Ra tore che rà vorrù morì

ladino

Ernesto Majoni Coleto letteratura Ra tore che rà vorrù morì Intestazione 13 novembre 2015 50% Da definire

Ra tore che r à vorù morì

de

Ernesto Majoni

“Ra Tore che r à vorù morì. Storia de na croda” l é stà scrito del 2004/2005 par anpezan e par talian (dinprin l aea gnon “Ascesa e declino di una torre solitaria”, epò “La torre che volle morire. Storia di una montagna”), par recordà ra Tore Trephor, ra pi pizora de ra Penes de Naerou, tomada ‘sò de colpo d ausciuda del 2004.

El spizon, outo deboto zincuanta metre e betù propio de faza ra pi conosciuda Tore Lusy, l ea el pi defizile da darsonse de ra Penes de Naerou. Ra sò storia r ea ‘suda inaante par sessanta ane e es r aea scrita pa ra pi parte ra guides d Anpezo. Ra Trephor r ea stada darsonta de setenbre del '27 da Anjelo Pilato, Ijuco Longo e Anjelo Sceco, che i aea tirà via na corda da un sas visavì, ma l prin a ruà su da ‘sodalpè l ea stà Piero Longo, solo, d istade del '39.

Sul paré a l incontrare l ea ‘sù su Marino Fouzigora, ves el '59: del '67 Paolo Strobel e A. Zanier inze zinche ores i aea domà l paré est, zincuanta metre gran defiziles agnoche i aea abù da petà inze un grun de ciode.

Del '86 i fardiei Bruno e Stefano Bellio i aea darsonto ra via del Longo da dessote e i aea inaugurà anche su ra Trephor el “free climbing”: coscita, inze poche anes, ra Tore ra s aea enpì de outra sié vies de chera sorte.

Ci che scrie l é ruà su in son de ra Trephor par ra prima ota, par ra via de Piero Longo, ai 22 de otobre del '78, e pò l é tornà su outre doi colpe.

Chi outre ome de ra storia l é Edward de Trafford, Anjelo e Bepe Deo, Celso Meneguto, Cassiano Togna, Rico Melero, Nazio e Fausto Pilato, Joani Zuchin, Iji Mescol, Ugo Laresc, Tilio e Mariola Tissi, Antonello Cibien, Enrico Coleto.

Sta storia r é stada menzonada al Concorso Leterario “Le Pigne” – 15a edizion, par ra sezion ladina (Chiusaforte, ai 10 de dezenbre del 2005). Ci che scrie el i i disc gramarzé ben a chi che i l à dià a bete aduna sto laoro, dedicà a na zima de ra Dolomites che no n é pi e r à lascià solo un bel recordo.

Ci che aesse acaro saé algo de pi de ra Trephor, el pó liese anche: Antonio Berti, Dolomiti Orientali, Volume I - Parte 1^ (1971); Franz Dallago e Sandro Alverà, Cinque Torri. La palestra degli Scoiattoli (1987); Ernesto Majoni, Su par ra Pénes de Naeròu. Storia, alpinismo, oronomastica delle Cinque Torri d’Averau con varie curiosità (2000).

a Tore r ea deboto fora in son: coi anes r ea deentada mesa goba, ra sò osc r ea senpre pi lesiera, ra tiraa l fiado desgario, despes ra tremarlaa e de inze ra se sentia duto l padì del vive.

Da un toco in ca, ra cardea de esse senpre marada e de esse tropo da manco de ra sò diesc soreles, dutes pi outes, mascizes e conosciudes de era.

Sola inze chel ciadin verde visavì ra pontes de ra Tore Seconda, ra no in podea pi del gaser de ra ‘sente che ra i zapaa sora zenza gnanche ra vardà, e de ci che ‘sia in croda e l i ‘siraa dintorno par darsonse spizoi pi bule e nomade (soralduto par ra via modernes, agnoche na crojera de aniei noe fiamantes ra incoloria parés, scendedures e spighe e ra lujia al soroio).

Ra se sentia oramai vecia e mal zapatada, chera por Tore: cenoné, ra in aea deboto otanta ...

Un dì de setenbre del milenoezento e lascia pura, Anjelo gran (na braa guida, che l aea deboto zincuanta ane e - anche se no n ea pi un borson – el corea ancora in ca e in là su par ra crodes de mesa Europa), Ijuco (un bel on del ‘99 coi mostace negre, che l menaa ‘sente in croda da tré ane e con Anjelo gran el se ciataa polito), e Anjelo pizo, doi ane pi ‘soen de Ijuco, che l aea ciapà l amor par ra crodes da sa pare Tino, i à smirà par ra prima ota chera ponta scarma, par vede se i ea boi de ra darsonse.

Un dapodisnà, ra tré guides es tornaa a ciasa da un ‘siro intor ra Tores: es s à fermà sui prade de Inpotor a vardà su l spizon, con chera de ‘sì adora a tocià l zufo de barance agnoche negun no n aea mai betù ra mas.

I s à proà un grun de otes, fin che dinultima i à pensà de molà su l pi pizo ves ra ponta, che r aea strapionbe de dute i veres e someaa de no ra podé darsonse zenza calche inbroio.

R

El gran, el pizo e Ijuco i s à postà su sun un coolo là daejin, i à tirà via na corda e i à paricià na teleferica nafré a ra bona: el pi lesier dei tré l é ‘sù adora a passà via a pendoron e a brincà ra ponta del cianpanin zenza tropa fadia.

Anjelo pizo l à dià alolo i sò amighe: tirade su co ra corda grossa, sbelte come sites, i à darsonto ra ponta, e coscita, sul sol fiorì, i à podù slecà dute tré chel zufo de barance che dedignante l aea vedù solo croe e acuiles.

Dapò de aé pensà sora un iejo, ra guides es à deziso de i dedicà ra Tore (ma no s à mai capì parceche es ebe stropià l gnon) a Edward, un ingleje che l ‘sia in croda con Anjelo gran e con Ijuco, e inalora l stajea in Anpezo duto l istade e l se ranpinaa su par ra pi bela zimes de ra val: ai disnoe de luio de in chel an, propio Ijuco el l aea menà su par un bel paré scondù, sora un lago color del zielo.

L é passà un grun de anes ignante che calchedun el s indurasse danoo a donià ra Tore, r ultima a esse bateada de ra pontes che varda ves Tofana.

Gnanche i Dee, el Meneguto, el Togna, el Melero, i Pilate, el Zuchin e l Mescol – che i ea su par chi toche duto l istade, lassù i fejea un grun de nole e i aea ciatà fora na mesa dosena de vies – i no s à pi pensà de ‘sì intor ra Tore, agnoche i arae podù mostrà ce che i ea boi de fei in croda, coi braze e col zarvel.

Alolo ignante ra guera Piero, dapò che sò fardel Ijuco - che l se pensaa polito de chel dì de setenbre de dodesc ane ignante, ma l no n aea pi abù ocajion de proà ra Tore - l i aea dito algo de ra traersada, l é stà bon de ruà su sul spizon, solo e con alcuante ciode, su par na via che l é senpre stà ra manco erta de chera ponta.

L é passà istades cioude e inverne crude: poca ‘sente vardaa ancora chel sas, deboto scofià da sò soreles pi grandes e pi bules, da ra Tores agnoche de ra otes i sciore i aea da spetà, un drio l outro, par podé ‘sì su.

Da raro se vedea spontà calchedun su ra pi pizora: na ota Anjelo gran, beleche duto cianù ma ancora sbalzin come un tosato, l é ‘sù su con sò fiol, ignante de l perde sote na laina intrà crodes che l no conoscea; un dì, che l aea tolesc fora un pei de ores dal laoro, l é ‘sù su anche Ugo con Piero sò cognà, e Tilio, el Prinzipe de ra Dolomites che l ea ‘sù a disnà su da Anamaria co ra sò Mariola e alcuante amighe, l à ciapà na spasemada a vede che un dei ciode de Piero l s aea storto, e fosc el no n arae tienù su tanto a ra longa ci che se poiaa sora.

Vinte ane dapò, inze un bel dì d auton, Marino - na guida de cuaranta ane che l aea abù na pupa da poco - el sin é ‘sù su solo par el paré a r onbria de ra Tore, ma negun l à mai sapù de ce ver che l fosse passà.

Na bonora a ra fin de agosto, Poulo - un borson che l conoscea polito ra crodes del sò paes, ma dapò che sò fardel l ea tomà ‘sò da un sassato là daejin, l aea lascià de ‘sì par calche an – l à vorù se mesurà con un sò amigo sul paré pi dreto de ra Tore: na pionbada ‘sala e grija de trenta metre, sliscia che ra someaa deboto pianada, con inze meso na nicia che parea jaada fora col bèco da calche ouzel.

Dapò de aé fruzarlà par zinche ores, i doi tosc i é ‘sude adora a domà ra pionbada, anche se i à tocià petà inze disdoto ciode: par vinte ane ra sò via l é stà ra pi erta de ra Tore, e outre doi borsoi come lore, che i s aea incaprizià de ruà su sul spizon d inverno, i no n à abù fortuna gouja ra croda jazada, e dapò de poche metre i à abù da tornà a ciasa.

L é passà outre vinte ane: da ra zità l é vienù su Bruno e Stefano, che i à tacà ‘sodalpè del paré agnoche Piero l ea ‘sù su de sbianz, e i à invidà inze inze l sas i prime aniei lujentes, che ormai se vedea su par trope spizoi.

Anche se ra Tore l ea una de ra pontes pi scarmes e scondudes d Anpezo, r aea ormai na storia longa e intressante. Come su su ra Tore del Diou, su ra Guglia De Amicis e sul Cianpanin Paola, anche là calchedun l ea ruà su in son con fadia e struscies: i solite brontoloi i aea abù alolo algo da dì de chera manaovres, parceche i dijea che l ea laore par scimiote e no par ‘sente che i vorea ben a ra crodes. Inze na ‘sornada cruda de ra fin d otobre del milenoezento e algo, par recordà i sò vinte ane, un borson che l aea na gran chiza de ‘sì su par i pichepeche e i piajea anche scrie de crodes, l à abù r ocajion de tocià chera ponta spiza con sò ‘sarman, che l ea un gran varente, e de tornà ‘sò a pendoron par ra corda.

L é stà ra prima de tré otes: anche se no n ea nuia in duto e i ra conoscea de poche, al borson che scriea ra Tore ra i à senpre sapù na bela via e ancora ancuoi el se pensa vorentiera de chera ‘sornada fieda d auton.

Senpre mesa maratada, ra Tore r é ruada intiera fin del Doimile: solo che in ciou de tanto, soralduto via par l ausciuda, ra lesures es i scrocaa e i dorea dute i osc, inpionbade da ra pioa, da ra jaza e dal gnee, che su de là el no sin và mai via fin de ‘sugno.

Ra tribulaa e ra regnoria, ma ra no se lagnaa mai con sò soreles che es aea abù pi fortuna, e ra speraa senpre de vienì de meo, che anche su par ra pontes e sui pares desmenteade ‘sisse danoo ra ‘sente, tornasse i sciore de na ota che i parlaa a ra crodes come i caaliere de mile ane ignante.

I arae sapù bel ciatà ancora na ota e se strucà su Angelo gran, el pizo, Ijuco e Piero, Marino e Poulo, dute chi che su par i sò pares i aea scrito alcuanta bela pajines de storia e i r aea sapuda donià e domà con creanza e corajo.

R arae vorù se spazà ‘sò chi aniei lujentes, inpetonade con cola che ra no vienia via né co ra smaia né col soroio, che i tiraa lassù na volmenera de borsoi coi sarvije de dut i colore e i scarpe zenza corees, i radio inpizade e l telefonin che l sonarlaa dutaldì.

R arae vorù esse lasciada in pasc dai libre e da ra gasetes, da ci che i fejea massa reclam, fosc parceche i pensaa de i fei del ben e inveze i desturbaa el sò poussà, el sò vive da vecia sciora, straca e zenza pi negun, leà a ra stories de chi anes che i no sarae tornade mai pi. R arae vorù …

Un dì sul fenì de l ausciuda, canche ra tèra r à da spurì e ignante che l roe, fin che ra ultima taces de gnee es se delega intrà i sasc sote l prin soroio e inze par meso ra crodes ‘sironea solo calche scior leà su massa bonora, ra Tore ra s à lascià ciapà da na gran pascion.

Pascion par chi biei anes che r aea vito, par chi ome che na ota i ‘sironaa intrà ra crodes, par el ceto e ra pasc che l ea intrà ra Tores fora stajon, par el soroio che leaa e fioria, par ra vecia guides sò amighes, moestes ormai dutes ves ra zimes del Paradis.

Ra i à dà ancora un ociada al soroio e nafré areota ra s à lascià ‘sì, zenza na lagrima: inz un vede e no vede ra s à cuzà ‘sò fin ‘sobas zenza fei sussuro e r à lascià dute matonide, sò soreles e ci che r aea conosciuda e l i vorea ben.

Alolo dapò, inz el ciadin verde, l é ruà su professoroi, chi dei inpiante, guides, ‘sente che vorea solo curiosà e trope che i saea na carta pi de un libro.

L é fenì ra pasc: par dis e dis l à ‘sirà i elicotere, i jornalistes i à enpì pajines e pajines de ra gasetes, e trope i s à damandà parceche l ea suzedù coscì inze na prescia chera desgrazia, e ce che podea i capità da là inaante a ches outra pontes de ra val.

No n ea pi nuia da fei: de chera bela tore che r aea tienù duro par secui intrà l soroio e l vento, ra smaia e ra gneeres e agnoche l ea ‘sù su solo chi poche che i vorea ben dassen, vanzaa na majiera de coole grije, pies de polar e zenza vita.

Inze par intrà i sasc spontaa su i ciode inrusinade de Piero, Marino e Poulo, e alcuante aniei lujentes, che ades dute ruaa a tocià zenza fadia.