Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, IV.djvu/908

900 Gion Antoni Bühler

3. Co ha ün da proceder per arrivar alla uniun dels divers dialects, senza supprimer negüns de quels, v. d. senza commetter ingiustias vers l’ün u l’auter?

Ün quart punct, nempe las inflexiuns, il qual dat materia avunda per ün nov referat, dovei esser tractau ün’autra gada separadamein.

Sequitand questa divisiun della materia in quest referat, nus volein contemplar e considerar in possibla curtezza scodün de quels treis puncts allegai e comenzein cun indicar, co ils divers dialects se pon completar viceversa.

Ün catta in mintga dialect particularitads e singuls plaids, ils quals mauncan ad auters dialects, dall’autra vart però er mancanzas, las qualas il pövel, et aunc plü ils docts della scienzia, vulgo „mussausscartira“, improvan da remediar cun prender il refugi allas linguas estras, principalmein alla tudesca e quei specialmein nels dialects cisalpins u rhenans. Sur la corrupziun de noss dialects nus savein discurrer ün’autra gada; qua nus volein be comprovar, che ün catta er in dialects vulgars plaids et expressiuns, dignas dad esser acceptadas dalla lingua literaria.

Sche jeu p. e. nomna a quests signurs il plaid romansch „canorta“, capiran forsa ils paucs il significat de quel, cumbein che el eis ün plaid da dialects rhenans. El significa tant sco plaz u plazza, cur p. e. il se tracta d’indicar il plaz u post d’ün member della familia, il qual quel occupescha regularmein alla meisa. Ün disch dunque: „quei eis la canorta del bab, là eis la canorta della mamma, là la canorta della fançella, del famegl“; e cun quei ün vol dir: „in quest plaz sesa il bab, quei eis il plaz destinau per la mamma etc. Ün adovra questa medema expressiun er per ils animals, cur il se tracta da lur post in stalla, schend p. e. quei eis la canorta della [p. 41] vacca nera, là eis la canorta della grischa. Tenor mia opiniun po mintga dialect acceptar ün simil plaid; quest plaid però ün conoscha be aunc in fitg paucas vischnauncas della bassa, allas autras eis el ün plaid hebraic.

Prendein nus il plaid „petulanza“, il qual ils Engiadinès adovran in lur literatura, sche il po ün fitg bein adovrar et er adoptar et acceptar in auters dialects, derivand quel da nossa sora italiana; ma nus havein aunc dus auters plaids romanschs, ils quals indican giust il medem. Per petulanza ün disch in Susèt et er, sche jeu non sbaglia, in diversas comunitads dell’Albula, la „frappa“. A Domat ün disch per la medema expressiun il „marvalign u marvalegn“. Scaçiar ad ün giuven il marvalign u la frappa, significa dunque: scaçiar gli la petulanza.

Nell’Engiadina bassa ün nomna üna rodetta, cun la quala ün tira las mannas de granezza et autras caussas sün il lattiu, u sün la charpenna