Pagina:Dizionario della lingua latina - Latino-Italiano - Georges, Calonghi 1896.djvu/1399

2773 utcumque utilis 2774

facile perpessus est, ut etc., Nep.: talis est ordo actionum adhibendus, ut etc., Cic.: tantā imbueremur superstitione, ut etc., Cic.: eo erant vultu, ut etc., Cic.: Milo hoc fato natus est, ut etc., Cic.

2) senza correlativo, ruere illa non possunt, ut haec non eodem labefacta motu concĭdant, Cic.: fuit et disertus, ut nemo Thebanus ei par esset eloquentia, Nep.

C) per indicare un’intenzione, perchè, acciocchè, affinchè, 1) con un dimostrativo, ideo, idcirco, ad eam rem ed a.: legum idcirco omnes servi sumus, ut liberi esse possimus, Cic.: neque hac nos patria lege genuit aut educavit, ut nulla quasi alimenta exspectaret a nobis, Cic.

2) per lo più senza un dimostrativo, Romani ab aratro abduxerunt Cincinnatum, ut dictator esset, Cic.: constituerunt, sementes quam maximas facere, ut in itinere copia frumenti suppeteret, Caes.

ut-cumquĕ (-cunquĕ), avv., I) comunque, in qualunque modo, utcumque se videri volet, Cic.: cetera utcumque facilius dissimulari, Tac.: utcumque animum cogitationemque collegi, il meglio possibile, Plin. ep.: e così quae dubiis in rebus utcumque tolerata essent, ea etc., Liv.: securitas esset utcumque tolerabilis, Quint. II) ogni volta che, utcumque mecum vos eritis, Hor. carm. 3, 4, 29; cfr. 2, 17,11 e 4, 4, 85.

ūtens, entis, part. agg. (utor), che fa uso, utentior sit, potrà spendere di più, Cic. de off. 2, 71.

ūtensĭlĭa, ĭum, n. (utor), cose utili, partic. per l’economia domestica, utensili, oggetti usuali della vita, Liv. ed a.

1. ŭtĕr, utris, m. (congiunto con uterus), otre, unctos salire per utres, Verg.: Aeolios Ithacis inclusimus utribus euros, Ov.: come strumento da nuoto adoperato nel passare i fiumi, Caes., Liv. ed a.: poet., crescentem tumidis infla sermonibus utrem, cioè l’uomo vano, Hor. sat. 2, 5, 98.

2. ŭtĕr, utra, utrum, genit. ŭtrīus, dat. ŭtrī, I) quale dei due, quale di due, uter nostrûm popularis est? tune an ego ? Cic.: uter utri insidias fecerit, Cic.: uter utro sit prior, Hor.: ut dijudicari non potuerit, uter populus alteri pariturus foret, Vell.: eligas, utrum velis, Cic.: uterne ad casus dubios fidet sibi certius? hic qui... an qui etc.? Hor.: utros habueris libros, an utrosque, nescio, Cic. II) indefin., uno dei due, si uter volet, Cic. Verr. 3, 35. — Utro e utrum come avv., V. in partic.

ŭter-cumquĕ (-cunquĕ), utră-cumquĕ, utrum-cumquĕ, qualsivoglia dei due, I) relat.: utercumque vicerit, Cic.: utrumcumque erit, semper etc., Quint. II) indefin.: utrocumque modo sequetur summa confusio, in ogni modo, Quint.

ŭter-lĭbĕt, utră-lĭbet, utrum-lĭbet, chi dei due piace, qualsivoglia dei due, uno dei due, I) relat.: utrumlibet elige, scegli ciò che vuoi, Cic. II) indefin.: si utrumlibet esset liberum, Quint.: si parti utrilibet omnino alteram detrahas, natura etiam sine doctrina multum valebit, Quint. — Utrolibet avv., V. in partic.

ŭter-quĕ, ŭtră-quĕ, ŭtrum-quĕ, genit. ŭtrīusquĕ, dat. ŭtrīquĕ ognuno dei due, ambo, ambedue, entrambi, considerati singolarmente, α) sing.: uterque cum exercitu veniret, Caes.: sermones utriusque linguae, Cic.: uterque Phoebus, il sol levante e che tramonta, mattina e sera, Ov.: uterque polus, polo nord e sud, Ov.: Oceanus, Oceano orientale ed occidentale, Ov.: solis utraque domus, oriente ed occidente, Ov.: parens, padre e madre, Ov.: fortuna, grandi e scarse sostanze, Nep., felicità e sventura, Tac.: in utramque partem dalle due parti, in entrambi i casi, Cic.: hāc in utramque partem disputatione habitā, pro e contro = pro e contra, Caes.: uterque utrique est cordi, Ter.: uterque utrique esset in conspectu, Caes.: cum jam tempus esset deducendi ab Samnio exercitus aut utriusque aut certe alterius, Liv.: col genit. partit., uterque nostrûm, Cic.: horum uterque, Cic.: uterque consulum, Liv.: col plur. del predicato, curemus uterque, Ter.: eodem die uterque eorum ex castris stativis exercitum educunt, Caes. β) plur., propr. per indicare due pluralità hi utrique, Sall.: a quibus utrisque (narratori e poeti) aliquid summittitur, Cic.: cognoscere quid boni utrisque (ai suoi ed ai nemici) aut contra esset, Sall.: quindi anche per esprimere più energicamente due unità, tutti e due, entrambi, binos habebam (scyphos); jubeo promi utrosque, Cic.: duae fuerunt Ariovisti uxores; utraeque in ea fuga perierunt, Caes.: utrique Dionysii, Nep.: utraeque res, Ter.

ŭtĕrus, i, m., I) ventre, addome, pancia, 1) in gen., Plaut. e Verg. 2) partic., utero, matrice, onus uteri, pondus uteri, feto, figlio racchiuso nel ventre materno, Ov. e Prop.: uterus maternus, Sen.: laborantes utero puellae, Hor.: diva potens uteri, dea del parto, Ov. Meton., a) feto, Tac. ann. 1, 59. b) cumuli di terra, ventri di terra, per così dire, da cui sarebbero nate le prime creature, Lucr. 5, 805. II) trasl., ventre == interno della nave, Tac.: del cavallo troiano, Verg.

ŭter-vis, ŭtră-vis, ŭtrum-vis, genit. ŭtrīusvis, dat. ŭtrīvis, I) l’uno dei due, qualsivaglia dei due, qui utramvis norit, Ter.: utrumvis facere potes, Cic. II) trasl., ambedue, senza distinzione, in aurem utramvis dormire, Ter.

ŭtī, V. ut.

ŭtĭbĭlis, e (utor), servibile, utile, quid minus utibile fuit quam hoc ulcus tangere? Ter. Phorm. 690.

Ŭtĭca, ae. f., Utica, città dell’Africa propria, a settentrione di Cartagine, colonia dei Tiri, nota per la valorosa resistenza dei suoi abitanti nella seconda guerra punica; più tardi campo principale ed ultimo rifugio del partito repubblicano contro Cesare, ove si suicidò M. Porcio Catone Minore, chiamato quindi Uticensis. — Deriv.: Ŭtĭcensis, e, Uticense, di o in Utica; sost. plur., Uticenses, ium, m., abitantidi Utica, Uticensi.

ūtĭlis, e (== utibilis, da utor), ciò di cui si può far uso, usitabile, utile, giovevole, buono, vantaggioso, valevole, confacevole, a) generic.: a) assol.: utiles et salutares res, Cic.: miles,