Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, XI.djvu/156

146 Gian Maurizio

drög e da lan lavina e lan quëla la va esposta per causa dall’ertezza da lan muntagna. E giüdicher da lan forma fisionomica la popolaziun da la Bragaia per in gran part ca la vegna dall’Italia, ma i ligam pulitic di temp pü veil la tagnivan unida e la Rezia, e pü tard cun quista e la Cunfederaziun elvetica er lan relaziun confessionëla e lan custümanza ca van cun quelan e pair. Han maschia altar element e l’element primitif. Al dialet da quista cuntreda in fond talian, al sumeia però el rumanc e l’ cuntegn er qualgi parola da altran lingua, cufà la spagnöla, la franzeisa, la tudeisca e l’ingleisa. Quist dialet as po dividar in du part principäla. Quel, da sot Porta (part sot) e quel da sur Porta (part zura). As incuntra pero da lan differenza almeno en la pronunzia as po dir in ogni pais. Soi e Castasegna han la pronunzia ca tira sül Lumbard, e Visavran predomina l’accent piemunteis inscia er e Casacca cun ün ideetta da rumanc, e Burnöif, Stampa e Caltüra al predomina al Venezian, Bond as segn in mez fra l’accent da surporta e quel da sot. Quistan diferenza pon gnir da divers pais, indua ca üna part da abitant praticävan, gio c’al Bargaiot, per causa dal terren fruttifar da la val ca nu po nutrir tüg i abitant, è sempar stag düsa e inder per qualgi temp in pais furascteir e fer in qui diversi masteir. Al linguag Bargaiot nun ha mai giü lingua scritgia. Lan scritgiüra veila ch’as trova, l’èn fatga o in latin, o in tudeisch e massimament quilan di drian secul in talian. Er el di d’ingiö, i Bargaiot as serviscan, ben o mel dal talian tant per al servizi religius cu en la scola in tütg’i üffezi püblich e cuntrat privat cufa er per scrivar lettra. I pac Bargaiot c’han scritg vargot per la stampa, i s’han servi o dal latin o dal talian, o dal tudeisch.

I Bargaiot en sempar stag gelus da l’indipendenza politica e civila. Giò tantgi secul evant cu c’as formass la confederaziun elvetica e lan lega retica per as difendar cuntar l’uppusiun di nobal frudatari. I oman da Bragaia immediatament da l’impero germanich senza l’ordan intermediari da la nobiltà. Per qualtgi temp al vescuf da Coira veiva ben esercita qualtgi cumpetenza giürisdizionëla; ma istituziun da carater feudal nun han mai esistü.

La diversità dal sistema da governo e da istituziun confessionëla veivan tragg ent i temp passaà massima dopo ca Clavena e Valtelina en statgia dastaccëda dai Griscun, una linia da separaziun fra lan popolaziun da la Bragaia e quelan da lan Cumüna Lumbarda da dal reist da la val da la Maira; ma issa dopo ch’i pregiüdizi superstizius en indag ün zich da banda e la Lumbardia è unida el stato nazionel da l’Italia lan du populaziun vivan in meiar relaziun da bun vascinadag e amicizia.