 |
Questa pagina è stata trascritta e formattata, ma deve essere riletta. | |
| L’uniun dels dialects rhätoromans | 901 |
u charpainta, la scharella; quels della Vall - Müstair la nomnan, sco quels dell’Engiadina aulta, la „schirella“. Senza dubi quest plaid deriva dal verb „girar“, vulgo ir inturn, e fuss dunque da scriver plü correct la „girella“. Sche ün aggiungia alla prima schirella üna seconda, per augmentar la forza, allura ün nomna quest instrument las „schirellas“, forsa aunc meglier las „girellas“. Adoptassen las vischnauncas cisalpinas questa expressiun, sche havessen ellas ün fitg bun plaid romansch per lur „flaschenzug“.
L’Engiadina bassa adovra il plaid „conçett“e la Vall - Müstair archa, archas per las fortificaziuns et ils ramparts als flums. Adoptassen las vischnauncas al Rhein quests plaids, sche savessen ellas bein dismetter in lur literatura las expressiuns tudescas: uors, vuors, vuars, dams, e quei allura aunc senza pigliar negün dann, anzi ellas restassen aunc adüna vischnauncas — romanschas.
Nomnand a quests signurs il bel plaid romansch „urmegl“, san forsa fitg pauncs, tgei quel significa, cumbein che el eis ün fitg bun plaid romansch. Questa expressiun nus adovrein a Domat per designar üna forma de dostanza da circa ¼ fin ad 1 pei d’altezza, fatga cun la zappa da cispet inturn ün frust (èr, prau), per impedir l’inundaziun de medem tras auas currentas da valls vicinas. Fin ussa jeu hai in 26 anns cattau [p. 42] negüns scolars del seminari de magisters, ils quals han capiu questa expressiun „urmegl“, cun excepziun dels elevs da Domat.
Aua de neiv, la quala durant l’inviern e la primavèra se raspa in foppas, eis retenida da qualche impediment natural u artificial, errumpa allura beinduras annetgamein et inundescha cun sias undas neras üna vischnaunca; ün tal torrent nus nomnein a Domat il „musel“, et ün senta allura tras il vitg il clam admonint: „Il musel ven, il musel ven“! et allura tot curra a fermar las curts e las fenestras dels çellers alla strada. Jeu sun persvas, che paucs dels signurs qua presents havran audiu inzacuras questa expressiun musel, la quala probabilmein ün conoscha be aunc a Domat.
Medemamein a Domat nus havein p. e. aunc ün auter plaid, il qual auters Romanschs non conoschan. Volend p. e. dir, che ün vomi sias vias secretas adascusamein e zupadamein, ün disch: „Quel ha ses „chiendis u chiendes“, u er: quel conoscha ils chiendis. In tudesc ün savess vertir questa expressiun cun il plaid: „Schlich, Schliche“.
Ils früts u fletoms del lantagen, lantigna u lentagel ün nomna in Sursèt e nellas comunitads all’Albula „limigias“, e cert conoschan forsa paucs u negüns Sursilvans questa expressiun, e forsa aunc meins il plaid fletom, il qual significa nella medema contrada tant sco bacca, borla, tudesc: Beere.
