Notizias historicas sur l'origin della Societad Rhaeto-romana (Annalas)/1

../Stralcio

../2 IncludiIntestazione 20 ottobre 2015 25% Da definire

Stralcio 2

la picna naziun rhaßto-romana nellas idillicas valladas alpinas del hodiern cantun Grischun, inclusa da totas varts dad autras naziuns plü grandas c plü possentas c politicamein unida c*un Tudescs et Italians, ha da seculs innà hagiu üna difficila ])osiziun per rapport a sia favella, la quala, per part causa las diversas relaziuns politicas e per part pervia dell'indolenza de scs propris attenents, rcstet inculta e non podet tener pass cun sias soras romanschas. Dal temps, cura dynasts germans flurivan aunc nella Rha?zia, quels se circumdavan cun schenta de lur nazionalitad, e giust a questa affluenza germana eis d'attribuir la granda part della denazionalisaziun de nossa patria romanscha. Pur il di, cur il solegl sclarit üna libera Rhsezia, libera da tyranns, libera da scodün dynast, mettet terms alla ulteriura denazionalisaziun. Schi, cun il di della libertad, la quala era intrada nella Rha-zia, oesset subit la denazionalisaziun del pövel rha-to - roman — la libertad ha consorvada la nazionalitad dels vogls Grischuns nellas muntagnas alpinas. Ma quala picna part della granda et extesa Rhsezia antica haveva podiu surviver quels innumerabels e terribels combatts, quellas immensas oppres-, siuns de feroces conquistaturs, per ver sclarir il solegl della libertad sur noss bels munts! Schi, üna fitg pi^na part della voglia Rhiuzia romana era müciada dalla trista sort d'üna vergognusa denazionalisaziun, e questa pigna part eis giust nos cantun Grischun romansch cun qualche valladas tyrolèsas.

Considerein nus nossas valladas alpinas plü exact e pensein nus als mezs de communicaziun, che podevan existor da quel 1 / — 2 — temps in nossa terra, sehe podein nus facilmein comprender, che nossa terra, la quala aunc oz in di passa per üna terra paupera, non possedeva da quel temps granda richezia. Ils habitants havevan da combattcr cun üna aspera natura e cun üna campagna sterila; eis eran isolai e limitai alias proprias searsas resursas per contentar lur bisöngs quotidians. Il pövel s' oceupava quasi exclusivamein cun l’agricultura e cun l'allevament de muvel. Il pövel non haveva peda da s'oecupar cun arts e seienzias; d'üna cultivaziun gencrala del pövul da quel temps il non se traetava; quel restet ün pövel robust et incult. Ma giust quest pövel incult eis stau il conservatur de nossa favella romansclui. Da scolas popularas, las qualas havessen existidas da quel temps, as chronicas, a miu saver, non fan menziun. La lingua romanscha era be la lingua del pövel; documents historics, urbaris, contracts, leschas etc. ün coneepiva da quel temps in lingua latina u tudesca; il para, che allura ün credeva, nossa lingua romanscha non sei adattada dad esser scritta, üna maxima, la quala existeva amò ün seeul plü tard tenor il dir da Bifrun.

La perioda della reformaziun creet nossa picna literatura rha-to-romana. Nus podein fitg bein comprender, cun (]uals obstaculs da quel temps ils scribents romanschs liavcvan da batter per fixar ün idiom de scrittura, e sun er cert perdunablas las errurs, las qualas ün u l’auter commetteva. La literatura de quel temps consista quasi exclusivamein in versiuns, la plü part dal tudesc, e naturalmein havet la lingua, dalla quala ün vertiva, influenza sün la versiun e quei tras divers seculs. Per mancanza da scolas romanschas superiuras ils humens, ils quals volevan far üna carriera politica e quels, ils quals gernevan üna voeaziun scientifica, stovevan imprender linguas estras e quasi exclusivamein far lur studis in quellas. Ils docts u perderts, sco nus solein nomnar ils humens, ils quals han gaudida üna culti¬ vaziun plü extesa, s'inservivan in seguit gcneralmein dcllas linguas estras nella sphera de lur voeaziun; almeins ils documents de scrittura füttan coneepts in linguas estras, e nossa bella favella rha?to-romana, la quala ün negligiva aschi consequentamein, non podet prosperar e se svilupar, sco quei che ella havess meritau e sco il fuss stau giavüscheivel. Aunc plü noscheivla eis stada l’influenza, la quala las linguas estras havevan sün nossa lingua sezza. Non havend blers scribents romanschs üna sufficienta conoschenza della lingua romanscha, quels comenzettan a miscular la cun exprcssiuns e formas de linguas estras e contribuittan aschia il lur alla corrupziun de medema. Las auctoritads superiuras toleravan bein la lingua rhteto- romanscha e se pertgüravan d'avertamein persequitar la, temend l'ira del pövel; ma per sia conservaziun e sia e cultivaziun ellas fagevan absolutamein nagut. Gnanc la picna literatura de nossa lingua romanscha füt completamcin collectada per la bibliotheca cantonala, da maniera che philologs tudescs pur nel settavel decenni del secul currcnt possedevan plü richas bibliothecas privatas da codeschs romanschs, che nossa bibliotheca cantonala. Las scolas cantonalas confessionalas davan almeins aunc qualche instrucziun romanscha alias classas de magisters et alias classas realas inferiuras, sco alias classas preparandas; ma cur anno 1850 füttan unidas las scolas cantonalas, ün haveva completamein imblidada la lingua romanscha, o havet quella ün intêr decenni vacanza; pertgei pur in conse- «pienza d'üna petiziun da part della conferenza cantonala de magisters, tenida a Gliou anno 1859, il tit. consegl d'educaziun introducit üna minima instrucziun romanscha per ils elevs del seminari de magisters.

Sehe ün examinescha nossa literatura de scola del secul present, ün vezza, che la picna naziun romanscha ha comenzau a far sforzs per furnir a nossas scolas romanschas il necessari material; ma giust aschi vezeivla eis er la devastaziun in quella, la quala ils elements esters han gia fatga. Quasi l'iutêra litera¬ tura de scola consista be in tradueziuns dalla lingua tudesca; il para che ün hagi cret, che negün Grischun sei plü habel da coneepir c componer ün codesch romansch de scola, correspondent a nossas relaziuns e noss bisögns, senza agüt tudecs. Quellas serupulusas versiuns verbalas non han influenzan fitg favurcivlamein sün nossa lingua romanscha. Quella calamitad han er da quels humens observada, ils quals causa lur offici u voeaziun sc stovevan oecupar cun la lingua romansiha. Ma cur ün comenza a conoscher la malattia, ün pensa er als mezs da combatter la.

Honorifica menziun merita in quest rapport il Rev. signur minister Justus Andeer p. m., il quäl se profitava da totas occasiuns, sün las synodas e nella capitala durant las sessiuns del Grand Consegl, per inflammar cun energica eloquenzia il circul de ses amitgs e conoschents, radunai inturn cl, per la lingua romanscha. Plü tard el eis stau il plü zelant e plü activ corre¬ spondent general della Societad Rba-to-romana.

La redacziun del „Grischun", ün fögl politic, il quäl compareva nella capitala nel sêsavel et aunc nel settavel decenni del secul present, se consigliet da quellas varts cun auters humens romanschs, domiciliai nella capitala, co ün savessi vegnir in agüt a nos romansch per rapport a sia cultivaziun e sia conservaziun, et er d'acquistar gli ils dretgs, ils quals las autras linguas del cantun han, in summa da far valer ses inalienavels dretgs nazionals.

Iiavend in diversas consultaziuns ponderada questa caussa da totas vart, ün concludet da fundar üna societad linguistica, principalmein per ils dialects cisalpins, la quala havessi da provocar e proteger ils interess della populaziun romanscha per rapport alla favella romanscha. Nella discussiun sur quella materia se faget valer l'opiniun, il fussi p. e. plü profiteivel per ün scolar della scola cantonala, il quäl vögli gerner üna voea¬ ziun scientifica, sco p. e. quella d'ün jurista u d'ün theolog, sehe cl in quest institut podessi goder qualche instrucziun roman¬ scha, stante che el in sia sphera Ventura stoppi esser habel da s' externar in difficultusas materias in questa lingua, et ün podessi er acquistar il temps necessari cun sminuir u limitar qualche instrucziun realistica, sco p. e. la mathematica, la chemia etc., ils quals objeets non seien alias nomnadas voeaziuns aschi abso¬ lutamein necessarias, almeins in tala extensiun, sco la lingua romanscha.

La fundaziun d'üna tala societad füt dunque conclusa in ün pigen cireul de humens romanschs, ils quals volevan riscar la tentativa da mirar, sehe la populaziun romanscha sei da desdar per ils interess de sia lingua. In consequenza de quest conclus comparet nels dus ultims numers del Schanèr 1863 nel „ Grischun " la sequenta annuncia in forma d'üna invitaziun als Romanschs della capitala grischuna: „Ün intenzionescha da formar a Cuera üna societad de Romanschs, la quala se havess d'oecupar cun il linguatg romansch, nomnadamein cun la cultivaziun de quel. Tots Romanschs, ils quals s'interesseschan per lur lingua materna, sun invitai da se radunar Domengia, ils 8 da Fevrèr zieva gentar, nel casino, per là se partieipar della prima radunanza, nella quala il se tracterà in prima linea, sehe üna tala societad se po constituir. Cumbein che questa societad se havess princi¬ palmein d'oecupar cun il linguatg sursilvan e fuss dunque primarmein calculada per ils Romanschs da questa vart dels munts, _ 5 — sehe sun totüna er tots Romanschs dels dialects transalpins, dell' Engiadina e della Vall-Müstair, medemamein invitai da prender part da questa radunanza e d'intrar sco commembers in questa societad. A numerusa frequenza de questa radunanza invita la redaeziun del Grischun." In consequenza de questa invitaziun del „Grischun" sc havevan plürs Romanschs, ils quals se recattavan quella Domengia a Cucra, partieipai de questa prima radunanza de Romanschs nel casino. Rapprcsentadas eran las contradas sequentas: la Vall-Müstair, I'Engiadina bassa e l’Engiadina aulta, il Plaun, la Foppa, la Lungnezza e la Cadi. Tenor invitaziun del Grischun havet questa radunanza l’ intenziun d' in prima linea discussionar la demanda: „Non eis que desidereivel e possibel da constituir üna societad de Romanschs, ils quals havessen la necessaria liabilitad e premura da promover ils interess del pövel romansch, aschi lonsch sco quels dependan del linguatg romansch?" La discussiun sur quest thema füt averta da sgr. prof. Nuth p. m., il quäl dilueidet in siu discurs, co la civilisaziun, l'edueaziun et ils interess materials d'ün pövel seien dependents dalla lingua de quel; el ha mussau, quala immensa influenza il linguatg matern hagi sün il spirt, sün il character e sün l'activitad d'ün pövel. Questas importantas consideraziuns han provocau nella radunanza ün vezibel suspir, cur l'oratur vegnit alla demanda: „E co stat que cun nus Romanschs in quest rapport, co cun nossa confusiun linguistica, la quala nus, u per puntilis, u per ignoranza fagein aunc per bler plü granda, che quei che ella veramein eis? Co stat que cun nossa literatura, postut cun nossa conoschenza de quella Co stat que cun nos linguatg sez, il quäl nus, medemamein per ignoranza e per non poder dar fadigia da quel imprender da conoscher, tenein per plü pauper e plü dür, che quei che el veramein eis? Nus Romanschs stovein esser il plü scort pövel del mund, stante che nus, tenor nossa opiniun e pretensiun, naschin cun üna complcina conoschenza de nos linguatg matern, nus naschin perfects philologs! Questa perversa opinium eis noscheivla a nos pövel, essend che ella meina ad autras perversitads. Quala ridicula perversitad eis quella, da in vischnauncas totalmein romanschas, inua ün discurra in casa, in baselgia, in via nagut auter che romansch, voler instruir et educar infants da 7 et 8 anns per mez del inguatg tudesc! Sehe tals spetaculs succedessen in auters locs, — 6 — sch'inzatgi voless p. e. bandir dallas scolas inferiuras da Cuera il linguatg tudesc et introducir per quel la lingua italiana u francesa, l'intêra populaziun se miravigliass d'üna tala stupiditad. Che ils Romanschs imprendien tudesc, eis cert da desiderar; ma che eis imprendien be qualche plaids tudescs — ad üna er bc mediocra conoschenza de questa lingua, eis mai non arrivan in scolas ruralas in contradas romanschas — che eis imprendien qualche proposiziuns e phrasas tudescas a dann e cust de lur cultivaziun, solettamein per perder il prezius temps de scola, quei eis fitg da deplorar. Volein nus, che nossas scolas ademplischien lur granda missiun, sehe stovein nus il prim instruir ils infants nel linguatg matern; quel sto formar il fundament, il centrum dell' instrurziun. Eis l'infant üna gada instruiu in siu linguatg matern; sa el pertratgar e ponderar in quel; ha el acquistada la habilitad da correetamein discurrer e scriver quei che el pensa, allura el piglia curascha per totas lavurs materialas o spirtalas; allura eis er il dretg temps, da cun bun sucecss comenzar cun il studi d'üna lingua estra. Mussei romansch al pövel romansch e vus dismetteis l'indolenza grischuna; vus educteis humens, ils quals discuteschan e roguleschan lur proprias fagendas; vus acquisteis humens, tgi han anim e plaschcr d'ün bun urden communal, perquei che eis sezs sun in cas da far e mantener quel, que sei cun la bucca u cun la penna. Croia bein ün raschuneivel human, che il pövel romansch arrivi tras l’instrucziun tudesca, la quala ün dat in scolas romanschas, alla habilitad da tener u menar üne correspondenza tudesca, da scriver aecords, convenziuns, protocolls e menar codeschs de quints! Na, l'experienza mussa giust il contrari: ella mussa che nossa giuventüna imprenda ne tudesc ne romansch. Musseis vus al pövel sia lingua materna, cl la sa e l'imprendcrà perfeetamein, et ils resultats seran della plü granda importanza. Che quei daventi, dovei esser la prima premura de tots vers e beinpensants patriots. Che quei sappi daventar dad oz in damaun, naturalmein non eis da sperar; pertgei quei sun tot caussas, las qualas se realiseschan be cun il temps, nel decurs da decenniö e seculs; ma inzatgi sto dar ün prineipi, inzatgi sto cavar il fundament, sto rimnar il necessari material, per che auters seien stimulai d'eriger l'intêr edifici e de quel indrizar aschia, che el plaun a plaun daventi üna commensurenda, agreabla et utila habitaziun per P intet* pövel romansch. Nel temps de grandas — 7 — associaziuns, che naschan per realisar da totas sorts intrapresas materialas e scientificas, ün eis er vegniu all'idea da formar üna societad rhpeto-romana, la quala hagi per scopo e mira: 1. da collectar la literatura romanscha e da far in maniera commensurada conoschent il pövel cun quei, che gli eis util; 2. da fixar philologicamein las leschas fundamentalas della lingua romanscha e procurar, che almeins la giuventüna fetgi conoschenza cun quellas; 3. da proveder las scolas romanschas cun buns codeschs, ils quals seien scrits secund ils medems principis grammaticals e prendien in lur contegn special riguard dels bisögns del pövel romansch; 4. d'instanziar pro il laud. consegl d'educaziun, che ün prendi, almeins nel seminari de magisters, plü grand riguard della lingua romanscha.

Notizias historicas sur l' origin della Societat Rhæto - romana 973

Notizias historicas sur l' origin della Societat Rhæto - romana. (Annalas I, p. 7 — 9.) La radunanza beneventet unanimamein l' intenziun da formar üna societad rhæto - romana, e menzionettan plürs votums la granda importanza e l' organisaziun de quella. Signur Largiadèr, directur del seminari de 5 magisters, deploret, che nellas scolas romanschas ün perdi tant temps prezius cun voler imprender duas linguas. Cun energia el admonit tots beinpensants Romanschs all' activitad, per saver correspunder als bisögns urgents, che seien avant maun nellas scolas romanschas. El descriva cun buna favella in dialect della Vall - Müstair la granda importanza che üna societad romanscha podessi haver 10 et indica diversas vias, sün las qualas ün possi arrivar ad ün favoreivel success. L' instructur della lingua romanscha al seminari de magisters det üna descripziun dellas scolas romanschas, basada sün proprias experienzas, e per raschun che quella musset paucs favoreivels resultats nellas scolas, el prendet in caulda protecziun ils magisters romanschs e musset cun evidentas 15 argumentaziuns, da non voler pretender da quels quei che sei impossibel. El demanda, in qual möd e maniera ils magisters dovessien sezs saver imprender romansch, stante che ün fetgi quasi nagut per els e per lur scolas. Blers magisters hagien hagiu negüna autra instrucziun romanscha che quella, la quala els hagien reçerta nella scola elementara e forsa aunc 20 dad ün auter magister autodidact sün l' intêr terrèn della lingua romanscha. Il magister stetti qua [p. 8] avant üna grandiusa e difficilissima lavur cun mauns vöds e sei dunque nel medem ambrugl sco il famegl, il qual dovei cupitgar üna giganta planta senza ils necessaris utensils, senza ne segür ne resgia! Signur prof. Sgier p. m. favellet sur l' organisaziun della societad e sur 25 l' importanza, las difficultads e las preziusas qualitads della lingua romanscha. Signur Lorsa, dall' Engiadina aulta, sustenet in special l' intenziun d' aschi prest sco possibel procurar al pövel romansch üna grammatica romanscha. … El era dell' opiniun, che per mez d' üna tala il pövel romansch vegni cun il temps er ad ün linguatg literal, scrit da tots Romanschs, 30 cumbein che mintgün resti da speras, sco quei sei er il cas in auters linguatgs, pro siu dialect special. Signur Bina, dall' Engiadina bassa, cattet medemamein, che la differenza … dels dialects romanschs consisti plütost nella differenta pronunciaziun, che nels plaids e nella construcziun sezza; il sei dunque cun la dretga 35 premura cert possibel d' arrivar ad üna plü granda uniformitad che quei, che sei da present il cas. Non seien ils dialects la caschun, che blers Romanschs del temps present scrivien mal e discurrien mal il romansch; tgi non imprendi üna lingua, cert non daventi ün eloquent oratur in quella. Er ils contadins tudescs non seien grands oraturs e versai scribents in lur 40

974 Caspar Decurtins lingua, inua els hagien pauca instrucziun in scola. Üna generala cultivaziun … del pövel romansch per mez del idiom german sei aunc per generaziuns … e generaziuns impossibla; perquei el desidereschi, cumbein che el dall' autra vart sei importau per l' instrucziun tudesca, che ün metti plü 5 peisa sün l' instrucziun romanscha e quei tant tras las scolas, sco tras la publicistica, pertgei che la caussa hagi er ün' importanza politica. Sigr. conseglier naz. And. R. Planta intret nella sala, che la discussiun … era gia averta; el sentit discurrer in divers dialects e schet, ün plü interessant congress che il present el mai non hagi frequentau. El exclamet: 10 … „Tgei volein nus da plü? La presenta radunanza mussa plü che evident, che las diversitads dels dialects exista plü nella phantasia, che nella realitad. Pür ussa jeu me sto miravigliar, … che nus Romanschs discurrin … tudesc, cur nus vegnin insembel. Romansch, romansch sco nus discurrin … qua, quei capin nus tots senza negüna difficultad. Curascha dunque, 15 ils bisögns cun sun urgents, las forzas sun er avant maun; nus arrivein cert cun il temps, cun premura et activitad al intent. [p. 9] Dopo quest votum la radunauza radunanza concludet la fundaziun della societad rhæto - romana e çernet ün comité, il qual dovet elaborar in aschi curt temps sco possibel ün project de statuts per l' organisaziun della societad, 20 … e medemamein er fixar ün thema per la discussiun nella radunanza proxima. Nel comité füttan elets: ils sgrs. profs. Nuth, Sgier, Bühler, Largiadèr, directur del seminari de magisters e cons. naz. Dr. And. R. Planta. Quest comité subit se constituit e nomnet per siu president prof. Nuth, per actuar prof. Bühler, per archivar e bibliothecar prof. Sgier. 25 Il comité concepit speditivamein ün project de statuts per la societad e radunet allura quella il 1 d. Mars 1868. Cun excepziun della Domlesca eran totas contradas romanschas rappresentadas, et ün discurriva nella discussiun … in tots divers dialects. La radunanza acceptet ils statuts proposts dal comité. CASPAR DECURTINS. Plaid, tenius el cussegl gron ils 25 de Matg, 1887. (Ineditum nach dem Autograph des Redners.) 30 Perdunien, sch' jeu plaidel en romonsch sur ina questiun, che partegn tier al pievel romonsch e tuca ses interess vitals. Duront che auters stadis vegnan muventai da vehements combats pervia de lungatg e nationalitat han las treis natiuns, unidas en las treis ligias, manteniu la pasch la pli perfetga. Il sentiment per libertat e giustia ei staus 35 ferms avunda per procurar a scadina siu dretg. Garantescha gie nossa constitutiun

Plaid 975 als tudestgs, talians e romonschs il dretg de cultivar e plidar il lungatg mumma e de far diever de quel en baselgia, en casa cumin et en casa de scola. Deplorablamein ha ei muncau als romonschs las forzas socialas e politicas per seunir egl cuors dil miez temps tier ina unitat politica e dar a lur nationalitat e lungatg ina basis solida. Gia la reformaziun ha anflau 5 il romonsch dividius en dus dialects principals, seformai sper ils flums grischuns. L' uniun de Vazerol e la lutga gloriusa della Tgavalaina han bein uniu ils umens sper il Rhein e sper igl Inn, mo buca scafiu in lungatg de scartira per ils romonschs dellas treis ligias. Suenter Pader Placi a Spescha ei professor Gion Antoni Bühler staus 10 gl' emprem, che ha exprimiu vigurusamein l' jdea della uniun romonscha. Perschuadius, che mo l' uniun la pli stretga sapi preservar ils romonschs della smanatschonta ruina, ha Bühler duront ina retscha ded ons cun in jdealismus rar et ina perseveronza admirabla luvrau per l' uniun dils romonschs e la regeneraziun dil lungatg mumma. Nunemblideivels restan ses merets sco 15 poet de canzuns melodiusas, auctur capavel de historias popularas, fundatur della societad raetoromonscha. En siu entusiasmus per il romonsch ha Bühler maniau de saver scafir in lungatg de scartira prendent ord ils dialects differents las expressiuns adequatas e seaproximont adina pli e pli al plaid original latin. 20 Deplorablamein ha Bühler emblidau, ch' ei ha duvrau la lavur de generaziuns, il sforz de tschentaners per far crescher il lungatg de scartira dils pievels differents. Mo tras quei ch' in dialect en consequenza de relaziuns … oeconomicas e politicas ha anflau ina pli intensiva cultivaziun litterara, ha aschia obteniu la hegemonia sur ils auters dialects, ei tal plaunsiu vegnius 25 il lungatg de scartira. Naturalmein han ils aucturs, che scrivevan en quei dialect, sesurviu d' expressiuns valentas e plaids adatai ord ils auters dialects. Ina gada lungatg de scartira, che ha victorisau, ei tal vegnius enrichius cun il meglier ord ils differents auters dialects. Aschia ei carschiu organicamein … il lungatg de scartira dellas naziuns differentas, mo nagliu ei 30 quel staus l' ovra dina aunc aschi recha e vigurusa individualitat. Ins auda savens tier nus a citar sco prova din lungatg fusionau il lungatg de scartira della Serbia e della Rumenia. Ei glei a nus buca dretg capeivel, pertgei ins citescha quels dus exempels; mo ina gada numnai, vulein nus mirar, en con lunsch els han entgina valur sco perdetga per il 35 lungatg de scartira fusionaus ord ils differents dialects. Il lungatg de scartira della Serbia ei il product della pli recha activitat … litterara en in dialect tras differents tschentaners. La regeneratiun gloriusa della litteratura serbica ei vegnida manada neutier tras in studi profund della poesia dil pievel et eis ei il meret immortal de Vuk Stefanović 40 Karadžić de haver insistiu sisu, ch' ins scrivi il lungatg sco ins plaida quel.


976 Caspar Decurtins Era la litteratura dils Rumens ei carschida organicamein tras ils tschentaners et il lungatg de scartira ei nuot meins ch' il product d' ina fusiun arbitraria. Dapi in per decenis havevan perderts empruau de schubergiar il lungatg da plaids jasters et aproximar quel pli e pli alla 5 mumma latina. Encunter quei purismus malsaun et in latinismus nunmotivau ei els anno 60 sesalzada la societat Junimea, componida da poets talentus e litterats distingui. Quella societat ha dumondau, ch' ins regenereschi la litteratura ord il scazi rech dil lungatg plidau e della tradiziun dil pievel. Cun vigur rara ha ella en cuort temps, schlargiont las reglas fatas et 10 antiquadas, manau neutier ina nova fluriziun della litteratura rumena. Els vesan, mes Signurs, ch' ei vegn cheu cun sucsess combattiu in system, il qual ins glorifichescha tier nus sco la tschema dil progress. Ieu plidassel buc en Lur cussegl sur il lungatg fusionau, il fretg dellas lavurs stentusas din um, ch' ei vegnius grischs en il combat per il 15 romonsch, sch' il romonsch fusionau vegness buca docius cun ina exclusivadat deplorabla egl seminari de scolasts. Instrui solettamein egl romonsch fusionau, senza haver caschun de leger ils aucturs el lungatg plidau, deigen ils scolasts giuvens dar scola en in lungatg, ch' ils affons capeschan buc. Als affons della Surselva e della Engiadina ei il lungatg fusionau in lungatg 20 jester. Senza instructiun el lungatg plidau e nunsavent scriver il lungatg fusionau, cala bein enqual scolast de dar instructiun en il romonsch e scomia quel cun il tudestg. Enstagl fortificar il romonsch en siu combat cun il germanismus, spossa l' instrucziun en il lungatg fusionau la schiglioc aschi difficila defensiun dil romonsch. 25 Ieu vi buca tractar pli alla liunga las experienzas peniblas, ch' ins ha fatg da quellas vards e mo constatar, che nagin scolast en la Surselva instruescha el lungatg fusionau. Els capeschan, che sut talas circumstanzias sesaulza tier ils romonschs de quella e tschella aua il clom ramurus ei deigi vegnir dau el seminari l' instrucziun el lungatg plidau, destinont in instructer 30 … per il ladin et in per il sursilvan. Quei giavisch ha la conferenza dils scolasts sursilvans a Vella unanimamein exprimiu. Sco il Ziller observa cun raschun eis ei nezessari, ch' igl affon obtegni sia emprema instrucziun egl lungatg mumma, sche siu svilup organic deigi buca vegniir interuts cun don et aschia tschentel en interess della scola 35 romonscha e dil romonsch sez la proposiziun: L' instrucziun el lungatg romonsch deigi vegnir dada el seminari scolastic els dus dialects principals: sursilvan e ladin, aschia ch' ils scolars della Surselva, Sutselva e Sursess visetan l' instrucziun el dialect sursilvan, ils scolars della Engiadina, Bergugn e Val Mustair l' instrucziun el ladin.