Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/101


Per ils infaunts nel chantun Grischun 91

Nella pesch p. ex., cha l’uvaisch Hartmann, zieva üna guerra cun l’Austria, fet nel an 1392, vegnian eir las communiteds della Cade nomnedas sco partecipevolas al tratto da pesch, et ils Cumöns da Coira, Engiadina ota e Bragaglia attachen lur sagels vi da quel. Cur l’uvaisch acquistet ils chastels da Ramuosch, in Engiadina bassa, e da Greifenstein, sper Filisur, schi assummet immincha communited della lia Cade ün’eguela part della summa necessaria; eir furnittan ellas tuotas daner, per spendrer il chaste impegnio d’Aspermont. Cotres gnit in üsaunza ed acquistettan las communiteds il dret, da der lur sentimaint in affers da conseguenzia, cha’ ls uvaischs intraprendaivan, e suenz las consultaiva l’uvaisch in emergenzas difficultusas. Ellas pigliaivan eir part all’[p. 218] elecziun del uvaisch, e l’ elecziun era pür allura valida, cur ils cumöns della Cade l’avaivan arcuntschida. Perque vegnian l’uvaisch, il chapitel canonic, et ils cumöns in velgs documaints nomnos: la Cade.

Alchünas communiteds avaivan gia in allura lur mastrels e podestets et uschigliö divers drets, p. ex. la Bragaglia, l’Engiadina ota, Evras e Baiva. Fürstenau passaiva per üna citedina et avaiva tscherts drets, sco sulamang citeds solaivan avair, p. ex., müraglia e la giudicatura sur vita e mort. Pü co tuots oters cumöns avaiva pero la cited da Coira grands privilegis; sieus citadins nun pudaivan gnir convgnieus avaunt ün güdisch eister, dimperse stuaivan gnir güdichos dadaint lur muraglia; ella nun pudaiva gnir escommunicheda, sch’ella pigliaiva sü glieud, chi dal imperatur eran declaros bandieus; ella suschaiva avair ün’egna dogana, inua tuotas merchanzias stuaivan gnir schiarsedas; et oters drets simils.

Ma tuotüna possedaiva eir l’uvaisch bgers drets sur la cited. Nel an 1349 l’imperatur Carlo IV. regalet al uvaisch il dret da scouder nella cited tuots ils dazzis regals, la giudicatura civila e criminela allo, il dret da batter munaida, d’installer nella cited ün prefet imperiel (Reichsvogt), ün mastrel, ün Canzellier et ün Werkmeister. Ad era pero reservo, cha l’uvaisch nomness lotiers homens agradevols alla cited. In temp da guerra 30 l’uvaisch e la cited aviand bsöng d’agüd eister, fettane tuots duos nel’an 1419 üna alliaunza per 51 ans cun la cited da Zürig. Löng vivettan ils uvaischs cun la citadinanza da Coira in bun’amicizia; ma qualvoutas naschivan eir dissenziuns, inua ordinariamaing la cited da Zürig et otras communiteds della [p. 219] Cade gnivan interpelledas sco arbiters, per deffinir la contaisa. Que füt il cas nel an 1422, aviand l’uvaisch Johann Abundi Naso üna differenzia cun la cited da Coira. Co fet l’uvaisch serrer las baselgias e vulaiva, suspendand il culto divin, sforzer la citadinanza a s’ conformer a sia vöglia. Ma ils citadins da Coira pigliettan las armas, assediettan il Hof, pigliettan d’assalto il palaz vescovil, e mürettan sü la