Prose e poesie bellunesi 2007/Dies dis a Pra dla Monti
 |
Questo testo è incompleto. | |
| ◄ | XIV | XVI | ► |
PIERANGELO ZANDONELLA CALLEGHER (1944)
Dies dis a Pra dla Monti.
Par cuindäs ani, an pi an mancu, dentorni al zincuantä e fin vers la fin dal sessantä sei stou apedi i mió barbäs a fei fion a Pra dla Monti e n etär pras forä culà.
“Forä Culà”, par nei canai d notä, avé n savor da lógu esoticu, parì da dì chissà inó e nvezä s tratä di pi bei pras dal Comelgu, saradi da na bandä da róis cuerti d mughi ch gnon du sot li crodi dl Ajarnlä, da clauträ dai pras e boschi ch gnon su da Uronzi e oträ al Passu d Sant Antoni i ruvä a cunfiné coi pras de Dantä.
De n primu, can ch eri ncamò redu, spandeu i aldegn davoi al barbä ch sié co na viamenzä ch vulé dov femni nomä davoi lì a rudlà. Spand forä i aldegn aprovi erä la bonä regulä ch parmaté da fei sicé e rincuré al fion n durnadä. Aprovi ch passà i ani ei scumanzou a tol su la fauzi, de n primu co na sedlä e n fucé curtu, daspò co na belä fauzi tudessä da 53 schei e, me gnon n menti ncamò, ch avé n gel lurou a scarpel par sot inzi.
A chei de ncoi ch é bituedi nomä a manadà machini, fadon savei cli misuri dli fauzi varié scondu al taren ch erä da sié: par i pras piogn d budäs e coläs e fin ntra boscu e largu s durà misuri pi curti ch dé d longu, nvezä par li vari inó ch al pian parmaté da slarsé i aldegn, dé ben misuri pi longi ch fadé pi òrä.
Can ch al tenpu lassà fei, barbä Toni e lalä Arminiä e n pi lalä Mariä ch fadé la spolä tra l becher de Dudlè e Pra dla Monti, baté almancu vint dis par sié e rincuré al fion di pras, scumanzandu da la Palä d Rin. Vilò dé tre dis, e scomi ch li Pali é davdin Dudlè, s cétä poch pi n su dal Lagu d Selvä, d sourä dla stradä ch menä al Passu, a li òti s durmì sul fion, etär oti s dé ngnanti e ndavoi a pé. Anchi i zèis de stu lógu erä n pés assei, ch parfin li muli d fion dé du a rodä par veli fin dal pé. Chilò mo gné alolu paiocu, parché l’erbä mnudä dal pra ben distiredä su par la palä sicé là par là soti al saroiu d agostu.
Daspò gné Pra dla Monti: al bucon gran partì da Pra dla Monti dabassu e ruvé fin a Pra dla Monti dadautu e d longu n su fin arenti al boscu d Cialauzi, dé a fni inó ch al gran pian d sourä scumanzä a calà du par davoi, n faziä a li crodi dl Ajarnlä. Chilò vulé, senpär s fadé bel, i sò dodäs o quindäs dis. Ncoi, daspò tanc ani che n gnon pi sietu, ntra dunegui, venzu, brussi, ardes, purzlogn e poli é senpär pi difizäl cità forä al Pra...! A la fin ruvé Pra Tondu ch gné smarzió n tre o cuatär durnadi.
AL VIADU A PRA DLA MONTI
Par soltu s partì a li cuatär dal luni bunorä dla primä stumanä d’agostu, daspò ch i pras dal Paletu sourä al Peis, era bel stad sieti. Scomi che s duvé sta forä n ciapi d dis, gné ciarió l garton co li arti e li spedi. Li spedi ch s durà da pi gné ciariedi di saci: pan d sielä (bon anch dapò na stumanä), farinä d sorgu e d furmentu, café, sal e zucär, risi, na pezä d furmai veciu, ont frescu, ont cotu par al mós, salami e panzetä, peiri, persighi e bronbi (ch duré pi ch seiä), sgnapä e vin rossu.
Daspò gné li “arti”: cuatär fauzi, tre fuces, doi cudeis e dov coudi, dov batadoiri, almancu sié ristés (n se sa mai ch des rot un), dies cessi par rincuré al fion, cuatär funazeli, na manerä, n manarlin, n pistrei, n sion, ciodi e marte l (ntorni i barchi é senpär da fei algu), na liodä discauzä, dov ciadeni (par fei rassà la liodä can che s ciapà du par i zeis col cargu), na salérä, na canaulä e na sanpognä par sintì inó ch erä la vaciä can ch la dé a passon par vèlä.
A la fin li arti dla cusinä: n candäl, doi ciudruzi d ran, piati, cicri, cameli, goti, n mescäl, na cezä, n copu, scules, cuciarins, pirogn, gurtes e canvazi; par la “toilette“ erä assei n bucon d savon, n dispei e nisché sugamegn. Al savon s durà nomä par nei; par lavà i piati, aped l agä d venä, bastà la codämussinä col sulon.
Al garton gné parció al dì primä dal viadu e gné tiró da la vaciä o dal mus, ma anchi can che s baté là al mus a tiré, la vaciä s tulé senpär davoi par avei lat frescu duc i dis. Nei doni a pé; con dutu cal cargu ch avé da tiré, li besti avé assei par vèli. Ricordi ch passoni par Padlä ntra dì e nóti e, a parti al mongu e a li oti l Caplan, durmì ncamò cuas duci. Sgnal primä da ruvé al passu d Sant Antoni s ciapà forä par na biguzerä ch mna dretä a Col, daspò viä par al pian s ruvé a la venä d’agä d Rin Bassu, dendu ngnanti ncamò a Rin Autu, s dé su par na strentä ch dé n direzion dla caserä d Cialauzi, ma nei par ruvé sul nos pra, ciapon forä par sourä dapò pi o mancu zinczent metär.
Pi ertä gné la strentä e pi la “Bisä“ strunfà, la giarä pò fadé zessà la vaciä inó ch erä pi ertu, alorä sarau alolu la vidä dal garton, s lassà muié sgnal la purä bestiä, s tiré al cumatu e daspò ch aveu mulou da novu la vidä s dé ngnanti onzä a onzä. Anch nei s parà davoi l garton par iuté la vaciä, ch patazà par al sforzu e lassà li sò “pèti” ogni an dal stes lógu. Aroni cuas ruvedi sul pian d Pra dla Monti dabassu.
Vilò erä al barcu col sò fogher e arenti na venä d agä ch sot saroiu parì n filu d ardentu ch gné du par al pra. Erä n bel barcu fat su coi travi, bori e bariogn da zinch schei, ciunù su par sot inzi da doi crodogn, al cuertu d sandli d laräs gné guarnou d insudä can che s dé a curé i pras; sot la colmi erä signó su n scuarou al milesmu, me par vers la fin dl otzentu e al segnu d fameiä di Cialiés: X dal ramu d Nani, mió nonu.
N otä ch aroni ruvedi, al barbä sié alolu dentorni al barcu, seiä par fei largu par dis-ciarié al garton e seiä par parcé la “covä“; par soltu al tenpu ciunì da nei e la primä nóti s durmì sul secu.
Durmì sul fion erä algu ch avé n atrazión primordial ch gné dal stintu, comi algu che s cunós bel, cuasi da n auträ vitä. Prim ch seiä s fadé la budä dal fion, par scondu s baté là na biesträ par fei al cussin e, n otä ch s erä inzi s tiré sourä na cuertä militar. E chi stadé meiu d nei...?
Senpär ngnant mad-dì s parcié la ciadenä par al fogher, s taié du n purzlon secu d laräs (chi bogn n s tucé parché avé da vardié), co la manerä s fadé la pontä sul ció gran ch gné fició inzi dal taren sourä li pèri dal fogher, sul ció pizäl s fadé dov tapi par inpiré al ciudruzu; daspò se nsarzà la banciä par sentas du a mangé, s netà la venä e s té là na salerä novä. Par ultmu s dé a cità, ntra boscu e largu, l lógu inó ch i tre borci s ciapà inzi co li ramadi, s tramudé li badasculi, s galivé la demä e se spandé sourä li foi d vesplä; cusì anch li besti avé al sò lógu par la nóti e sostä par can ch gné a piovi.
NA DURNADÄ A PRA DLA MONTI
Li durnadi d lavoru se sumié duti ntra d veli, can ch fadé bel, chel ch varié pi ch seiä erä l bucon sietu ch gné senpär pi gran e al barcu senpär pi pion. Can ch al tenpu erä conträ nvezä avoni al nos dafei a rincuré l fion, dli òti scugnon fei i cudluzi par n lassà l erbä distiredä a marzì soti la piovä e al dì daspò, penä ch gné forä na stèlä d saroiu, s dé alolu a spandi par fei sanzrà al fion pi curen.
Bunorä la soltä ciansä ch dé su par la massèlä me disdà dentorni li zinchi e medä, par soltu luvau su can ch lalä ciamà par la scondä otä; con n vuiu davertu e un sarou deu versu al fogher e daspò ch aveu bu na cicrä d café co la sgnapä, o na cicrä d sgnapä col café, l ariä finä me disdà forä dal dutu.
Alorä ciapau su la fauzi e l cudei e deu n su fin inó ch al barbä erä davoi a sié; lì erä in pés primä dli zinchi, avé bel montu la vaciä e soti d lì avé distiró n ciapi d aldegn; l udor dl erbä fressä dla monti ch me dé su par al nas s cunbiné co l osigenu e me giré par dutä la vitä, erä comi ciapà na stagnedä d energiä!
Dal bunorä se sié con manch fadiä, co la rudadä l erbä sutilä di pras schizé viä aprovi; sot la fauzi ch fis-cé a ogni mnadä anch i fonghi sutà viä e dé a rodä nisché metär du par al pra, fin can ch i s farmà tra n alden e clautär. Dant nei li crodi dl Ajarnlä parì ch li ciapas fogu, al Gran Fauru erä davoi a npizé la fudinä!
A li otu s farmoni, erä l órä dal disné; la lalä purtà su café, lati e pan d sielä, dies minuti par tiré l fió e taconi da novu a sié. A ch l orä, vistu che scumanzà a gni su l ciaudu, tireu forä li scarpi e stadeu n pisnudi fin dal serä; se sintì la forzä stessä dla terä gni su par i galogn! Vers li dies s farmoni da novu a fei marandelä: pan, furmai, salami e n gotu d vin, daspò barbä Toni baté li fauzi parché co la rudadä ch suié aprovi vulé n bon filu par taié l ciavion ch erä bel davoi a gni tepdu, zenzä burdé e zenzä lassà, zenzä fei sutà par ariä li zópi ma dend viä co la lamä sgnal sourä li radis dal lichin, e viä a sié da novu fin mad-dì.
A mad-dì sul pian d Pra dla Monti dadautu la vibrazion dli cianpani dal Comelgu d sourä fadé a garä apedi cheli d Vigu, Laiu, Luranzagu, Dantä, e n pi cheli d Uronzi ch baté là dutä par fei sintissi nomä veli! N cal lógu ncantou, n duti li direzion ch s tiré li rei, se sintì ch li s curé davoi par duti li valadi dentorni fin can ch li ruvé su n zimä, nisché rinfurzadi, etär ndublidi, scondu inó ch tiré l ventu.
Ntantu senpär al ventu purtà su anch l udor dla pulentä e tociu coi gialeti; erä l mumentu dla marendä, la lalä, ntra na rudladä e l auträ, avé bel parció dutu.
Dapò mangió s muié na med órä primä da tacà a ristlà su l fion ch scumanzà bel a gni paiocu, ma can ch al “tenpu“ gné su da Ciamorä se scugné mulà i zochi e dì alolu davoi man a rincuré.
Anch vilò al Barbä avé citou forä al modu da fei pi òrä e manch fadiä: scom ch al pra erä longu e dutu su l ertu co l barcu propiu du dal pe, nvezä da purtà du al fion su la schenä coi cessi, avé parció na liodä ledierä zenzä lami, ch dé viä benon seiä su l erbä seciä seiä su l erbä biandadä, cusì s pudé mna du tre cessuti d fion a l otä, ben lieti co la funazelä. Dal dapò mad-dì doni su e du par al pra pi d n-òtä, par mé erä comi n sport e la regulä ch baté la liodä erä chelä che, can ch l erä ciariedä, chi ch stadé ntra li spadi duvé cori pi d vèlä..., ma l ultmu rói primä da ruvé du dal barcu erä cusì ertu ch duvoni ntarculà la ciadenä ntra li spadi e i vdis par rassà da pi, e lustessu erä da cori assei!
Par ogni cessu ch ruvarsoni inzi d barcu s duvé fulà l fion coi pés par fei sta inzi dutu; cli durnadi ciaudi d istiadi fadé gni du li bronbli dal mustazu che s misdà aped al polvär d malvegn e nsenbär ruvé fin sul linbarzon; daspò doni n su da novu, al barbä co la funazelä, i cessi e la ciadenä e ió co na zertä blagä purtau su la liodä. Cusì s dé ngnanti e ndavoi dut al dapò mad-dì fin can ch avoni rincuró dutu al fion.
Par soltu s fni vers li zinchi, s tiré al fió par na med orä e s mangé algu par ciapà li forzi a dì ngnanti ncamò a sié, fin can ch gné scuru, parché Pra dla Monti à la sò lési..., chelä da sié da n scuru a l autär! L’ultmä parti dla durnadä erä veramenti magicä: den primu santóni danovu li cianpani de duc i peidi dli valadi dentorni fei l ultmä garä dla durnadä par ruvé par primi a Pra dla Monti dadautu, daspò li crodi davoi Dantä e sourä Sastefi gné senpär pi rosä e, a man ch dé du al saroiu e fadé senpär pi scuru, li gné smarìdi dal dutu, tantu da parì com gregn spirti dla nóti, ch baté cuasi n susizión! Erä gnudä l orä da puié du la fauzi e turnà du al fogher par la zenä.
Co li fauzi su man, s dé du a onzä par n sbrissé sui zeis biandadi d rudadä, al puntu ch nanchi li pèti da pra n pundé pi sot i pés. Ntantu li lali avé bel parció l mós, l ont cotu co li nazi, li luganghi friti, na lessä d furmai veciu e par fni n bon gotu d vin d Cunaian, o anch doi.
Daspò can ch avoni fnu da mangé da zenä e n aroni massä strachi, doni a cità la denti ch erä di barchi davdin al nos. Erä l mumentu dal (comi ch s dìs par talian) “scambio culturale“: pi ch seiä sintiu cuntà d notä e se s pensä ch sta cronacä s riferis a n tenpu ch sta ntramedu i cuarantä e i zincuantä an fa, s pó ben capì ch i pi veci ricurdà tanci fati dal prinzipiu dal novzentu e a òti anch dla fin dl otzentu. Erä tenpi ch al mondu d “Lavìä“ (mondu ch é ma che n s vedi) e al nos né n erä po cusì distanti...! Versu li nóvi turnoni dal nos barcu, fadoni apenä ad órä a sintì l ultmä ciantadä di Bachi ben cunpagnedä dal fòl; avé al sò bucon tacou al nos.
Cusì li óri dla durnadä erä fnidi e erä gnu l mumentu da bices du. S fadé da novu na budä dla mdenä e s dé inzi; al fion ch scumanzà a fei la bóiä cinì ciaudu dutä nóti. Daspò, n-otä ch er soti, sintiu l ariä finä ch gné inzi ntra li svessi di bariogn nomä a disfardà li massèli ma purtà inzi apedi al freidu anch al rumor di zochi di cavarioi che canpadà salvarghi forä par la nóti e, primä de ndurmanzami dal dutu, me fadé gni n menti ch eri a Pra dla Monti!
(Dudlé)