Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/596

586 Andrea Mohr

da lur „frytads“, chattan las ideas della reformaziun ün ferm e pront echo. Ellas as mobiliseschan eir aquia, a’ s emancipar da Roma, na da Cristo; e la providenza las proveda in Germania e nella bassa Svizra immediate, intanter ils ladins nellas valladas alpinas trais decennis plü tard, tras la stampa, quaista ferrata pels products literars, con alas infatigablas.

Dalla prüma mittà del 16. secul non s’ha ingüns imprimats ladins. E’ s stimaiva, sco Gallicius1 s’exprima, l’idiom ladin massa „groassêr“, per podair s’inservir d’el a scriver Pür l’urgenza della reformaziun füt pussant’avonda, a superar ed allontanar quaist antic, classic pregüdizi. Travers2 s’ chatta occasionà, l’an 1527, da laschar ir oura üna chanzun ladina davart la guerra pel chaste d’ Müsch; dopo s’avair fingia pel spazi da trais ans edifichà dellas predgias ladinas salvadas dal giuven Galicius a Chamuas-ch. La tentativa al reuschescha, ed uschè mossa el, per m’inservir d’üna parola volanta da Job. Schucan, sco il prüm al pövel ladin a scriver in seis agen idiom.

El para d’avair gnü docils e premurus scolars, e fingia in principi eir divers ed adesters conpreceptors. Il numer da manuscrits ladins crescha subit rapidamaing. E’ s güstificha, ch’eu aquia in conferenza da mossaders e d’amis da scola, almain con ün pêr parolas releva la portada da quaists manuscrits.

Eir nel comün pövel dell’alta Rezia, daspö l’an 1497 l’allià dels Confederats, dopo avair scornà l’inimi tirolês a Chalavaina, fat conquista della Vuclina e respint las sinistras aspiraziuns da Müsch - Milan, s’ pronunziaiva l’inclinaziun ad ün robust, qua o là eir trivial e malsan divertimaint. Ma all’inclinaziun da ’s divertir prevalaiva fortünadamaing quella da ’s instruir e da’ s edifichar. Scodün as resentiva sco republican democrat intgnü, d’esser orientà in politica supra l’andamaint dels affars publics, per podair dar in redunanza seis parair razionalmaing. In rapport allas tendenzas reformatoricas, dilongo predominantas in quel temp, desideraiva scodün, da’ s formar ün agen e cler giudicat. L’intima pietà, chi inspiraiva in Germania ad ün Lucas Kranach il pennel, inflammaiva eir il cour del pövelet ladin nellas plü otas valladas dellas Alps. Il bsögn da ’s instruir e da’ s edifichar, eira pro’ l pövel grand. E premaiva, per il contentar, da’ l procurar instructiv, edificant divertimaint nellas lungas sairas del inviern, divertind da’ l instruir e da’ l edifichar, ed instruind, edifichand, da’ l divertir.

Scolas non mancaivan nell’bricha nel temp ant la reformaziun; pero

  1. Gallicius, in sia prefaziun al nouv testamaint da Bivrun, 1560.
  2. Gian Travers, Chanzun davart la prüma guerra da Müsch. 1527, publichada tras Alf. Flugi, 1865.