann Ambühl, inua füt arvschieu e alloggio durante trais dis sco scha
füss sieu prossem paraint.“
 
Per la lectura da Mathis pisserett spezielmaing il Revdo. Giachem
Heinrich. Mathis as algorda d' avair lett cun plaschair spezielmaing descriziuns 30
… da viedis e las 1001 notts.
 
Mathis ais sto confirmo a Schlarigna, per la festa da Pentecosta 1839,
tar il Rev. Mathias Heinrich.
 
Infanzia e giuventüna passedas in nossa bella val haun fatt sün
Giovannes Mathis üna grandischma impressiun. E que ais eir bun cha 35
l' hegian fatt taunta impressiun. Perchè, scha que nun füss sto il cas, scha
l' impressiun füss steda be mediocra, allura cu füss que ieu? El füss ieu
Line 211 ⟶ 259:
füss turno in patria; e scha 'l füss turno, allura füss el turno reras voutas
e melgugent. E in patria as vess el lascho increscher dell' ester e füss ieu
5 bain bod. E nell' ester vess el imprains a preferir las linguas estras, il
franzes, l' italiaun; el vess smancho noss pled ladin . . . . E scha 'l vess
vulieu scriver ün' ouvra d' arte, vess el stuvieu la scriver in linguas estras.
E per nus oters füss que sto ün hom pers, e que füss sto üna trista chosa.
Uschea invece l' Engiadina al vaiva impress sieu segn a bun' ura.
10 A bun' ura, nossa val al vaiva fatt Engiadinais, al vaiva modellô Engiadinais.
… Ella al vaiva impress il „character indelebilis“ d' Engiadinais. E
cur cha 'l partitt per l' ester, a quindesch anns, allura eira 'l Engiadinais
Line 230 ⟶ 279:
increschantüna chi l' ho do in maun la penna. … La penna in maun Giovannes
… Mathis nell' ester smanchaiva cha l' eira dalöntsch da Schlarigna;
 
la penna in maun evochaiva 'l imegnas da sieu pajais, lös, persunas, avvenimaints.
25 … E scrivand rumauntsch e s' impissand alla patria spattaiva 'l
paziaintamaing l' ura da turner in patria.
Ma turnain a pigler sü il fil del requint.
 
Nel 1835, Giovannes Mathis vzett partir per l' ester sieu frer Peter.
 
El ho quinto da quista partenza nella Dumengia Saira 1895, p. 70, nella
30 lavuretta chi porta il titel: Avaunt 50 anns. Lò il poet disch da sieu frer:
„El (Peter) avaiva 13 anns a mez, cur cha nel mais Meg 1835
Maschel Chasper Frizzoni dumandet a mieus genituors, sch' els volessan
lascher ir mieu frer a Berlin sco giarsun nel negozi da pastizeria e caffè,
situo nella „Jägerstrasse“, cun la ditta: „Frizzoni - Steheli (Stail) e Stoppani.“
 
35 Mieus genituors acconsentittan a sia dumanda, e digià alla fin Meg
mieu frer get a Madolain a fer fer sieu passaport aunch' uossa avaunt
maun, e chi ais signo; „Joh. Jos. Gilly, Comissari. Gegeben zu Madolain
den 25 May 1835. Der Kanzleidirector N. Planta.“ Nell' otra pagina
ais il passaport viso da 12 differents commissariats con lur sagels e l' ultim
40 sto: „Stadt Pegau. Nach Berlin. Pegau, am 3. VII. 35.“
 
Auncha duos oters mats da circa l' istess' eted partivan cun mieu
frer per Berlin nel istess negozi, ün mieu cusdrin e T. Briesch, figl da
Jos. Briesch da Surleih. Sco a tuots quels chi partivan sulets la prüma
vouta, Maschel Chasper als det üna „Marschroute“ e 5 sechins ad ogni
ün per las spaisas del viedi. 5
 
Il di 15 Gün mieu frer e mieu cusdrin partittan la damaun a bun'
ura da Crasta. Püss mats da Schlarigna ils accompagnettan fin Silvaplauna,
Line 258 ⟶ 313:
auncha ils trais viandauns fin tar la funtauna del Tiroler, portand nus lur 10
tornisters … … fin lo.
 
Ah, pür cur cha piglet lo cumio da mieu frer chi eira saimper sto
bun cun me, sentit quaunt ch' eau perdaiva, nun l' aviand pü. E cura
Line 265 ⟶ 321:
uschè zarta eted, a pè, per viedis chi düraivan passa trais eivnas, e dal
quel durante pü d' ün mais ün nun avaiva üngünas nouvas.
 
Zieva 21 dis d' viedi ils trais mats arrivettan felicemaing a
Berlin . . . .“ 20
Nel 1838, Peter turnett in patria. Sieu frer discuorra da quist
retuorn in sa lavur „Nossa veglia ura d' stüva“, scritta il di da sieu 60
evel anniversari, 7 Gün 84, e publicheda nellas Annalas 1891.
 
„Quatter anns zieva (dal 38) gnit el a chesa e fet darcho la granda
part dal viedi a pe. 25
 
Nus al spettaivans da dì in dì!
 
Üna nott, pochs momaints aunz mezzanott füttans sdasdos tres pichs
da noss pichaporta!
O que ais el, que ais sgür noss Peter, dschet ma mamma, currind
sün fnestra. Chi picha? dschet ella. 30
Be eau, il Peter, tieu figl, mamma chera! dschet el.
 
E pochs momaints zieva cha tuotts in stüva al vaivans strandschieu
a noss cour, e l' inturaivans al guardand cun immens' algrezcha, nossa
prüved' ura battet mezzanot.
 
Ella ho auncha saimper glistess cling, dschet mieu frer . . .“ 35
Il frer Peter varò quinto sü in lung ed in larg da Berlin e da sas
bellezzas. E Giovannes savaiva da löng innò cha per gnir rich as stu ir
nel muond. E da löng innò vaiva 'l decis da fer scu ils oters e dad ir
nell' ester a fer rapps. Nel 1837, siand a chatscha cun sieu bap e meister
Peter Allemann nella valletta da Samedan, inscuntra 'l Sar G., rich pastizier. 40
 
E Sar G. ho ün stupend schlupett ed üna bella buscha bain taisa,
plaina da bunas robas. Noss Giovannes vuless avair ün bel schlupett
eir el. Inua po 'l and survgnir? Inua cha Sar G. ho piglo il sieu. E
Sar G. d' inunder ho 'l il sieu? Sar G. ais sto all' ester, el ais dvanto
5 rich; uschea ho 'l pudieu cumprer sieu bel schlupett. E noss Giovannes
s' impaissa da fer eir el scu Sar G.: … „Cur sarò grand, e gnarò dal ester,
cumpr eir ün bel schlupett sco quaist!“
 
(Vair: Üna marenda nella valletta da Samedan, Annalas 1890, p 175).
Arrivettan il di e l' ura cha eir Giovannes stuvett partir per l' ester.
Line 301 ⟶ 367:
me ün magöl vin, e da lò am compagnet fin tar la punt sper Baselgia
inua ans dschettans adieu!
 
15 Eau giaiva a Bruxelles, e nun siand auncha postas, get cun Mad.
Buosch da S-chanf … e sieu vitürin fin Coira.
 
Il dì del depart, gia allas trais la damaun udit cha ma mamma sospiraiva
… e cridaiva, e cur cha noss' ura battet las trais, comanzet a crider
eir eau m' impissand cha forsa per bgers anns nun odirò pü sieu prüvo
20 cling, e ch' ella cun quel am voless eir dir Adieu!
 
Ma l' odit auncha a batter las quatter, e que pochs momaints aunz
chi 'm separer da mia ameda mamma e da ma sour!
 
Ah! sieu cling (e quella vouta bain il cling d' adieu) paret am
rumper il cour!“
Line 315 ⟶ 385:
Italia, del 31 Marz 1896. La lavur ais intituleda: Mieu prüm viedi
nell' ester e mieu prüm viedi a chesa.
 
{{Centrato|Lò legiains: }}
30 „Il di ch' eau compliva 15 ans (7 Gün 1839) partit la prüma vouta
30 „Il di ch' eau compliva 15 ans (7 Gün 1839) partit la prüma vouta
da chesa per Bruxelles. Da Schlarigna partit con duonna Barbla Buosch
da S-chanf, … chi giaiva a Bruxelles ed Anvers. Ella avaiva Giachem
Caprez da Susauna … … per vittürin. Il char avaiva ün sez verd e davaunt
ün' assa pel manadschunz. Davous eiran ils sfurzers. Il prüm di da nos
35 viedi avettans plövgia continua ed arrivettans a Launtsch la saira bletschs
tres e tres. Lo stettans sur not e chatettans il bot da Cuira, chi faiva eir
el a pè il viedi da Cuira in Engiadina in duos dis e portaiva las chartas
nel turnister sün las rains. Il di zieva arrivettans vers saira a Cuira e lò
nel „Steinbock“ stovettans spatter duos dis l' arrivo da Sar Gian Betsch
40 e sieu figl Schimum (da Chamues-ch) … chi giaivan eir els a Bruxelles. Da
Cuira davent gettans saimper in diligenza, our d' vart il traget sül lej da
Wallenstadt. Passand per Basel, Mülhausen, Nancy e Metz arrivettans 7 dis
zieva nos depart da Cuira a Bruxelles.“
 
A Bruxelles, da que temp eiran fich bgers grischuns stabilieus scu
pastizziers: … Salzgeber da S-chanf, … Tschander, Madlaina, Betsch, Mathis, 5
Line 335 ⟶ 408:
Giovannes Mathis entrett sco giarzun nella pastizzeria Robbi.
Vair lossupra las memorias:
 
„A Bruxelles get sco giarsun tar Sar Nicola Robbi da Surleih. Sieu
bap eira vschin da Surleih, ed eira sto bgers anns pastriner a Vienna. 10
 
El as avaiva poi stabilieu pastriner a Surleih, chi aunz l' ovazun del 1834
eira üna bella vschinaunchetta. … Ma mamma s' algordaiva auncha cha mieu
patrun e sieus duos frers gnivan giò per l' Engiadina vendand michas e
biscutins fats da lur bap a Surleih.
 
A Bruxelles, mieu patrun, cun sia pastizeria, fabrica da liquors e 15
da schocolatta as avaiva aquisto üna granda faculted. El possedaiva trais
Line 346 ⟶ 422:
otras in cited. El as avaiva marido lò, e daspö ch' el eira partieu giuvnet
da chesa, nun ais me pü gnieu in partia.“
 
Intaunt cha Giovannes Mathis eira a Bruxelles, sieus 4 fradlunz eiran 20
minchün in ün oter pajais: 5 fradlunz eiran in 5 pajais;
<poem>
Sa(r) sour Deta in Frauntscha, a Toulon,
Sa sour Anna in Svizzra, a Schlarigna,
Line 360 ⟶ 438:
„Tel, sco 'ls duos ovels d' Bernina
Suvenz frers, figls d' Engiadina
Stos ninos d' l' istessa chüna 35
Voss infanzia, giuventüna,
Vais passo nel lö natel,
Saimper unieus, ma 'l di fatel
Vain per vus, del trist depart,
Nun giais neir d' l' istessa vart, 40
Partiss l' ün per l' Oriaint,
L' oter l' Nord u l' Occidaint.
Bun ans vair, partind as dschais,
Me sün terra pü nun 's vzais,
5 Il destin s' ho separos,
's do terr' estra l' etern pos.“ poem>
Da sia dmura a Bruxelles, Mathis quinta nella Helvetia üna pitschna
anecdota: