Rätoromanische chrestomathie X/Discuors compost et libramaing purta avaunt ün nombruss auditorium nèl di della inauguraziun da la chasa da scola da Sta. Maria 4. November 1849

Jacum Ritter

Discuors compost et libramaing purta avaunt ün nombruss auditorium nèl di della inauguraziun da la chasa da scola da Sta. Maria 4. November 1849 ../Alchiüns Pleds ../P. Aaron Caratsch - Il Christiaun Catholic sül viadi vers l'eternità Coira, 1849 IncludiIntestazione 10 maggio 2023 75% Da definire

Discuors compost et libramaing purta avaunt ün nombruss auditorium nèl di della inauguraziun da la chasa da scola da Sta. Maria 4. November 1849
Alchiüns Pleds P. Aaron Caratsch - Il Christiaun Catholic sül viadi vers l'eternità Coira, 1849

[p. 196 modifica]

JACUM RITTER.

[f. 1r] Discuors compost et libramaing purta avaunt ün nombruss auditorium nèl di della inauguraziun da la chasa da scola da Sta. Maria 4. November 1849.

(Ineditum nach dem Autograph des Redners.)

[f. 2r] Dileta congregaziun!

Scha il solai con sia splandur, ils sengs con lur vuschs; scha la juventüna con seis chaunt et con sias girlandas, scha vuss tuots meis conváschins, con nœbils resentimaints del cour in quaist solenn momaint — celebrauet l’ inaguraziun da nossa chasa da scola: schi permetám cha eir eug con ün debil discuors fetscha listess.

Lumaun ais d’ ùrante tuots ils dits della vita indrizà à cioe: da tender continuadamaing, in ogni relaziun, zieva la perfecziun. Ma sco cha il Divin creader til hà clama pro quaist’auta destinaziun, als drets dels ifants da Dieu, [f. 2v] à düna vita Soncha et beada —: Schi til hà el eir dutà con las necessarias abilitats tiers la perfectiun et miss svess la pü granda richezza in sia natüra.

Da meter però ala glüsch quaists in ogni crastiaun plü ùmain azupats thesoris, ais la pü granda lavur della educaziun et del pü aut — pretsch. —

Il crastiaun basögna da gnir cultivà, et quaista sia cultivaziuns uscescha our dellas trais principalas relaziuns: our della relaziun pro la natüra, — pro lumanità et pro Dieu. Il crastiaun as chata nempe, sco ün prodüt della natüra [f. 3r] nella pü streta comuniun con lintéra natüra; el ais istess sco tuottas autras creatüras suottamiss alas ledschas universalas las qualas domineschen il corp del mond; pero sco esser razional ais el institui da Dieu svessa patrun della terra, et sco tal dess el imprender ala cognoscher et ala savair dominer. Crapa, metals, species da terra, fluiditats et usche inavant, al’offereschen infinita richezza per seis bsœngs — tiers üna cultivada vita — scha el tillas sa Dovres el chata usche aquia nel istess temp ün invito per seis intellet infina l’ infinit [f. 3v] per imprender la natüra in sias forzas et in sias part susistentas, è per las savair impuonder tiers il veritabil scopo.

Il crastiaun au pünavaun, üna part dell gener Umaun, et sco tal ais el pericoe — bsœgnuss da cultivaziun: in reguardo sün seis gener sco mat’oder [p. 197 modifica]mata; sco juven oder juvna; in riguardo sia possiziun sco member della famigla, et da pü largs circuls socials, cha la natüra el et il circuit da seis dovairs determineschen à sias — prestaziuns et giodimaints; bsœgnus da cultivaziun — [f. 4r] ais il crastiaun in riguardo seis pajais et pœvel: sco — vaschin, accio chel possa et vœgla complir ils s. dovairs versa da quel; — in riguardo sia comünanza religiusa: accio chel as tegna quà ferm vi’ al Divin liom il qual lia ils crastiauns vi ’als crastiauns et quaists vi al Cél; finalmaing in riguardo a sia vocaziun, q. a. sün sia terraina destinaziun, ch’el as dedichescha al contentimaint da particolars bsœngs della soccietà.

Finalmaing sta il crastiaun in üna relaziun con Dieu.

[f. 4v] Lumaun dess imprender a cognoscher cha Dieu ais l’esser il pü sublim, il pü perfet, il pü beà, il spiert infinit, tras il qual tuot ais et subsista in Cél et in terra et cha tras la creta in quist Sanctissem surveng la vita dell’umaun pür sia vaira Significaziun.

Ais dimena m. d. la cultivaziun dell’umaun nellas antecedentas relaziuns, necessaria: quandernaun il dessideri et brama del cuselg deducatiun da noss chantun, — dalà il dessideri, da quabain pensants nellas comunitats da medem — eug di il dessideri chi vegna nell intern [f. 5r] da medem introdüt bunas scolas et chi vegnen fabrichadas bunas chasas da scola.

Quant suvent non eschni eir nuss stats da tals personals — amo pü suvent del bsœng svess, solicitats tiers la fabricaziun düna chasa da scola — et da comün??

Ma ogni ün cognoscha fich bain las grandas dificultats con las qualas ün ha tgnü da combatter, taunt per comainzer co vi intuorn la lavur da quaist nœbil edifici — ellas sun nossa, grazià ala Divina providenzas, quasi — tuottas superadas — et mera m. d. ün bel et adatabil edifici stà huossa quà drizà sü d’avant la vista dels abitants da nossa comunità — et co non alegra quel [f. 5v] ils cours da tuots quels chi haun miss lur maun vi ala lavur da medem fabricat — ? co non alegresà quel als recognoschaints cours della posterità? Quaist nœbil edifici fermerà sü il viandaun, chi passara sper el via, et dopo til havair contemplà, co non gnara tras quel la dilligenza et il nöbil sentimaint dels abitants da noss comün derassà con lod et honur? —

Da parte mia grazià á tuots quels, chi taunt con cuselg co cun agiüd haun benigniamaing contribui tiers quaista nöbla lavur!

Con recognoschenscha salgordain nuss, Salgordera la posterrità da quella chara patriota Salis, la quala ha demonstrà [f. 6r] tras il fat svess seis filantropismo, gnand incunter con ün bélg regal da fr. 1000. al suggerimaint da nossa comunità tiers quaist nœbil edifici; — ch’eug surpassa pero con meis debils elògis — ella chi bain merita quels, chattera in seis aigen [p. 198 modifica]sentimaint, in seis aigen cour, in sia aigna persvassiun la meldra sottisfatiun. Il Cél non pô maunquer al — merit da seis bainfar, da fellicitar ils dits da sià vita terrestra, et della far esser — eternamaing beada nella vita eterna.

Meis convaschins l’edifici ais fat, nossa visnaunqua posseda huossa üna chasa da scola, [f. 6v] il prüm pass tiers lameglioraziun ais fat, eir nuss gain gradualmaing inavaunt vers medema. Ma que non ais avonda con labitaziun fata, — que non ais avonda — da bellas stüvas da scola: que voul eir qualchedün chi con àmur et dilligenza derassa clereza nel intern dells iffaunts, que voul chi sajen buns — magisters, pür alura survang nossa chasa da scola seis veritabil nom — pür alura ais ella da grand interress.

Dimena con quell’intenziun da vœglair con — vossa dilligenza et amur — sdruvaigler sü la vœgla & [f. 7r] amur pro limprender, dels iffaunts: entrat vuss magisters in quaista bramada chasa da scola — et exclamà incunter à genituors, chi posseden infaunts madürs pro la cultivaziun il dit da christus: „Laschai ils pitschens infaunts gnir pro mai et non ils dosterai, perche da tals ais il reginam del Céls!“Ma alura sco vairs magisters lavurà con amur, zelli et fideltà vi ala nœbillitatiun dell’intellet da voss sculers; — instruils et exercitals in las necessarias cognoschenschas et abillitats, et intraguidáls pro tuot bœn.

Ils magisters non lavuren be per il scopo del stadi [f. 7v] dimpersai eir per il scopo della Baselgia; els non dessen ils adels confidats ifaunts instruir solum nellas necessarias cognoschenschas per lexterna vita, dimpersai eir ils condüer pro la maggiorità del christianaivel comember della comunità; els sun agiüdands de minister nella comunità, et dessen esser tals tras lur instructiun et tras lur vita. Ils magisters sun giardiniers, ala chüra dels quals principalmg las pü Zartias plauntetas sun afidadas, infina cha ellas sun usche inavant [f. 8r] fortifichadas per podair gnir expossadas al vent et alas ondas, non las conserven els della mortificanta schéta et della ardenta chalur: co dess il minister chater pro ellas dopo ün circul operativ?

Usche, Magisters! granda vossa respuonsabillita scha vuss negligiret ala cultivaziun da voss sculers!

Ün nœbil scopo il clama alura eir adel Sigr minister in quista chasa da scola — ch’Ell aintra eir Ell in medema — et ch’El vœgla con amur et dilligenza invüder sü nels juvens cours, nella conscienzia — la glüm della [f. 8v] reliun — quella dutscha — quietezza dell’orma — accio cha quella saja adels üna guida, üna staila chi’ ls condüa tras la suvent scüra vall da quist mond ad’ün fellici destin. — [p. 199 modifica]

Eug am volv vers vuss meis iffantets! Seguità al clom dell’educaziun, la quala ogni di as riva la porta da quista chasa percha vuss posset intrar. Ma sco christianaivels infants, desset onorar et amar voss instructuors, ils esser obediaints et recognoschaints, profiter fidélmaing da lur instrucziun et cercher d’ils far algrezia tras oedén = [f. 9r] attenziun, dilligenzia et bun deportamaint — alura la benedicziun del Cél non po maunquer desser in mez vuss.

Baps et mammas, et eir el cuselg da scola, gni suvent in quista chasa da scola et hajet pisser sopra la cultivaziun dell’intelles da voss infaunts. —

Ier tü o chara juventüna ad lascha chater suvent in quistas stüvas da scola et l’exercitescha con dalet nel S. Chaunt — accio cha con quel possest dar lôd á seis creader et anunzier seis Salüd et sias ovras miravglussas: [f. 9v] La jüstia avra las portas da quista chasa eir avuss persunas magistratuales, entrat inquella et comparà avaunt la maisa da dret con il dovut rispet, et sco serviaintas da Dieu sün terra desset vuss complir fidelmaing ils S. dovairs da voss’auta — destinaziun.

Suvent clamerà l’amur per la patrià et per la comunità — eir avuss meis convaschins in quista chasa da comün: O usche suvent cha vuss gniss clamats, gni et seat obediaints [f. 10r] a voss suprastants, in als dant con tuot voss savair et pudair gugient üna maun in uniun con els tiers la promoziun del bain esser general della patrià.

Tiers il bun complimaint et buna receschida d’ogni intrapraisa per la fellicita da nossa naziun, aintra eir tü o Dieu in quista chasa da scola et da comün, con sià graziussa benedicziun et vœglast guider cha in quella, il reginom da teis filg: — il reginom della vardà, della glüm, della [f. 10v] jüstia, della fraterna amur, della charita, della contentezza et della pasch — vegna stabilli pü vi et pü in et traunter da nuss; vöglest, o Dieu perchürer quist custaivel edifici d’ogni disgrazia; vöglast esser il protectur da nossa comunità et da nossa patrià Amen.