Entginas poesias e raquintaziuns

romancio

Giachen Michel Nay ‎ 1902 Entginas poesias e raquintaziuns Intestazione 30 ottobre 2015 25% Da definire

Entginas poesias e raquintaziunsDr. J. Nay.

1. Ils Sursilvans.
(1709.)
Dal culm Crispalt cun furia vegn
La roscha bein armada,
Da cloms e grius de guerra ferm
El batta la vallada —
Et a Muster ils purs vilai
Cun pugns e pals en sepinai.
Ei fan beinvegni als Franzos.
Ils Sursilvans han possa,
Ed en battaglia sco ils uors
Han ei sfraccau lur ossa.
E tgi, che po, cun sauna pial,
Untgescha spert la nauscha val.
Curascha catsch' als Sursilvans
II saun per las aveinas;
— 200 —
In pievel liber, buc disaus
De viver en cadeinas,
Cammond' en sia casa sez
E storscha vess il siu cavez.
11 Plaun rampluna susentaus
Da fermas canunadas;
Ils battagliuns della Cadi,
Las rietschas en formadas;
Sper il casti de Rehanau
Han mats e purs giu se postau.
II Rein tschallata stagn, cotschnius
Da caulda sanganada,
II saun hostil ha oz lavau
Ruina quid la spada —
Sper il casti de Rehanau,
Cheu han las roschas se cargau.
Ils Sursilvans culs halumbards
Spurlentan or las launcas,
Ei sfraccan ils guerriers Franzos
E sdreinan eis en brauncas.
Sil prau de Dornet vegn schuau
Cul saun digl inimitg mazzau.
Vonzei se raspa cun vigur
L' armada spatatschada
E sin ils purs se derscha lu
La nauscha cavalcada.
Surforza gronda sfracc' igl um,
Bravura sto spindrar siu num.
Sin vasta tend' il „Crest de morts"
Se saulza sper la selva,
En pasch ruausan speis Franzos
Ils umens de Surselva, —
Che sco liuns han leu battiu
E per la patria se unfriu.
— 201 —
^> 2. Gl' uaul. $t
Leu sin il crest paradescha gl' uaul
E quarcla la spund' e collina,
Ferma dustonza pils vitgs si egl aul
Encunter la bov' e lavina.
Mettan uricis dal vent leventai
Uals en fracass e canera,
Meinan ils pasters lu tut enguschai
El bostg, el segir montanera.
Brauncan nevadas ils loghens selvatgs,
Steschentan la erva vanzada,
Vivan cavreuls e camutschs seretratgs
Egl uaul en fraterna mesada.
Leu en la selva sai jeu d' in pastgett,
Umbriva gli dat ina plonta;
Roma rasada formesch' in tetgett,
Merlotscha cheu sesa e conta.
Clara fontauna ramura tudi
E fa paterlont sia runda,
Ervas, falètga — sin cozzas vali
Sas ti sesemiar detgavunda.
Truscla romusa cun legher tschupi
Sil di de nadal fa parada,
Clom' a memoria il temps aschi bi
De mia uffonza vergada.
Co il turnighel setschuat' egl uaul —
E tschaffa las tscbimas, la roma,
Tun e cametg serebalzan egl aul
E sdreinan la ruvra en troma.
Span e debat se regheglian finfatg
Tiegl um er leu or' en la veta;
Quel mo, che batta per dretg e verdat,
Victoria e palma mereta.
13*
— 202 —
Tschessa gl' orcan, sehe sgolatscha bufatg
GY utschi petgalenn sin la tschema
D' ina plontatscha sisum in fistatg
E marcla sü best, tut che fema.
Gleiti arrivan ils umens armai,
Ch' urentan la lenna madira,
Pegns e cavrida sestorschan blessai,
La resgia sedola e plira.
Forsa, ch' in best ei tagliaus gest per tei,
Dat aissas per tia casetta.
Dulschs sei tiu sien cu la mort lu vonzei
Tschancuna il fil della veta.
3. Unviern e primavera sils culms.
Pegns e larischs scheman, staunchels
Sut il buordi freid e criu,
Vid la roma verda penda
Neiv schelada sco vistgiu.
La nevada fulenada
Schai sils culms tut ensurin,
Ha curclau muletgs e tschenghels
Et ils pezs er finadin.
La nevada sulerada
Dal sulegl risplenda clar,
En colurs schi admirablas
Nin pictur sa malegiar.
Pintga tegia sutterada
Enamiez in ferm cuflau,
Legher paster cun la tiba.
Ha la tegia bandonau.
Per a grescha, per a cloma
Nin mortal ti dat sinzur,
— 203 —
Ni camutschs, ni muntanialas
Cattas ti leu adagur.
Mo il tschess si aul eis nibels
Vesas ti a traversar,
Tormentaus da fom enquer' el
Salvaschinas d' attaccar.
Tgei sgarscheivel, grond silenci!
Tutta veta sto pirir —
El desiert de neiv e glatseha —
En la fossa sto schmarschir.

  • * *

Giu pellas vais scadeinan lavinas,
Ch' ein leventadas dal tribel fagugn,
Caulds e mordents luent' el purginas,
Sfracc' il galatsch e disfa il lagugn.
Vais e darguns ramuran e creschan,
Giu per las spundas se catschan ils dutgs,
En las Valettas vadretgs uss svaneschan,
Flurs e flurinas cuchegian speis trutgs.
Or' sin ils muots ils pasters sepeinan,
Datan enzenas, ch' il matg sei vignius,
Sunan la tiba cun forza e smeinan
Festa culeischan e scomian ils grius.
4. Viva la grischa!
Stei si cun forza, mats grischuns!
Cantei cun vusch g*agliarda,
Undrei cun vos pli nobels tuns
La patria montagnarda
Cun sia greppa Grischa,
Artada libra dals babuns.
Eviva nossa grischa —
Cantei cun forza, mats grischuns!
— 204 —
Setilan nibels smanatschont,
Scadeinan las lavinas
E crodan bovas ratnplunont,
Stueiss buc' ver furtinas.
Fenn stat la greppa grischa,
Artada libra dals babuns,
Dieus sez ei cun la Grischa —
Cantei cun forza, mats grischuns!
Et ha igl inimitg riscau,
De rumper en la tiara,
II pievel grisch batt' endinau
E tema buc T ujara —
En sia greppa grischa,
Artada libra dals babuns.
Eviva nossa Grischa,
Sitei sigir lu, mats grischuns!

•*$$VG&*- 5. Luregn. *£=-#- En in vitg dellas montagnas grischunas viveva avon temps in purett cun ina numerusa familia. Sia casa, construida ord lenn, era veglia e las preits brinneras, barsadas dal solegl e schlavazadas da plievias et urecis. Nuotatonmeins era tut bein regulau e proper entuorn casa e sut fanestras della stiva se splenghegiavan de pliras sorts flurs en in truc de matgs, in' enzena, che la dunna de casa, cun tut sia truscha, haveva buca piars igl ideal sentiment pella bellezia della natira. Per entrar en casa stuev' ins ira tras ina stgira vauita, alla fin della quala ina maltschecca scala crap manava sin zulèr. La stiva era ualti gronda, ma bassa; las pintgas fanestras cun rudialas rodundas, tempradas ensemen cun glestas de plum, sclarevan malamein la stanza. Entgins maletgs religius e profans embalevan las preits. Ina snueivla pegna de crap scalegl — 205 — furneva diiront il liung e criu unviern suffizienta calira; sur quella sesanflava in tschaghegna per schigentar resti. Ina vasta meisa de ruver, circumdada d' entginas sutgas senza pusalau, sesanflava en in encarden si summa stiva, en lauter visavi ina truca de lenn stgein dada colur. En quella eran messas en salv las caussas las pli custeivlas della massera — sco anials, scusals e schlappas seida, sco era ils paucs daners, ils quals il bab de casa haveva salvau si per cass de gronds basegns. Ina scaffatscha cun portas de glas conteneva entgina miola et auters pigns effects pil tener casa. La stanza sezza sco era las mobilias, schegie veglias et isadas, eran propras, T aria schubra e frestga, senza tef, essent la stiva bein ventilada. Quater robuste e bein carschi matatschs e treis frestgas e sveltas matatschas formavan la pli gronda facultad de nossa brava familia purila. — Gaultas cotschnas sco vin e latg, T egliada frestga e viva, vuschs ciaras sco zens, segls ded ina comba sin T autra, tut enzenas, che nos affonts havevan buca pitiu, ch' ei eran era buca vigni pupergnai, ne tratgs si cun caffes, e piauns jasters. Smarvegl! II bab e la mumma luvravan era dad' in alva tochen T autra; lur vivonda era simpla, aber razionala, abuldonta e suffizienta — brodas, farmentins, latg, caschiel e pulenta er' ei en casa sco crapp' e lenna. Culs hermes havevan ei buca gron cominers et il miedi struscb, ch ei enconischevan. Soletamein inagada egl interval de seelisch onns havev' il bab stoviu prender siu refugi tier quel, havent el giu setigliau ina comba egl uaul. Tochen ussa haveva la familia viviu ensemen en pasch e euntentientscha. Eis havevan de beiber e de migliar e de luvrar d' il siu. Sil liung saveva quei buc ira pli. Nies purett possedeva bein tscheu e leu enzacontas scrotas prau, aschia ch' el saveva envarnar in per bunas vaccas, enzaconts schetgs et in raschuneivel quantum tiers manedels. La matatschaglia carscheva si, e per dar oecupaziun a tuts, tunschev' il menaschi buc, e bab e mumma eran buca quels, che Schavan lur affonts lischents, ne lubevan de schar ira a schlatergiont per cafugnas eis. Ils beins, schegie buca surcargai cun deivets, eran tuttina buca schubers, ed il bab pensava di e notg, co vigni ora sut quels, per saver schar anavos ina gada als affonts siu fatgett libers e senza gravezias. — 206 — Per saver far quei, stuev' el encurir novas resursas. Perquei schev' el savens: „Nus savein buca star tuts cheu en in futgê e mirar in si per T auter; sehe nus vulein vignir vinavon, stuein nus encurir gudogn pli lunsch e segidar vicondeivlamein in¬ lauter." B bab de casa saveva bein, ch' ins vegn buca vinavon el mun mo eul lungatg romonsch; ma per schar scular ses affonts, tunscheva sia raubetta tuttavia buc. Suenter haver madiramein ponderau la caussa cun sia dunna, seresolva nies pur de tarmetter siu matatsch gron, il Luregn, en tiara tudestga. Ina sera duront la tscheina ofniescha il bab a Luregn siu plan. Ei glei quei daventau cun grev cor, e principalmein la mumma era zun cumbrigiada et haveva ils egls pleins larmas. Ma nies Luregn ha buca seschau stermentar, anci, tut leds sur d' igl avegnir e curaschus sco el era, sinceresch el ils gieniturs, ch el mundi bugien egl jester e vegli cun plischer, impundent tuttas sias giuvnas forzas, esser gideivels alla familia. L' ura de partenza arriva — la mumma haveva restigiau la vestgiadira per siu Luregn e cavigliau tut bein en ina tègia — vistgiadira carpun, camischas de lanziel tut fatg ord teilas, ch' ella haveva filau e tessiu sezza duront las liungas seras d' unviern. Ei era ina biala damaun d" avrel. In cauld suffel de prima¬ vera targieva tras la pumera e fagieva balontschar las fadetgnas, sin las qualas ils pops verds euchiavan, distadai tras la calira dil sulegl, la quala haveva sgargliau e terrenau spundas e vais. Per il bual entuorn sgarravan magras cauras e nuorsas e tschufs salvanoris dafertonttier si ils verdins, ils quals havevan la gagliardia d' alzar lur tgau si ed or dil tschespet. Sin cadruvi eran plirs matatschs ord differents vitgs dil contuorn seredunai per bandunar la patria e se render en tiara tudestga. Denter quels sesanflava era nies Luregn, che haveva priu comiau de ses gieniturs e fargliuns. 0, quei ei ju pli vess, che quei ch' el simaginava, e seh' el havess astgau sco buc, havess el bugient detg alla mumma, ch' el preferessi de restar a casa. Era ils gieni¬ turs havessan buca nuidis schau mitschar il plaid sur las lefzas: „stai cun nus e buca va": turpetg ed ina certa luschezia d' ina vart sco dell' autra han ca schau tier, d' ofniar in T auter ils sentiments zupai giu funs in palpitont cor. La pintga caravanna, alla testa in um vegl, che fagieva mintga primavera il mistregn sco manader et era enconischents e zun bein de casa — 207 — en tiara tudestga, havent el gia plazau leu ora tschiens de nos matatschs, semetta tut tgeuamein en moviment. Ils giuvenots, schiglioc legers e miez ord cadeina, havevan totalmein emblidau pulacas e storgias; eis mavan, cul tgau a bass, sco ded ira en prischun. Pign tschancun, et il til era stulius giu en la val. Paucs dis suenter ritscheiva nies pur ina brev de Luregn, en la quala quel raquintava co ei seigi passau sil viadi e tgei impressiun, che lez hagi fatg sin el. Principalmein la viafier cun siu cavagl taccaus davon tier, che vegn mai staunchels e drova per pavel mo cotgla et aua, sco era il grondius lac de Constanz cun ses vapurs sco grondas casas, che senodan sillas undas blauas e neidias, havevan occupau ses patertgaments du¬ ront il liung viadi e dau abuldonta materia de scriver. Ch' el schassi encrescher e turnassi bugient a casa, er ei nuot ella brev. Luregn era piazaus tier in pur, il quai possedeva gronda muaglia, cavals e grondius funs de fein e garnezi. Tschun fumegls gronds, treis matatschs e quater survientas eran fitschentai tier el. Nies Luregn haveva stoviu dar plaid de star dus onns per ina pagaglia de vegn, respectiv trenta renschs, e dubel vistgadira da tgau tochen pei per onn. GT emprem pareva in di ina perpetnadat, pertgei che Luregn saveva buc in plaid tudestg e stueva per consequenza mo lignar, tgei ch' el hagi de far per buca vignir stustauschs vi e neu sco in met ne cucalori. Cun gronda premura et attenziun era el en pign temps vignius aschi lunsch, ch' el capeva gl' essenzial dil lungatg e ch' el era buca pli en fatalitad, ne per plogn ne risposta. Da cheu denvi ruclav' il temps pli spert, ed il schar encrescher era pli tost svanius; vuleva ina certa malenconia surprender siu cor, sehe sefigiev' el si e scheva tut de datschiert: „naven cun de quellas flausas; ti eis gie cheu per gidar tes gieniturs e fargliuns, Niessegner ei sisu e lai sclarir il medem sulegl per tut il mund." Bs patruns eran da di en di pli euntents cun Luregn, essent quel intelligente, diligents, lavurus, prus e fideivels e buca meins ferms et inschignus. GT emprim onn era vargaus e Luregn ha saviu tarmetter a casa vegn renschs buns daners; enzitgei bunamanas, ch' el haveva survigniu per gl' onn ora, haveva el mess en salv, havent el la fin e mira de cumprar cun quellas plaun siu ina ura de sac, che era per siu survetsch necessaria. Buc in centim fagiev' el ora malnizeivel, e sia maxima era de tener il rap, seh' ins vul ina gada vignir tier il franc. — 208 - II patrun er' in um de savida, che haveva gudiu bia sco¬ las e buca mo quei, el era in um plein cor, ch' era seprius en per sia Servitut, cunzun per quels, ch' eran attaschai ad el e fagievan cun buna veglia lur obligaziuns. Ord quella raschun haveva el ordavon tut cul Luregn in gron tschaffen. Firaus e dumengias e beinduras era duront las liungas seras d' unviern dava el a nies mat romonsch instrucziun el lungatg tudestg, aschia che Luregn. alla fin dil secund unviern, scriveva in concept senza errurs. II secund onn de siu survetsch era alla fin e Luregn era sil precint ded ira a casa. II patrun ha schau ira nuidis el, ma Luregn haveva fatg il plan ded ha en Frontscha, e niginas empermischuns havessan pudiu far midar meini el. En siu stagl ei siu frar mesaun entraus en plaza, in giuven della possa e della pasta de Luregn all' entschatta dil survetsch. Suenter haver engraziau per tut bien ritschiert dils patruns duront dus onns, ha Luregn priu cordial commiau della familia, della Servitut e de siu frar. Cun trenta renschs en buorsa, ina biaT ura de sac, cumprada ord il spargn dellas bunamanas, ei nies mat semess sin viadi, suenter che siu patrun haveva aunc fultschiu ad el enten maun tschun renschs, cun ils quals el ha suren e suro saviu cuvierer las expensas tochen casa. Tgei legria, che gieniturs e fargliuns han giu silla vignida de Luregn, pudeis vus cumprender. En quels dus onns era lez carschius si e sefatgs ora, ch' ins enconischeva strusch el pli. Ei era tut in cunfar el vitg sur de quei honzeli, bi e frestg giuven. Zwar havevan tscheu e leu las patarlieras era schon catau adagur in cavegl ella suppa — in' ura de sac cun ina cadeina d' argient, che penderlava giu pil vistgiu, plischeva buc ad ellas. „Porta neu; ins sa bein danunder, che quei schani darriva! Tgei drov' in matatsch bletsch in'ura!" — schevan ellas, tergient cun indignaziun ensemen las rubaglias sin lur frunt zufernau. Quei et auter ei vigniu ad ureglia a Luregn, ma quel fageva stem de quei nuot e mava ruaseivel sias vias. La Frontscha, Paris, Lion vulevan ad el buc ord il tgau; el haveva udiu e ligiu bia sur de quels gronds marcaus franzos cun lur luxurius palazs e snueivel commers, nua che la glieut han ne di ne notg ruaus, e tut che sedrova ed enquera de vignir sur notg beinstonts. Quei era ussa la cucagna per nies Luregn. — 209 — El era bein vignius fatgs attents, ch' ei seigi leu buca tut aur quei che tarlischi, et el saveva bein avunda, che biars de noss compatriots grischuns, ch' eran ira en Frontscha cun ils megliers propiests, havevan pitiu naufraghi vid tgierp et olma en las taunas de vezis, ch' èn spess d' anflar en de quels marcaus gronds. Cheu regia en gieneral ina largia conscienzia; per daners ei tier ils biars tut venal e lubiu, e la scrocanaglia, che carmalescha e surmeina T innocenza, se presenta en eilender e seida, en pezs e pindels e vons e cun la fatscha leischna e carina, per cuvierer vi il cadaver della schliatadat. Tut quei saveva Luregn; nuotatonmeins era el, suenter haver la lubientscha dils gieniturs, se deeidius d' encurir sia ventira futura en la biala, reha e fritgeivla tiara della Frontscha. In giuven sin sesez, sco el era, temeva nigins prighels e sereseudeva tgunsch e maneivel dils carmaladers. In compatriot grischun, oriunds della Bregaglia, che haveva avon biars onus sco pauper matatsch bundonau sia patria, viveva da quei temps a Paris sco um respeetau e beinstont; el possedeva ina lunsch entuorn renomada patisseria. Tras intervenziun dil vegl plevont dil vitg, il quai, senza neglighir cheutras sias obligaziuns sco spiritual, haveva gronda premura per il beinstar economic de ses parochians, arriva Luregn tier siu intent. El sa immediat intrar en plaza sco einprendist tier il sura allegau patissier cun la condiziun de star treis onns senza pagaglia. Quei ei stau ina dira nusch per Luregn, vesent el, ch' era ils compatriots capeschian de tschitschar ora las pomeranzas e de senrihir eul suadetsch d' in pauper gianter. Tier ils biars tonsch' il Patriotismus mo tochen tier la buorsa e buca stel pli lunsch. Luregn ha luvrau sco in pauper marter dagl emprem di, ch' el ei entraus en survetsch, e tochen il davos, ch' el ei passaus or da quel. El era ussa in capavel meister, e lunsch entuorn cattav' ins buc in patissier semiglionts ad el. Suenter ils treis onns ei el, schi paupers sco ina miur el clauder, entraus en survetsch a Lion tier in patissier franzos. Quel era in um passau vi et haveva basegns ded in manischader en sia fatschenta, al quai el saveva senza quitau surdar il domini sur la Servitut. Luregn ha en quort temps giu gudignau la compleina coufidonza de siu patrun, asebia ch' el ei beingleiti vegnius mess alla testa dell' entira fatschenta, essent il signur malsanetschs e per consequenza beinduras sforzaus, per restabilir sia 14 — 210 — sanadat, de far tscheu e leu curas ora silla campagna. Che la paga era sut talas circumstanzias buca stretga, se capescha. Gie, Luregn gudignava daners sco paglia, dasperas era el nuotatonmeins honests e spargnus e fugieva tuttas schliatas caschuns e compagnias, las qualas havessan pucliu surmanar el ne scurvanar siu bien num. Ils de casa havev' el en sia ventira buca mess en emblidonza —, la gronda part de siu gudogn tarmettev' el a siu bab, il quai targlienava buca de pagar giu ils deivets, che schischevan aunc sils funs. Ma aunc de pli; Luregn ha cumprau senza schar saver ils gieniturs ina stupent' acla ed in quolm ord la massa ded in pur, ch' era staus ded in temps beinstonts e stimaus, ma haveva semess en paglia e seruinau entras il beiber e giugar. Tut quei ha nies patissier schenghiau a sia familia, la quala era pilver buca senza raschun loscha d' haver in fegl e frar semigliont. Ei mass tut memia alla liunga de raschunar e dumbrar si tut quei, che Luregn ha fatg per ses cars de casa, co el ha plazau entgins de ses fargliuns e co el ha plinavon giu quitau pils auters, ch' eran a casa e sustenevan ils gieniturs. il patrun de Luregn era sils onns; havent el mo ina fegha, sehe vulev' el far la segira, che quella vegni en buns mauns, avon ch' el metti giu tgau. Luregn ha giu il cletg de spusar quella stupenta giuvna, et aschia ei tut la gronda facultad curdada ad el. Tgei cletg — ma manieis, che Luregn hagi perquei schau crescher la cresta, na, el ei restaus simpels e modests, satenent vid la sabia doctrina: seregorda tgei ti eis staus e danunder ti darrivas. Luregn seregordava era de ses vegls amitgs, euls quals el sco pauper matatsch se diverteva e sigliev' entuorn leu ora sin las verdas spundas e praus; el saveva buca schar ira ord il tgau siu pauper vitgett situaus en las montognas grischunas, nua che sia tgina stava, sur la quala sia buna mumma haveva vegliau cun tonta premura. Pertgei tut quei, ch" el era, e tut quei, ch' el possedeva, havev' el d' engraziar en emprema lingia a ses gieniturs, ils quals, schegie buca beinstonts, havevan tuttina tratg si et educau el meglier, che seh' el fuss staus in fegl de bein enqual losch e garmadi signuradi. Mo ina educaziun raschuneivla e christianeivla sa tschentar neu il fundament, sin il quai la vera ventira della giuventetgna sa — 211 — fhirir e purtar fretgs. Quei saveva nies Luregn e perquei ha el ord agiens nieteis schau baghiar ina stupenta casa de scola ella plaza della vedra, Ia quala era ualti en decadenza, e schenghiau quella a ses conburgheis. Ultra de quei ha el dotau il fondo de scola cun in bi capital, sinaquei ch' ins hagi era ils meteis de procurar per buns scolasts de peisa e de buns principis per entruidar la giuventetgna. Era viel gl' indrez d' ina casa pauperila, la quala muneava a siu vitg, ha el impundiu ina gronda summa, aschia ch' ils paupers numnavan buca per nuot el lur benefactur. Ina gada anonn vigneva il Signur Luregn — aschia numnaus dils purs — cun dunna et affons en sia patria per far sias vacanzas e per documentar siu Patriotismus et attaschadadat a siu liug nativ. Ch' el era bein vesius de pign e grond, se capescha. Tut che reverev' el e quei cun buna raschun; schei tergievan giu la capiala e salidavan Signur Luregn pli cordial ch' in auter, sehe daventava quei buc ord motiv, ch' el haveva bia raps, ma per¬ quei ch' el haveva bia marets, perquei ch' el comparteva de sia abuldonza cun ses convischins. Luregn ha, ina gada, ch' el ei staus sils onns, schau sura sia fatschenta a ses treis affonts; el cun sia dunna en secasai en siu pign vitg nativ, per saver viver enzaconts onns ruaseivlamein lunsch daven della canera e rueida dils marcaus. Gia avon biars onns ei Luregn morts; ina ferma crusch fier, bravamein scultschanada e ruissa en dalla ruina, dat aunc perdetga de sia fossa. En paucs onns vegn quella a stuer suttacumber al temps, il quai devastescha e mida tut, aschia che scadina memoria vid nies preziau defunet vegn ad esser svanida en sonteri. Ma, aschi ditg sco ina casa de scola ne ina casa pauperila exista el vitg, aschi ditg sco' ls affonts de scola contan ina canzun et ils paupers dian: Dieus trustegi las olmas — vegn la memoria vid Luregn buca a vignir stizad' ora. — 212 — 6. La vacca pugniera. En la vischnaunca ded X. havevan ils purs mintg' onn in grond cunfar per via de lur vaccas pugnieras. Schon gl' atun bauld procuravan ils amaturs de talas per detgas pitganèras e quellas migliavan — bein capiu — duront gl' unviern buca daischa. Gion Malerma haveva gia pliras stads giu la pugniera elT alp Scarpettla e buca paucs dils pursanavels eran scui sin nies Gion e sia „Crutscha". Q.uei er'aber era ina vacca de marveglias, buca gronda, aber stagna, cun ina veta quorta, grossa, aschia ch' ella miserava cumplein las dudisch quartas vedras. Pauc schègn, serrada si da tuttas varts, ina pitgarina tochen plaun, cun in culiez quort, pulpiu, ina cavazza seh in mogn de lenna, armada cun cornuna, della quala il dretg era manaus ensiviarts, fertont ch' il seniester, en fuorma de crutsch, mirava en giuviarts. En siu bi peil grisch, cun sias imposantas armas e ses gronds e bials egls, che sbrinzlavan fiue e curascha, figeva nossa Crutscha ina stupenta cumparsa. Quei era ina schania e dava de lignar il di della cargada. Buca mo entras sia forza e spertadat curdav' ella si, era sia intelgentscha e malezia eran mai sudidas tier ina s. h. vaeca. Propi en tuts graus veritabla razza alpina — grischuna. Tadlei pia, tgei Gion Malerma denter auter relatava de sia Crutscha, che saveva tut, auter che tschintschar. GT unviern havev' el si alla pugniera in toc bransina. Per ina steva la Crutscha buca bugen senza sunem; cura ch' ella ramigliava, udev'ella snueivel bugen empau musica, e per T autra spuentava la bransina las musteilas, las qualas en adina laghiadas de titar e cheutras tussegar ils ivers dellas vaccas. Tut unviern seeuntentava la Crutscha cun quei sunem, era legra e de buna veglia, litgava maun e geppa stuppa dil perveseder, cura quel mava, stergliont e carsinont ella, sin pun e giu. Tiel buontadêr curreva quella adina siglent e figent hopers sco in vadi de latg, e dava Gion buc' adatg, sehe mav' ella eul begl sils corns. La primavera aber, cura che fagugn e sulegl letgan cun forza e vigur naven la eozz' alva dellas spundas e verdins e flurs entscheivan a pruir silla eultira, cheu schava la — 213 — Crutscha pender il tgau, sigleva ca pli, litgava mai la manutta dil perveseder, scurlava il tgau, sco seh' ella less vignir libra della bransina, migliava e bueva pli pauc, ramigliava pli lev, ge, Gion ha pliras gadas giu engartau ella, ch' ella spundeva grossas larmas. Nies pur, ch' era buca strusch losch sin sia pugniera, sa¬ veva buca tgei patertgiar e tgei pigliar a mauns — la Crutscha era malsauna, haveva ina certa malencunia, ma pertgei e per co, quei era il legn, che Gion saveva buca indivinar. Casualmein vegnan dus matatschs de Gion, sco matatschaglia fan, ina sera duront perver culla platiala della pugniera sin in fest e van a scadanont quella entuorn clavau. Udent quei la Crutscha — Gion era gest en nuegl et ha saviu observar tut — ha ella entschiet a gizar las ureglias; pli recent e datier, ch' il tun vigneva, e pli che la vacca tadlava. Tuteninagada entscheiva quella a sestender, petga las costas culla cua, megia e buorla, sco seh' ella vesess gl' uors, se lai giu davos, scarpont e segenont vid la cadeina. Dent ils matatschs d' esch nuegl en, seglia la Crutscha sin pun et entscheiva a stender ora la lieunga, sco schella vuless litgar e carmelar neu tier ella il talac de fiastas. A Gion va ei ussa si ina glisch. El tschaffa la platiala e va cun quella vi sin pun; la pugniera entscheiva a burlir pir che mai, letga la faviala de mesch e sesgrata e sesguscha vid la biala curegia surcusida. „Bein, bein, seh ei maunca a ti mo quei, di Gion, sehe quella medischina ei buca cara; cheu has tia platiala, ti pupratscha." En in ge na ha el giu daven la bransina e si la platiala, e da quei moment naven ha la Crutscha mussau sia anteriura vivacitad e teinperament. „Basta, vacca de marveglias, vera pugniera en tuts graus" — scheva Gion. Aschia eis ei bein de capir, ch' ils purs eran sut en seui et eneurevan de metter giu la veglia pugniera dell' alp Scarpettla, mo adumbaten. La Crutscha havev' in inschign de pugnar a parti. GT emprem, avon che vignir a petg, miserav' ella T adversaria da tgau tochen pei; era quella pli gronda ch' ella seza, sehe laghiava ella de saver cargar T inimitga sut si aden. ella pitgarina e culiez; er'ella pli pintga, sehe haveva la Crutscha il euntut (inschin), de tschaffar la gagliarda surengiu e de sfraccar quella giu sil tratsch, per aschia, sehe pusseivel, far flucs cun ella T emprema botscha. Tgau a tgau eran niginas per — 214 — ella — cheu stiletava la Crutscha cun siu tgern crutsch davos ina tempra vieden, e burlent e scurlont la testa sanganada, tschessava T inimitga. II „Toni de pugnieras" schava quella stoda Crutscha buca durmir. Gia biars daners haveva el spendiu per vignir cun ina vacca, che havess doviu cupenar la pugniera veglia, ma senza success. Aunc ina emprova ha el priu avon sesez de far. In siu amitg haveva giu fatg attents el, ch' ella Portenza hagi in pur ina vacca pugniera, la quala encueri scadin cas ina de siu per. Seh' el enzaco savessi far de survignir quella, sehe mundi el tier la proxima cargada senza fahr culla plemma; la Crutscha seigi tuttina sils onns, e gl' auter vaceun, che dapli duas stads hagi commandau las fiastas el stavel della principaT alp de Portenza, cedi ualvess. Bein pia, Toni quescha grad mur tgeu, tila en sia meglera gasacca e fultscha eis barlacs de quella ina hazra puolpa carn criua, miez tozel ligiongias et ina detga petta, sinaquei ch' el mieri buca della fom sil liung viadi, pren la canna dil tat e la pippa de fiastas et ina seufluna pleina tubac manizau e semetta sin viadi. Secapescha, ch' el haveva semigliontamein era buc' emblidau de prender cun el la buorsa, emplenida cun vaglias e daners d' aur, per cass de cumpra. Ei era il davos d' october, e Toni, havent el gia fatg fiera cun ses tiers, possedeva ina detga rugliada marenghins. Arrivaus en Portenza, endriescha nies Toni suenter il possessur della renomada pugniera e catta quel senza fadigia. Senza far liungas, sedat Toni d' enconuscher e üi, ch* el, siu bab, tat, basat et urat seigien pertut la Partsu entuorn enconischents, respeetai e renomai, havent eis furniu al cumin differents geraus e mistrals e — ei stetti denton buca bein de dir, e seludar seigi buca siu mistregn — havent eis adina giu il capo muvel culla pugniera alla testa. Mo ils davos onns hagi Gion Malerma, in puranghel nausch e mo ual aschia en tuts graus, giu ina vacca malurdada, malempudada e maheclia, che hagi mess giu las sias. Ei fetschi mal a glieut de reputaziun de stuer schar stuschar d' ina vart d' in tai schani, et il vegl renomè della fa¬ milia lubeschi buca, ch' ins selaschi squitschar e tener sut de tais gnagners. Ina pugniera stoppi neu e custi ella, tgei ch' ella vegli. El seigi cheu per cumprar giu la pugniera de Portenza, e havent el T honur d' esser en compagnia eul possessur — 215 — de quella sez, sehe dumondi el quei bien amitg, seh' el hagi venal sia vacca ner buc? Per mussar, ch' el hagi Iura ils necessaris tschinchis, tila Toni ora sia buorsa e fiera quella cun tala forza sin meisa, ch ella schloppa et ils utschals d' aur roclan pil plaun entuorn. II de Portenza mirava de quei pitgiv, liung e schava bunamein ha las sbabas della queida, ch' el havess giu dils cotschens; pertgei ch' el sesanflava empau ellas stretgas, havent el ils davos onns buca ton bein giu teniu casa. „Sehe la vacca seigi venala? Venala e buca venala; sehe vus pagheis tut quei ch' ella vala, e sehe jeu sai a vus far in piascher, di il de Portenza, sehe sa ei dar in marcau. GT emprem vulein nus ira a mirar la Nera. Ge, ge, Sgr. Toni, de quellas pugnieras ha la Partsu ni viu ni ferdau aunc." Ils dus asens de pugnieras van pia ensemen si en in' acla, situada de maneivel dil vitg, per leu sut quater egls, sehe pusseivel, marcadar la pugniera. Quella, ina vacca nera liung' et aulta, era sin pun persula; in'autra reclia vacca havess nunpusseivel giu plaz sper ella, schege che la pun era liung' e lada, — „Giavelen, diToni, biestgun, vaceun, rampun, peis'armaul, ge, cheu vul de schar ora cungeblas, per stuschar quella giu d'il plaz. Ha ella fiue, eis ella nauscha, stinada!" „Fiuc, di il de Portenza, tgei emparada, fiuc detgavunda e nauscha — tissi, spir tissi, mirei co ella sburfla, cura ch' ins tucca la cavazza, e schlepras dat' ella sco in bov e ceda gnanc al taur buc. Pu¬ gniera garantida, senza sefutrar; jeu hai buca per nuot teniu ella dubia e lu aunc in onn mughera, quella ha en il niaguol eil' ossa; mia Nera ha ultra de quei buca migliau sterpa. Capito!" „La vacca plai a mi, replica Toni, jeu stoi dir, ella fa propi tschera de pugniera, quels egls cotschens o sum il tgau, quella cavazza lada cun in ferm eugn a miez, T imposanta corna bein nianada e bein cavigliada, il tschèr e spatlas serradas si sco fier, comba genglhia e lu la peisa, tut qualitats e vertits, ch' ina pugniera sto haver. Aber co stat ei cugl iver, eis ella schubra de quellas varts? Empau latg munglass ella tuttina dar, e eul giugar, tegn ella bov?" „Quei, che partegn tier il latg, sehe stoi jeu confessar, litgiera eis ei buc; plinavon dat ella mintga ton tschuf ded in tet, mo quei fan ins savens sez, e sehe vus esses propi versai cul parver pugnieras, sehe saveis vus — 216 — bein, ch' ins mulscha buca giu stedi quellas, e ch ins cheutras tartogna enqualgadas gl' iver — basta, quei ei flausas, pugniera ei pugniera, e bov tegn eil' era — uonn fa ella miez december et ha teniu T emprema ga menar." „Schon bien, schon bien, di sisu Toni; con dumendeis per la vacca?" II de Portenza segeina ina gronda piaza vi e neu sils pezs dils calzers, mira baul giun plaun e baul silla vacca — maguglia e tugna in' uriala, avon ch' el vegni ora cul marmugn, allura dat el in giap, tut ch il Toni peglia tema: „Sisonta marenghins — plaid deretg." „Sisonta — quei ei stagn bia, marmugna Toni, sculront sia cavalera — giachischoras, quei surlischass stagn ferm mia buorsa. Jeu dun tschunconta, cun la condiziun, che vus scheigies ora a nigin; jeu cumprel e paghel e dal reminent deigi nigin auter haver en il nas en nies marcau." Sut e su, il span ei lu finalmein, suenter ditg haver techitscherau vi e neu, vignius fatgs permiez, e Toni ha giu la vacca. El sez ha catschau a casa quella, drizont aschia, che nigin catti adagur, cura ch' el vegni culla Nera en vischnaunca. Perquei eis el tut da met, ina sonda sera tard, vignius el vitg per ina senda pauc frequentada e ha mess en bein spert la vacca sper casa. Ils menders, la polizia nocturna, han giu viu passont il Toni cun in biestg, e havent quels suspect, ch' ei savessi esser enzitgei extra, seh' urentan ei per la notg vi il nuegl de Toni e vesan cun ina gada, che quei vaceun stoppi esser ina pu¬ gniera. Schon marvegl gl' auter di er" ei dapertut ora la lala, che Toni seigi ier sera arrivaus cun ina pugniera. Danunder saveva nigin. Essent dumengia, sehe haveva la glieut peda ded ir a spiculont, e las marveglias et il tgisa carmalescha in entir pievel avon nuegl de Toni. Quel ha, cun bein ni mal, stoviu menar ora la vacca per euntentar il giavisch de ses amitgs e vischins. Ei era sco ina cumedia, tgi tergieva pella cua alla vacca, tgi pigliava pils corns, tgi tergeva pils tets, auters emperavan, con has dau per ella, cura fa ella vadi etc. etc., aschia che Toni era miez stuorns. Per tut las ustrias e nua ch' in tschupel purs eran ensemen, setraetav' ei mo della Nera de Toni. Tgi maniava, ch' ella mondi primavera el luft culla Crutscha, in tai biestgun seigi buca de ruchiar giu d' il plaz, seh' ella seigi empau nauscha; auters pretendevan, ch' ella havessi aunc de lutga de ranschar la pugniera veglia, quella detti aunc de lignar alla Nera e — 217 — seh' ella vegni a frida de luvrar cun siu tgiern crutsch, sehe seigi quella piarsa. Gion Malerma sez haveva era tut discus giu urentau la pugniera de Toni, e quella haveva fatg sin el ina stoda impressiun. El ha priu avon sesez d' uonn tener mauntier culla Crutscha extra bein, schiglioc, maniav' el sez, savessi primavera dar ina disgrazia. Las duos pugnieras han giu in unviern — fein e riseliv suenter plischer, pauns d' jeli, buaders, pulentas, paun segal e perfin latg. Ge, ge, aschia savess mintga palander far la vacca pugniera. La primavera era quei tiers sco puleins, d' ina comba siu T autra sigliops e berghels, tut ch ins temeva. Finalmein arriva il ditg desklerau di della cargada. Ils pursanavels dell' alp Scarpettla catschan sin tuts mauns lur muvels eneunter il muletg e la cauma. Ei er' in stupent di de zercladur, e la biestga schava plischer oreifer T iarva nova. Uransinas e pletgs resunavan giu dils crests et ils grius e las tibas dils pasters leventavan il tschintschus eho dellas vais. Pievelun era oz serimnaus sü camp de battaglia; perfin il bien caplon dil vitg, schege vegls, havevan las merveglias catschau silT afp. Gion Malerma e Toni havevan tochen ussa pertgirau ora lur vaccas, per buca schar ira quellas a sguriont e sedent. La Crutscha, eul Gion speras, era orasum in crest e ferdava T aura, mirava tut de vana gloria entuorn, sco seh'ella vuless dir: „mo vegni, tgi che ha la gagliardia de taccar mei; jeu ranschel." Mintga ton scarplev' ella la bostga euls corns e burleva sco in taur. II Gion steva sco de star sin spinas; la Nera squitschav' ad el il pupen, tonpli che Malerma era fetg superstizius, e la Crutscha era gest la tredischavla stad eil' alp. Cura ch' el patertgava vid quels tredisch, vignev' ei tut stgir avon ils egls, et el stueva se tener bravamein vid siu fest cun bintgun, ch' el detti buc en¬ tuorn — „tredisch ei ü numer 'della disgrazia", murmignava Gion, carsinont e palpont la Crutscha. B Toni culla Nera era giu en in fop. Quella haveva daditg cattau adagur la Crutscha vieifer sil crest. Ei stuev' esser, ch' ella sminava nuota bien della veglia, pertgei mintgaton dava la Nera in' egliada nauscha vi sin leza, seavava si tiar' e netschs (peil alv) tut ch' ei fimava, tschaffava e scarpava si entirs böte euls corns. Toni quietava sia poppa, clamont: puischa, puischa, e purschent ad ella mintga — 218 — ton in toc zuccar, ch' el bugnava mintga gada tut discus en bien vinars tschareschas. La testa havev' el unschiu en cun grass uors — havent el, schege che sia vacca era tut auter armal che la Crutscha, tema dallas maliziusas mursinadas della veglia. Ei ruchegia en cunter sera, et ils purs sapetschan tut malliclis e giavischan e greschan, ch' ins catschi las vaccas en stavel; ei seigi ner temps, seh' ins vegli aunc ira de dar a casa. Ils pasters volvan las vaccas giu el muletg, nua che las pugnieras havevan per usit de vignir ensemen. Dalla Crutscha sempitschavan niginas; quella camerata era memia bein enconischenta. La Nera, sco vacc' jastra, ei vignida taccada de pliras, aber quella stinglava e burschanava daven ellas, sco sclT ei fuss mo giats. Pign tschancun, e las duos pugnieras principalas stuevan vignir a petg. II pievel fa rudi, ins auda niginas patarlas pli, tut ei spaniau silla suondonta battaglia. Sin in bot seseva Toni; el era tut melens sco in sterpin, et en ses mauns tremblonts havev' el pusau siu tgau, il quai pesava gest quei mument sigir duos crennas de pli. Vieifer era Gion sepostaus. El sepusava sin siu fest enferrau e mirava entuorn, sco sclT el havess de spitgar il giuvenessen di. Sia fatscha rubigliada era tut schinidada; cun sias duos palas, ina regurdientscha de megliers onns, ch' el haveva aunc en bucca, tenev' el sia pippa cun spiel de caglia morta, murdent e ruient quella, sco seh' ei fuss in andutgel. La Crutscha, arrivada sin siu vegl plaz usitau, entscheiva a seavar e burlir sco in veritavel taur. La Nera, buca maufra, entscheiv' era, vesent ils schmanis de si' adversaria, a dar sinzur. Scavadas, che tratsch e carpuglia traversavan T aria! La Nera catschav' ora la lieunga e revulvev' ils egls, sco seh' ella fuss de vinars. La Crutscha, culla test' ad aul, ferdav' e schgnuflava, et ei pareva, ch'ü grass uors figiess ad ella pintga schguezia. Tut era quiet, ch' ins havess udiu a siglent in pelisch. In turnighel, e la Crutscha, eul tgau a bass e la cua sul dies en, tacca la Nera. Toni seglia si sco in desperau, sbargatont sias combas uiarschas e smanont sia bratscha, sco seh' el less dar aigra e gidar sia Nera. Gion lai curdar sia pippa, senclinont cun siu tgau de maischer tochen plaun, sco seh' el vuless era gidar a dar botschas la Crutscha, — 219 — Denton lavuran las pugnieras de miervi; ils purs eran tut alterai; tgi gidava cun giavischs e smanis la Crutscha, tgi la Nera; lur egls persequitavan mintga moviment e viulta. Scadanadas, tumplentgas, terradas, turnighels, prigel, ch' in ne T auter, ch' era memia datier, vegni sepitgaus sut. La Crutscha haveva cargau la Nera ella pitgarina, encurent aschia, de saver volver e sdernar quella. Adumbatten! Nunditgont tute sforzs, teneva la Nera petg. Tuteninagada lai la Crutscha dar e tschaffa si' adversaria a tgau, encurent de vignir cun siu tgern bass davos las tempras neueden. Nunpusseivel; la cavazza della Nera era aschi lada, ch era quei avantatg fritgava buc. Co la paupra veglia luvrava cun siu tgern crutsch pel grugn della Nera sidengiu, aschia che quel era tut en ina sanganada e vesev' ora seh'ina gartkola. Ma buca per nuot; la Nera vegn cheutras pli e pli vietia, pli e pli irritada; in segl anavos, in plum e la Crutscha ei en schanuglias. Sco in paliet leva quella zwar, mo la Nera en sia furia lai buca peda de far grondas preparaziuns; cun ina terribla botscha sdrein' ella T autra gada la veglia. La Crutscha tschessa — T emprema gada en sia veta — tut burida va ella scurlont il tgau e bufont sin in tgiembel, sevolva leu entuorn e mira cun terribla egliada giu silla Nera. Quella, sco nobla pugniera, ei nuota curida suenter a sia rivala, sco quei che las gerlas fan, anzi, elT ei stada sin siu plaz de quei losch, ma tuttina, sco seh'ella vuless dir: „Cun tei, veglia, eis ei buca bien migliar tschareschas." Quei resultat ha schligiau la faviala als purs. Tgi gratulava al Toni, tgi condolava al Gion, tgi ludava la Nera, tgi prendeva malpucau per la Crutscha, anflont, che quella havessi duiu gudignar, pertgei ch' ella pugni tut megler che T autra. Duront che la gleut sedispitava e sescutinava, dat ei ina nova tumplentga. En in segl era la Crutscha vignida giu d' il tgiembel, taecont la Nera danovamein. Quella gada eis ei aunc iu pli hanau. La Nera entschaveva gia a far dies aul e storscher las combas; tut che crei, ch' ella seigi piarsa; cheu dat ella in zacogn, sprunont T autra gada la Crutscha de leu vi. Quellas cambrolas e sursinadas han cuzau tutta sera; la notg ha la fumeglia stoviu levar si, tement, che las pugnieras savessien sfraccar la tegia, havent quellas giu secargau e seburschanau gest avon esch. La Crutscha vuleva buca star sut. Finalmein, vesent, ch' ella vegni buca dominè, ha ella bandonau il stavel et ei setratga vi davos in muot, nua ch' ils — 220 — pasters han suenter ditg encurir enflau ella tut malsauna e burida ella draussa. Plaun siu han ei giavinau neuedoia ella en muletg; ma la vilentada et offendida Crutscha ha buca mess giu tgau. Ei eia gia il quart di, ch' il pauper tier haveva buca tue jarva; gnanc sal, pü qua! ella figeva schiglioc aschi not, prendev' ella pli. Cheu tegn il signun cussegl cun sia fumeglia, tgei ch' ins vegli prender a mauns culla Crutscha. Unanimamein han ins concludiu de visar il patrun e de lur schar sura a quel, co el vegli pigliar cantun. Gion arriva, ma la Crutscha figeva nigina feda dad el e steva, sco seh' ella fuss sturnida. „Tgei far — jeu prendel a casa la vacca — leu emblida quella forsa sia tristezia e sefa si puspei." Tut ha gidau nuot; a casa ha ella turnau a semetter a bandun e far la lêra sco sill'alp. II tier, sbittont tutta vivonda, era daus ensemen de taT uisa, ch' ins enconischeva buca pli la veglia Crutscha. Tgei far? Umens d'experienza han cussegliau a Gion de mazar la vacca, et aschia eis ei daventau, sehe ge che quei stupent tier encarscheva a Gion et a ses matatschs schnueivel. La carn, ch era aunc buna e savurusa, ha Gion Malerma schenghiau als paupers, pertgei che nigin de sia fa¬ milia havess giu il cor de consumar sez las puolpas d' in schi nievel armaul, sco la Crutscha era stada. La cavazza della Crutscha ha Gion engutau vid siu esch nuegl sco memoria, tagliont en sequenta inscripziun sut vi: „Pugniera tochen la mort." ^r^a^- 7. II Giuncher de Crap marsch. Sch ins resda cun certa gleut leu giu eis cantuns bass sur de nies Grischun, sehe manegia quella, che nossas valladas seigen aunc populadas cun uors, la schenta seigi miez selvadia et avdeschi en taunas ne silmeins en tegias e baitas construi._ 221 das ord scorsas pegn e daischa. In dètg um grischun sa far tremblar in entir battagliun de quels tgiagiastretg. Tgei lein metter pag? Mo va cheu giuado enzanua ina dumengia en ina ustria. Quei bein, per quei intent stoss ti haver ina hazra ca¬ vazza grischuna, rodunda, buca memia leva, e quella sto esser tschinclad' en d' ina barbuna nera, che tonscha silmeins tochen giu sigl umblitg. Tiu pugn sto suvrar empau dil tratsch, haver enqual dètga cudera, e tia detta, sco stueras, astga pesar enzacontas crenas. TiT en vistgadira carpun e buc emblida de fultscher en tia barlacca ina detga puolpa carn criua. Ussa semetta tut persuls en in encarden a meisa, splunta cun tia maltschecca dartuglia bravamein sin quella e fai purtar mo per tei in liter dil bien. Buca targlina de prender neunavon tia puolpa et entscheiva a dular giu de quella detgas stialas e maglia tut, che ti revolvas ils egls. Tgei schani ei quei, tratga gl' ustier, gnabatsch, quei ei buc in legher giuven. „Bien appetit, quei para ina stupenta carn Astg' ins emparar de tgei sort e qualitat quella ei?" „Persesez", dias ti lu buca memia de bass, che tut audi, „quei ei carn uors." Ussa ei tut, che gezza las ureglias; quel e tschel entscheiva a sevischinar de tei, uarda baul sin tia barbuna, baul sü liter e baul silla carn. „Schia, scliia, miglieis carn uors, vus stueis haver in detg stumi." „Ge, ge, jeu havess nuota tema de tucchiar guotas culadas." In plaid tila T auter, il disquors vegn pli e pli vivs, e ti has occasiun de semussar sco um grischun. Sas, en tais cass astg' ins lura schon tschugalar si empau. Basta, sehe ti eis buc in rag'ner, sehe fas ti, che tut survegn pial gaglina e che T entira vischnaunca plaida dagl um salvach grischun, che seviventa cun carn uors e schaua ses dents e gargata cun cuppunas_ dil meglier vin valtliner. Buseruna, quei dat gnarva e sursina maguns, aschia che quels serebalzan eneunter niginas spisas e tucchegian tschagrun fiers, ch' ei schischius en in briec siat e plirs onns, e car'ns rontschas, che la tatta a siu temps haveva aunc iness en salv en tgaminada, carn piertg, en la quala giatas e tgereuls dapli rietschas ded onns fan ruaseivlamein „zuppa bein bein." Quei ei la vera razza grischuna, ma per disgrazia miera ella ora plaun e plaun. Tscheu e leu veghetesek ella aunc sin agen crap e tschespet, ma tgi che crei, che la eultura e la civilisaziun dil schenivavel tschentaner hagi buca pudiu lumiar — 222 — cavazzas e tschurvi dils umens grischuns, va en er. Ge bein, baitas e tegias neras cun tetgs de schlondas e carpuna sisu, ch'il turnighel saulti buca naven eul trer tetg! Ei dat bein aunc de quellas; denton vegnan ellas pli e pli scarsas e svaneschan pli e pli, onn per onn. Baghetgs moderns, hoteis e palasts sesaulzan en vitgs et uclauns, sils pli aults cons e montognas. Las pli bialas stradas artifizialas uneschan ina vallada cun lautra e perfin la via fier ughegia finalmein de traversar buffbnt e tahiont nossas pitgognas. 0, ti biala patria grischuna, tgei tiara ei bein semiglionta a ti en bellezia e grondiusadat! Nua tu" in aria pli fina, che en tias vais e sin tias montognas, in' aria dultscha, schubra, buca tschufergnada da quels giavaletts, ils quals fan schi prigulus il fladar leu giu en la bassa. La schmaladiczium ei mo, ch ella fa in schi horrent appetit, ch' il pur grischun sto gleiti migliar si preit e paglia e sto hipotecar pial e quagl. 0, sehe nus savessan furnir quella stupent' aria a Paris et a London! Tgei Valetta havess quella bein leu per la gleut beinstonta, che mira buca ton sils raps e datga nuot d' unfrir pugnadas daners per mantener e fortificar sia sanadat. Jeu per inagada vivel dalla ferma perschuasiun, che plaun e plaun se laschi' ei ranschar en in negoci d' aria; pertgei il spert human ei inschignus et inventescha caussas, ch' en fetg parentadas eul striegn. Forsa, che la spediziun sa¬ vess vignir instradada tras la forza electrica, reeavond quella da nos uals montagnards e sesurvent leutier d' in apparat semiglionts al telegraf, ne, e quei fuss suenter mi' idea la pli ventireivla soluziun d' in tai chec problem, ch' in sabi inventescha ina maschina, cun la quala ins sa buttigliar T aria e spedir quella per tut il mund entuorn. 0, ch' jeu pudessi viver tochen quei daventa! Ventireivla patria grischuna, tgei grondius commers vigness bein da sesvilupar; tgei plunas e plunas daners vignessan tras quel menadas ella tiara — resursas senza funs et uvierchel! II Grischun vigness cheutras la pli reha tiara, e ses habitonts stuessan buca luvrar pli; tut vivess alla gronda e sesanflass ella veritavla tiara dils Schgnaffers. Mo ina tema hai jeu. Pervia dils dazis sesasch' ei ranschar, quella questiun tribulass mei buca fetg. Ma, las pussonzas europeicas, che han en lur nas e grugn en mintga puglina, cheu schai il prigbel. Co han ils Ingles fatg euls Burs e lur diamants e minieras d' aur — 223 — e tgei fa il concert europeic, maun en maun cun lur amitgs vi de tschei maun della mar, euls Chines e lur rihezias? Saperlot, quei dat de patertgar. Denton, schei vegn adaquella, sehe cussegiiass jeu de sebetter eul Russ ; quei gidass forsa, eunzun sehe nus cedessan ad el las aezias de nossa viafier retica. Denton frequenteschan las bialas valladas grischunas signuradis ord tuttas parts dil mund e gaudan ad interim nossa bun' aria senza pagar in cutrin. Baruns e prencis en noss gasts, retgs e reginas selegran de puder visitar nossas montognas. Buca mo nossas tegias e nossa carn uors en renomadas; noss hoteis, schi bials e grondius scols palasts dils retgs, en adattai de giavinar la signuria ella tiara. Eis ti bein staus enzacuras en in de quels palasts? Giachischen, tgei portals, tgei zulèrs, tgei fanestras sco portas clavau, stanzas, che ti anflas cert buca pli bialas gnanc enten parvis, e tgei letgs? Quei sto esser in durmir en ina semiglionta treglia — silmeins aschi lom sco en in briec cun piaun culau — ma carischia, nauschas buccas pretendan, che de quels nobels signuradis, che vulan tut gest suenter lur nas, paghien per inagada star sur notg tochen tschunconta francs. Ei glei strusch de stgar patertgar vidlunder. E la servitit? Cheu anflas ti ussa ils Grischuns della moda nova. Nigin resti carpun, buca barbunas sco zeiclas de cua cavagl, nigins uors — tut gleut nobla cun gasaccas e barlaccas, camischas schi alvas sco la neiv, cravattas seida, culiars, che tonschan tochen sur las ureglias, barbas e barbis schi fins sco la scamada et ils cavegls tarschinai cun pomadas, che fredan pli delizius, che moschus et intscheins — matauns cun scussals e schlappas alvas, pezs e pindels e giavel e quater, ch' in sto tut star sil tgau. Tut che fa compliments e reverenzas, tut che senclina, sestorscha e betscha la manutta — per raps. Tgi tschontscha franzos, tgi ingles, auters patarlan talian, spagnol, holandes e sa' 1 naueli aunc tgei, aschia ch'ins secrei ded esser ella sozietad de quels, che han bagbiau la tuor de Babilonia. Grischuns et uors, na, na. Grischuns e stgirats; Grischuns e scheinias. Tupadats, jeu fetsch buca dadatschiert; jeu vuless mo far attents sin las grondas midadas e silla differenza dil temps vegl e niev e sin quei, che vegl e niev han in cun lauter comunal. Dal reminent ha ei dau el Grischun da vegl en neu da differentas classas gleut. Schege ch' il pur grischun ei snueivel loschs sin sia demoerazia e se senta sco retg en sia quort, — 224 — en sia casa, en sia vischnaunca e patria, e recloma per sesez tuts dretgs aristocratics, han ins tuttina neu e neu fatg ina differenza denter puruns e puranghels, denter misterluts e misterluns, denter giunchers e simpels purs mortals. Ei ha adina dau umens sco uors, che sesurveschan buca de canas, cuntrari, che van lur vias, ch' ins auda, sepusont vid in detg fest de bintgun. Dasperas secattava adina gleut pli leischna, che va entuorn cun noss purs sco ils mats de hotel euls signuradis jasters — encurent et enflont cheutras siu interess. In tai era nies Giuncher de Crap marsch. Sia familia passava per nobla et aristoeratica e gudeva schnueivla stema tier ils purs della contrada. Ei vigneva raquintau, ch' igl urat hagi a siu temps aunc giu pertgirau las cauras dil Vali e che quel seigi ius en tiaras jastras cun tut sia facultad en in fazolet de nas. Biars onns ha nigin giu novas ded el; tut tertgava, ch' el seigi daditg morts e schmarschius. Tala fama ei stada nunfundada. II cavrer dil Vali haveva, pertgiront sias cauras, fatg grons plans, ils quals el ha prosequiu cun bi success. Pieder Marsch — quei era siu num — ha giu fatg la giata morta, ei ius en Frontscha e s' enghischaus sco schuldau, fagent il propiest, de mai scriver a casa, tochen ch' el seigi buc' arrivaus tier ina aulta scharscha d' Offizier. Pieder ruchiava eneunter ils sisonta, entras sias bravuras havev' el gia acquistau la plaza de colonel et ultra da quei era el cavalier digl uorden de Sogn Ludivic, e da quei moinent daven senumnav' el Pieder de Crap marsch. Suenter haver giu priu sia demissiun ei nies colonel vignius a casa, ha schau baghiar si in schnueivel casti cun imposante portals de granit, clutgeras e laupias, aschia ch' il baghetg semigliava plitost ina fortezia, ch' ina raschuneivla casa. Pieder stueva haver claners sco paglia, e quei fageva murar; ultra de quei era el honzelis e curteseivels, tschintschava pauc, tergeva giu la capiala, salidava e fageva reverenzas avon pign e grond. ' Sut eozza vignev' ei denton pretendiu, ch' il schani hagi ons pauca religiun e ch' el appartegni alla seeta dils libertins; perquei hagi el tons daners. Denton gidan quels sur bia ora, e nua ch' ei glei raps, ch' ins sa prender cun pugn e caz, mir' ins plitost tras la detta. Sehe ge vi eis onns, mava nies colonel si dretg sco in heighel, siu exteriur era emperneivels, e siu barbis grisch, bein manaus e terschinaus, fageva schguezia a bein enqual biala dil vitg, ton pli ch' ei era ora la tuna, che nies vegl offizier mundi aunc — 225 — entuorn cun patratgs de maridar. Cheu era tut spaniau, tgi hagi bein la ventira, e las bialas Schavan buca per bregia de nietter ora tscheu e leu in' estga. Perfin la feglia de mistral Curdin, la loscha Gelgia, vigneva sco in burniu, cura ch' ella entupava Signur Pieder sin via, ina enzena, ch' era ella haveva schau schluitar vieden siu corett regls e desideris, e ch' ella s' occupava beinduras, d' amur surprida, tut discus eul vegl mender, il quai visitava il davos temps pli savens ch' igl ordinal! siu bab, il beinstont e stimau mistral. Sut e sura, Pieder e Gelgia hau dau in per et han aschia fondau il tschep della familia dils Giunchers de Crap marsch. II vegl colonel haveva drizau en tut stupent, possedent el, ultra de siu casti cun curtins e pumera, ina cultira immensa e capitals senza fin. Manada purs era sut sia grefla e purtava da Sogn Martin ils tscheins en casa — tscbun pertschien marcau las scuas e prau e quort sco pegn. Giuncher Gieri, eul quai nus essen sü precint de far pli inlinia enconischientscha, formava la quinta generaziun d'ils de Crap marsch. Ses perdavonts havevan buca disfatg la rauba, anzi havevan dubliau quella, aschia che Gieri era buc' en fatalitad, nua nietter siu tgau, cura ch' el ei naschius. Quei ei stau ina legria il di de sia naschientscha, havent la familia, la quala era tochen ussa vignida benedida mo cun matatschas, quasi giu piars la speronza d' aunc survignir il desiderau fegl, per mantener il tschep Las matauns han giu fatg matgs e tschupials, embelent cun quels ils portals e T intrada dil casti, fertont ch" ils mats eran buca maufers de cargar cun forza lur buis e miirtès, per annunziar cun fracass e rueida la legreivla nuviala al vitg e siu contuorn. Sil suenter gronda gasteria el casti, buidas e migliadas, evivas, plaids e gratulaziuns, compliments e pupergnems senza miet e masira. Giuncher Gieri sesvilupava e fageva prova seh' ina spema, e mintga veglia nauscha era enten parvis, stgont quella mo dar ina egliada sil pop dil casti, ne porscher ad el la manutta, cura che la fumitgasa mava cun quel, per saver empau splengbiar el, pü vitg entuorn. Vignent Gieri pli gronds, mav' el era ton sco pusseivel entuorn a schlatergiont cun autra matatschaglia et era tuttavia nuota meglers che ses compogns pli cumins, cura ch' ei setraetava de far scroccarias e cattavegnas alla gleut. El stergelava per las pitgonas, spuentava cun siu tgaun cauras e nuorsas, mava 15 — 226 — püs. curtins ad engulont pumas, tschufergnava T aua el begl dil vischin ; ma nigin che havess ughiau de schignar cun el, teinent ch' ins savess cheutras vilentar siu bab, mistral Giuncher Toni, il quai teneva siu Gieri sco la poppa de ses egls e fageva pauc stem dal maltschec se cuntener de siu matatsch, scbent: „Ins sto buca far cas de mintga puglina; in matatsch sfarfatg vegn per ordinal! in dètg um; il vin giuven sto seschburgar." En scola sedistingueva Gieri nuot aparti, anzi sia diligenza e progress eran fetg mediochers; tuttina passav'il giuvanotter per ina glisch. Ils fegls dil peglia talpas e quel dil vischlèr havevan tut auters talents, ma da quels murdius fageva nigin stem. Ils signurs dil cussegl de scola miravan gl' emprem in avon lauter ils cudischs e la tabla de Gieri, e mintgin haveva pinau in emperneivel e leischen plaid per quel; perfin il caplon, il quai mirava schiglioc nuot en fatscha alla gleut, carsinava tut pli carin il Gieri e termigliava piazas cullas nialas, che pendevan giu per siu frunt, Culs auters scolars e scolaras fagevan quels signurs pintga patarla. Secapescha, che nies da tute pupergnau scolar sesenteva sco Giuncher, et era ei nuota da sesmervegliar, sehe sia cresta carscheva da di per di, fagent tutta gleut entras lur far e demanar e schmanis attents, ch' el seigi enzitgei dapli ch' ils auters compogns de sia possa. Quei schava nies Gieri per bein sentir. cura ch' ei setraetava de far termagls e giues comunals. Cheu cummendav' el las fiastas. II pli bugent fagev' el il giue de laders e morders, per saver esser capitani. Quel vigneva eligius dals matatschs en libra radunonza, sco' 1 mistral sin cumin. Gieri, scolaus da siu bab, il quai enconischeva e susteneva las ambiziusas queidas de siu fegl, fageva ad ura e temps Pro¬ paganda per sesez, cumpront e ligiont la benevolientscha et attaschadadat de ses compogns, schenghiont a quels pumas, perastostas, tschugalatas et auters maglems, ils quals ils geniturs havevan fultschiu a Gieri per quei intent. II vegl, buca ton um erudit sco mal e leischen, eneureva bien e baul de far emprender tuts inschigns diplomatics siu fegl, schent: „Ins sto adina dar empau sal alias cauras, seh' ins vul, ch' ellas vegnian a casa a maner." Basta, Gieri vigneva adina eligius sco capitani — il sal fageva sui effect. Denton eran il fegl dil gerau Pitschen e quel digl assistent Cavorgia buc' adina euntents culla nomina; quels _ 227 — secartevan era ded esser enzitgei e fuvan tuttavia indignai, ch ins risguardava buc' inagada ne lautra eis, e perfin lur babs havevan sut en fei; mo quei gidava tut nuot: quel che dava las pli grondas rugliadas, vigneva capitani de morders. S' avanzont nies giuncherett eis onns, ha ei tuccau a quel de bandunar la casa paterna, per saver secultivar vinavon en scienzas et enconischientschas. In tai signurett sto emprender da tut, vignir, ne silmeins parer erudits e sabis e sto, cura ch' el tegn in plaid en ina radunonza purila, saver cungir siu discuors cun enqual pulaca latina. — Ses studis gimnasials ha el giu fatg schi schi, rabitschont nuotatonmeins onn per onn a tras ina classa. La caussa principala eran las scolas aultas. Inagada che Giuncher Gieri — el udeva pli bugent „Georg"; il bi plaid romonsch Gieri era per in giuven de grond memia simpels — ei staus mitschaus ord il casett, sehe ha el entschiet a sebarbenir ora tut autr' uisa. Sia manonza vigneva tut pli nobla, graziusa e leischna; la noblezia eucchiava ord mintga faulda de siu vistgiu. Buca per nuot; Gieri haveva frequentau las pli aultas e renoniadas universitads, fuva staus a Berlin, a Paris e perfin a Roma, haveva sededicau ina rietscha ded onns als studis, aschia ch' in tschep de lenna en quei temps havess stoviu vignir perderts. Nauschas bucas pretendevan bein, ch' il futur diplomat havessi nuota gest giu studiau schi schnueivel. El mirava bein bugent el glas e fageva nuota nuidis baraccas, e perfin a casa havevan ils mats giu viu el differentas gadas stuorns ne silmeins biebein tues. Ei vigneva schiznn detg, che Gieri seigi perfin empau de femnas e ch' el hagi beinduras, emblidont e neglighent ils studis, sedau giu cun muronzas. Tschontschas della gleut pia, e nigin vuleva positiv ora eul marmugn. Denton, seh' ins di, che la vacca seigi gaglia, sehe silmeins in tac sto ella haver. Basta, Giuncher Gieri era nuotatonmeins bein vignius et adoraus da tute, cun pintga exepziun, principalmein dalla sozietad de mats. Siu vegl sebev'adina: „Mira, Georg, ti stoss tener en veglia ils mats; en quels per tei, sehe has ti T entira vischnaunca; quels formeschan il fundament, il crap de cantun per tia futura carriera politica. Paga ad eis enqual butretg, buca emblida la masira, sedai giu cun eis gentümein, tila capiala tochen plaun a pign e grond, va mintga ton, cura ch' ei pervesan, en nuegl, urenta las vaccas e schetgs e lauda quels tut en paglia; quei audan ils purs bugent. Mo buca blischmar, quei V — 228 — pon ils schanis buca vertir." E Gieri, buca maufers, suondava cun plischer las admoniziuns de siu versau bab, cunzun quei che parteneva tier ils butretgs e las masiras; curdava ge bein enqual sit tier talas caschuns giu per si' atgna gula. Sut talas circumstanzias eis ei buca de sesmervegliar, sclT il nobel Stu¬ diosus era gl' idol dils mats e figurava, sehe ge il pli grond temps absents, sco capitani de lur sozietad, tonpli ch' el haveva regalau quella cun ina custeivla bandiera, silla quala il num dil donatur e T arma della familia d' ils de Crap marsch paradavan — ina memoria, che curdav' ad egl ed era quasi perpetna. Fini ils studis, ei Giuncher Gieri returnaus a casa e s' endrizaus en • el casti. Ei era gl' atun, e duront gl' unviern ha el fatg passar il temps cun sedivertir euls mats. El sez ha mussau a quels de far cumedia, ina caussa nova e mai sudida en vischnaunca e muort quei tonpli ludada et admirada. Dal reminent mav' il futur diplomat sin bals e bialas stivas euls auters, saltava cun mintgina, jierfin cullas fumitgasas, seh' ellas eran buca memia macortas e panderlidas. Signur Gieri era ina persuna, che la gleut havess migliau en, ton migieivels, familiär, curteseivels e de bien cor, aschia che tut havess purtau nies Giuncher si maun. La primavera sisu er' ei cumin; la damonda era mo, tgi nietter mistral. ßauld gl' unviern han nos mats e purs entschiet a far politica. II gerau Cotschen era sin ruca; quei era in um de peisa, luvrava per il general beinstar ton sco el pudeva, senza far canera e lerma, era in stupent derschader, in um gest e grad e gudeva consequentamein generala stema e confklonza. Gia pliras gadas er' el vignius proponius sin cumin sco mistral, ma haveva mintga gada refusau la dignitad ord motiv, ch' el vuleva buca far entièrt ad auters umens, ils quals, suenter siu manigiar, havevan pli bia merets ch' el sez, udent pia en emprema lingia a quels la misterlia. Plirs eran dell' opiniun, che per quella gada audi gl' uffeci al gerau Cotschen, e che quel vegni era a prender si lez cun plischer. GT emprem ha T opposiziun buca stgau ora eul marmugn; ins ha entschiet a far bei bei e prender siu refugi tier las intrigas. Tut che deva tier, gerau Cotschen hagi ses merits e ch' el fussi gl' um per gl' uffeci de mistral. Den¬ ton, seh' ins cattassi gleut aunc pli habla, che quel, sehe fussi' ei tuttavia buc endretg, de seligiar vid' in personal, — 229 — sehe ge meriteivel, per cheutras far entiert ad in pli capavel. Aschia raschunavan plirs umens, ils quals eran schnueivel sepri en pils Signurs de Crap marsch e fagevan ils totos dil Giuncher Gieri. Quel haveva, persesez mo indireetamein, dau cavegl, ch' ina partida sustenessi sia canclidatura, pertgei ch' el schava bunamein dar giu la lieua; tala queida havev' el de vignir mistral. Ins ha plaun e plaun entschiet a denigrar il gerau Cotschen. Quel seigi eneunter il Gieri mo in gnagner, in simpel bau de grascha, che sappi ni a ni b, in tgeriel, che detti gnanc in iess ad in tgaun buc, in um cut, al quai ins stoppi saver bien grau, ch' el detti plaid e fatg alla gleut, in um schetg sco in mantun sablun. Gieri seigi in auter schani, in um honzeli, de bien plaid e fatg, buc in ranverun, che tegni adina el pugn serrau la buorsa, el paghi era enqualgada eil' ustria il vinars a bein enqual pauper giavel e quei seigi in' enzena d' in bien cor. Gieri sedetti buca mo giu cun de quels de siu per; il pur pign, quel che possedi mo tiers manedels, seigi ad el gest aschi cars sco quel, che hagi il nuegl plein vaccas e taurs. II Giuncher laschi mai e pli mai schladrir ils interess dils pigns e fleivels e vegni sco mistral cert e pilver ad esser ina petga per quels. Aschia discurevan ils plirs, sustenent cun tais e semiglionts plaids la candidatura d' in giuvanaster, ch' era buca schetgs aunc davos las nreglias et haveva prestau absolutamein in quex, aschia che nigins merets, auter che quel, d' appartener alla familia dils de Crap marsch, rendevan el vengonz per gl' uffeci de mistral. Avon che se deeider de schar purtar sco candidat, ha nies Giuncher fatg empau dano, el seigi aunc giuvens, hagi buca T experienza, ei auch per quella gada buc ad el, ei seigi forsa pli convenient, seh" ins porschi la candidatura ad in auter — ma mai ch' el havess nuinnau il Cotschen — el engrazi da cor e serecomondi gentilmein per in' autra gada. Tonaton batteva siu cor de legria e gargiament, e seh enzitgi havess detg: „sehe bien, sehe dueigi esser, Eis pon aunc spitgar dus onns, Eis en aunc giuvens," havess nies patriot pilver schau siglir ils larmins. Ma ils purs vesevan bein en, che siu segieuar e sexculpar era buca dadatschiert, e perfin siu bab maniava, ch' il Georg selaschi schon neu cun tulenar empau, ins duessi mo harigiar ina miula. Ge, ge, ins ha buca duvrau tulenar ditg. Gieri ha seschau en cun cor rient et ha bitschau discus la manutta, ch' ils mats — 230 — principalmein han seteniu vi dad el e buca preferiu in auter: Quei fuss stau per el ina schlaffada de Giudas. II di de cumin ei arrivaus, e Giuncher Gieri era restigiaus e sepreparaus tier per ritscheiver il manti de mistral, il quai saveva nuota muncar ad el. Las roschas tilan sin cumin, fan rudi entuorn il mistral regent, accompagnaus dals derschaders e salters. Demai ch' ins haveva uon niginas fatschentas e questiuns d' impurtonza, sehe han ins en quort temps saviu entscheiver cullas nominas, dellas qualas quella dil mistral ei la pli impurtonta e caschunescha per ordinal! las pli grondas marveglias e tgisas. II mistral cass, havent resignau sin siu uffeci, lai tras il saltèr dumondar si ils umens de cumin per proposiziuns concernent in niev mistral. „Giuncher Gieri, Sgr. Georg, Sgr. ad¬ vocat Gieri," rabatt' ei dad in cantun a lauter. Tscheu e leu auda ins a miez la fuola a grir auters nums, ma quellas vuschs brauslas, raucas e stetgas vignevan stinschentadas dalla rueida, che fageva la schaumna dils umens, ils quals grevan e burlevan lur „Giuncher Gieri". Ge, Sep Antoni Mogn de Cazet haveva perfin dau ina giu pella gneffa al Duitg dil Padrutt, che haveva senza malarc proponiu il gerau Cotschen, et haveva perfin schmanatschau, ch' el tili ch' ils dents vomien cla buc' en, seh el vegni aunc inagada eul gerau Cotschen, quei venter liufer. Da vegl mava sin noss cumins tut cun maun pli. Ils proponi stuevan sepresentar avon il pievel sin ina buora, tschentada si a miez il rudi, per sedeclarar, seh' ei veglien aeeeptar gl' uffeci ad eis purschi ni buc. Ei secapescha, che quei daventava ordinariamein en in discuors, el quai il candidat seludav' empau sesez et empermetev' als umens de cumin tut bien, pretendent, ch' in personal sco el sappi, seh' ei stoppi lu esser, far striegn, ins deigi mo dar empau temps e peda. Denton, cura ch' ei mava dretg da fiuc, vignevan ils designai candidats tschaffai ord la fuola, et enzaconts pugns purils stremenavan quel tut oremboren vi e silla buora. Aschia eis ei era iu quella gada cun Giuncher Gieri. Dus terments patagners de mats han brancau el pü tapun e schmanau el maltschecamein vi sü tron. Nies Gieri era gl' emprem tut surstaus, havent el senza dubi presapauc ils madems sentiments sco a siu temps il profet Habacuc, vegnent quel sdrapaus dagl aunghel pils cavegls e portaus tier Daniel ella tauna de liuns. II giuven can— 231 — didat era buca tumaletgs, et aschia ei T emprema surprida e tema prest stada dumignada. Schubergiont e schlargiont cun in ferm tusch la gargata, entscheiva il Giuncher siu plaid. II tgau ad aul, fixont cun ses egls brinsners la puraglia, gesticulont vivamein cun sia bratscha e manuttas, per dar ton pli peisa e muntada a sia viarva, lai gl' oratur resunar sia vusch, ferma e recenta sco ina bransina, ch' in surd el pli allontanau cantun dil plaz cumin havess stoviu udir e capir el. „Umens de cumin, ei glei T emprema gada, ch'jeu hai la honur, de sepresentar avon vus cheu sin questa venerabla buora, de plidar cun vus de fatsch' en fatscha, in um über cun in pievel über. Sundel aunc giuvens, hai buca grondas experienzas; nuotatonmeins, havent jeu duront ina rietscha ded onns frequentau las pli numnadas scolas et essend da cas' enora il sentiment religius e democratic vignius plontaus a mi el cor, astg jeu ughiar de tschaffar ü guvernagl, per manar la barchetta de nies cumin atras las vileutadas e furiusas undas de nies temps, il quai ei vignius tissientaus e lavagaus entras perversas ideas religiusas e sozialas, che fauls profets enqueran de propagar perfin cheu tier nus en nossas montognas. Jeu sundel buca pauc loschs, de stgar esser vies mistral, et engraziel a vus cordialmein per la houur e confidonza ritscharta eul vegl e venerabel manti, eul quai vus haveis giu la buntad de decorar mia schuviala. Sehe la dignitad ritscharta legra mei, sehe vul tuttina ina certa grevadetgna surprender miu cor, patertgont jeu vid il buordi, il quai ei zupadamein zugliaus ellas fauldas dil manti. Curascha, mias forzas en giuvnas, la veglia e voluntad fermas; jeu enconuschel las obligaziuns d' in mistral e vegnel ad adimplir quellas. Nus stein sin sontga tiara, ella ei bugnada eul saun de noss babuns. Ils dretgs dil pievel en vigni aequistai cun saun e fier, e quels dretgs vulein nus pertgirar, sco il tschess pertgira ses giuvens, leu si ella preit crap, da tuts leischens e carmelonts inimitgs. Ei glei buca avunda de fierer anavos T egliada; nus stuein era prender en egl il temps present e futur. In um perdert marscha eul temps, in um sabi arva siu egl e cor al progress. Ordavon tut ha il stand puril basegns, ch' enzitg! seprendi en per el, formescha ge quel il fundament principal della republica, e nuotatonmeins smanatschan gest a quel dapertut nauschs preeipecis, e nigin ch' aulza per noss purs aviartamein e cun vigur la vusch, nigin — 232 — che vul far per lur interess il manader el combatt. Bein pia, jeu seporschel de manar vus sco capitani, jeu empermettel a vus de pender pli engiu il canaster de paun, sinaquei che mintgin sappi suenter plischer seprofitar dallas buccadas necessarias per viver honestiamein. Nus vulein buca mo T ossa, nus vulein era la carn; nus secuntentein buca mo cun aua, nus pretendein era vin." Tal ei presapauc il tenor dil plaid tenius dal mistral niev. Bs purs eran totalmein or da sen, grevan bravo, sbattevan ils mauns, e seh' enzitgi havess giu la gagliardia de far ina remarca, che fuss buc' ida a prau cun lur sentiments, sehe havess el riscau de survignir ina giu pil grugn. Bein enqual um de cumin che scurlava il tgau sur dil contegn dil plaid teniu, essend quel nuot auter ch ina tschitscherada senza ni funs ni uvierchel; la pluralitad pereneunter, la massa gronda era incantada e mistral Giuncher Gieri siu um e papa. Aunc ditg ha quei cumin dau de plidar ella gleut, e mistral Gieri era tuttenina il pli renomau um della vallada; üs vegls magnats eran fiers tiel fier veder e lur steilas eran totalmein idas da rendiu. Haveva in ne lauter enzitgei sü puppen, seh' era il mistral regent siu refugi; tut che sigleva tier el per plaid e cussegl, et el havev' adina in emperneivel plaid per in e scadin. Nigin che mava naven dad el nunsatisfatgs; ei pudeva setraetar de tgei materias, ch' ei mai vuleva, il Giuncher dav' adina plaid de gidar il petent tier siu intent. Mai ch' el havess priu giu d' enzitgi la minima caussa per ses cussegls, anzi, el reglava biarons ses clients et adherents, cura ch' ei vignevan en sia casa, aunc cun vin. Vigneva lu in ne lauter suenter entgin temps selamentont, che la fatschenta seigi tuttina buc' ida suenter T empermischun fatga, forsa che Sgr. mistral hagi giu emblidau de far gl' empermess, sehe tschugalava quel si, tgei bregias e stentas ch' el hagi sedau, schege tut era flausas, e metteva ora la cuolpa sin certas persunas, las qualas ord seuidonza e nauschadat viers il client e siu advocat hagien tras intriguas e lumparias fatg, che la caussa seigi ida tut il davon davos. Aschia era la fatschenta sulerada giu, et il client haveva pli respect che mai dil Giuncher e bandunava quel cun in cauld „paga Dieus" — per las stentas e bregias mo figuradas. Cun ina tala politica ha nies Gieri onns et onns ligiau e tschochentau ses adherents e schinumnai amitgs. Ge, ge, Gieri — 233 — manava la barca, e paupra quel, che havess ughiau de strubiar il guvernagl ord da ses mauns; cun ses fulminonts plaids e tschitscheradas, cungidas cun manzegnas, quietav' el mintgamai las undas, che sesburitschevan, encurrent de laguoter el. Ses adversaris sfraccav' el culla spada dellas manzegnas e calumnias, e sut talas circumstanzias dava ei buca dariet umens, che havessan stgau ughiar de far opposiziun ad in tai tiranett. Umens mediochers, ils letga spida, quels che han bugent tetels e nums, encurrevan de setrer eul Giuncher, il quai parteva lur' ora las grazias suenter meret. GT um ei in animal sozial; el ha, cun pintgas excepziuns, bugent cumpagnia; quei ha ge semanifestau elparadis sez. Strusch che Dieus ha giu fatg Adam ord arschella, ha el prest viu en, ch' ei maunchi a quel enzitgei; perquei ha el, avon ch' Adam survegni memia liung' uriala e seclespareschi bunamein, dau ad el T Eva. Era a nies Giuncher muncava T Eva. Ins havess stoviu crer, che la politica havessi fatg emblidar el quella; nuotaton¬ meins spluntan regls e duns, che la natira ha plontau enten il cor, vid las preits digl intern, pretendent lur unfrenda era da quels, ils quals en sulenai en tochen culiez en fatschentas mundanas e paran de negar e stenscher en quellas. Quort e bien, Gieri era sedecidius de prender dunna. Ch' el, en sia posiziun sco mistral en uffeci, sco um quasi predestinau per la pli aulta carierra politica, possedent in' immensa facultad e darrivont d' ina familia nobla, havessi mo de stender ora la detta, e che las bialas setacchien vid quella tut en marighels, s' entelli. Ge, ge, cheu era biaras, che Schavan bunamein dar giu la lieua, e tuttina saveva quella gronda ventira felicitar mo ina. Ma tgeinina? Quella damonda ha smasau e rut il sien e maus nocturn a biaras. Prend' ü Gieri mei, ne vul el la Stina, ne laghegia el suenter la Mengia 1 0, tgei futida, malcerta situaziun. Ella vischnaunca de Gieri, ge, en T entira contrada prosperav' e flureva ina veramein robusta giuventetgna cun ferm saun e pulpida gnarva. Principalmein las matauns sedistinguevan tras lur loscha postura, lur egls e cavegls ners, lur savurusas lefzas cotschnas e lur fatschas sco vin e latg. Ad in, che havess saviu leger ora sia regina suenter plischer, havess T elecziun stoviu far mal e rumper il tgau, sco pli baul agl äsen de Beleam. 15* — 234 — Havess Gieri voliu suondar ils sentiinents naturals de siu cor, sehe havess el senza dubi elegiu per spusa ina giuvna saun' e frestga, plein veta, spirtus' e carina, e havess buca mirau sin raub' e noblezia; porta ge la dunna, tenor in vegl proverbi, la raub' ella mongia. Mo in tgerp saun e frestg sa schendrar sauna e robusta figlialonza. Quest prineipi elementar e fundamental, il quai mintga pur sa constatar e sto applicar, seh' el vul haver success, perfin vid sia muaglia, vegn fetg, fetg savens ignoraus e mal tarschanaus dalla gleut, aschia che biaras familias vegnan cheutras missigninas e van en decadenza. Tier maridaglias sto ei esser ina partida de siu per, missignin vi e missignin neu. Ins marida, sehe pusseivel, ina nobla; ins seligia cun la rauba, cor vi e cor neu. La convenientscha e T engurdientscha maridan, il cor ha tier de quella schenta nigin plaid el capetel. Las bialas e frestgas, honestas e spiritusas feglias dils purs cazgiavan buca mal gl' appitit e queidas dil Gieri; mo co havess el saviu maridar ina tala tgei figura havess ina de quellas fatg sco mistarlessa, cun schuba carpun e schlappa seida? Ultra de quei fuss ei stau ina tuorp e dishonur per la familia dils de Crap marsch, seh' in appartenent havess fatg ina mesallianza. Cheutras fuss T entira rateina Stada tartignada. Giuncher Gieri haveva numnadamein emblidau, che siu urat havessi aunc a siu temps giu pertgirau las cauras dil Vali. Ord questas e semigliontas circumstanzias ha Gieri giu niginas autras letgas, che de spluntar tier la feglia de Sgr. Commissari Hasper Rampun, d'in um stimau e respeetau muort sia noblèzia e gronda rauba, la quala el haveva engrondiu considerablamein sco emploiau en Valtellina. La giuvna era tuttavia buca fetg emperneivla — sghignada, melna, zufernada, malsanetscha, aschia ch' ella stuev' ira mintga ton a bogns per restabilir sia sanadat. Perfin siu spert haveva pitiu, havent ella d' affon giu ferm la bua. Nuotatonmeins era dunschala Cucarlina ina leischnetta," plein compliments e persesez fitada si tochen sum, ch ei pareva aunc empau muster. Sco misterlessa, savev' ins pauc dir, havess ella magari fatg ina dischenta cumparsa. Se conversar cun la gleut, era euls purs, savev' ella undreivlamein; e lu buca d' emblidar, ella plidava franzos e talian, in enzena, ch' ella era stada pü mund entuorn e haveva secultivau ton sco pusseivel. La prineipala vertid — feglia persula e rauba, ch' ins saveva nuota conta. — 235 — Giuncher Gieri ha in bi di termess a dunschala Cucarlina ina stupenta brev, ofniont en quella sia sgarscheivla carezia et affecziun, e dumondont ella, seh' ella vulessi bein daventar sia consorta. La dunschala, ligent la brev, ei bunamein dada vi da mauls dalla legria et ei currida ton sco ella ha podiu tier siu vegl bab culla legreivla nuviala. Quel, buca meins legraus che la figlia, ha dau immediat siu consentiment e benedieziun et ha la medema sera aunc schau envidar il Giuncher tier ina gasteria, tier quala caschun Cucarlina e Gieri en sempermess. Pign temps suenter ha il nobel per fatg lur nozzas cun gronda pompa e festivitad. Tut ils vitgs dil contuorn han cun plischer furniu ils gasts, ils quals han buca schau tulinar sco quels digl Evangeli et ein per lura buca secompari, na, cheu ei tut vigniu stediamein, tgi che haveva combas et era envidaus. Ils admiraturs et adherents dil Giuncher spus, mistrals e geraus, signurs e purs, tut tgi che haveva prestau in survetsch enzacuras al Sgr. Gieri paradava oz vid la meisa de gasteria. Quella era emplenida e cargada cun las pli deliziusas spisas e bubrondas, et ins po cumprender, che la mesada schava plischer ton il de dir sco il de rar, tonpli che spus e spusa sez mavan mintga ton d' ina meis' a T autra, envidont e supplicont ils honorai gasts de nozzas de schar piascher e sesurvir dellas tratgas presentadas. Ils madems murtès, che havevan a siu temps annunziau la naschientscha de nies spus, rebattevan giu dal crest cadruvi lur salids e gratulaziuns a mistral e mistarlessa, fertont ch' ils mats, sepostai cun lur buis e bandieras vieifer il casti, fagevan mintga ton ina fratga, che las fanestras et escha seeeeudeva, e bein enqual temeletg gast schava curdar tschadun e savetscha ordamaun. Cons plaids, ch' en vigni teni, e contas printgas, ch' en vignidas fatgas, pon ins simaginar. II tenor e contegn dils nundumbreivels discuors era presapauc tier mintgin il medem. Gieri vigneva da tuts undraus sco flur e pèdra dell' entira contrada, sco um, sin il quai tut ils visebins seigien loschs e mettien lur speronza. Mo el, mo el persul hagi meritau de spusar la pli perderta, la pli carina, la pli fin' e biala dunschala, la pli bein ferdonta rosa ord' igl jert de giuvnas dil vitg. Gieri e Cucarlina eran ussa um e dunna; con caulda la ca¬ rezia era, con bugent eis havevan in T auter, sai jeu buca dir al stimau lectur; quei ei per in simpel mortal, che vegn paue en castials e sedat giu darar cun noblezia, in misteri; e tuts misteris en inserutabels. — 236 — Bein gleiti suenter las nozzas ei il bab della Cucarlina morts, e Gieri ha saviu serrar la porta de cas' e quort, essent sia dunna feglia persula. Buca ditg et era mistral Toni ha stoviu sutacumber ad in grev malcostas. aschia che Gieri ei vignius en possess dil casti de familia cun tuts beins schischents leutier. Sias soras en vignklas conderschidas ora cun daners per lur part jerta, tonpli ch' ellas eran maridadas ordeifer la contrada. Quei ei aschia il cuors dil mund; tgi miera, tgi viva, tgi va e tgi vegn. Gieri sesenteva sco regenter en siu casti, sin sia biala possessiun cun ina sfraccada praus, curtins, pradas e quolms, e buca cuntents cun quei, cumprava il Giuncher aunc adina ensemen praus venals, per arronclir ses agens frusts. Quei vigneva persesez ranschau tras amitgs ne migiurs sin ingants ne sut maun, e bein savens curdavan sin quella moda ad el entiras aclas per ina cagna. Nuotatonmeins fageva Gieri adina parer, sco seh' el cumprassi tais effects mo sfurzadamein e spir ord motiv, ch' el lessi adina segidar culla gleut, aschia che quella vegni plitost ora sut ils deivets. Ins havess stoviu crer, essent il de Crap marsch in tanient amatur de funs, ch' el havessi era giu tschaffen de ranschar en in detg muvel, d' applicar vid T agricultura tuts indrezs novs, dent cheutras als purs anim de suondar siu bien exempel. Ge, el havess giu la pussonza d' ira ordavon sin la via dil progress; el havess saviu mussar a ses convischins, co ins amegliorescha la tratga de biestga, tgei miets e masiras ins sto prender, per render e mantener fritgeivels funs et alps. El havess, tras atgna lavur et inschign, saviu mussar als purs gl' avantatg, che se resultescha ord in raschuneivel e savievel eundrez e menaschi en nuegl e sils funs. Gieri s' oecupava aber buca da talas la¬ vurs; quellas eran per el memia simplas e bassas. In signur, in Giuncher, sclT el vul esser stimaus e respeetaus, sto buca far il bau de grascha; el astga buca tuccar en il moni tardent cun sia fina manutta, ne tartignar sia custeivla gasacca, seschguschont denter genetschas e vaccas sin punt e giu. Da quellas caussas pretendan ils purs mai, anzi eis sez en cuntents, seh' eis vegnan schai en grau e san nundisturbadamein far lur lingalanga, sco bab e tat han fatg. Quei saveva Gieri bein avunda, et il Giuncher era in um, che vuleva vilentar nigin et aunc bia meins stilar in pils cavegls enten parvis eneunter sia veglia. Aschia schava el vi ses praus per tscheins ne a mesas — 237 — mintgamai per plirs onns, per sin tala moda esser libers d' ul¬ teriurs quitaus. Da quei temps entschaveva la gleut plaun e plaun a sesvilupar, et ei pareva, ch' il temps vegl figessi plaz ad in meglier temps niev. Tscheu e leu entschavevan ins a baghiar vias; la schenta mava pli vi c neu, veseva quei e tschei, empau bien et empau schlief, et empruava, tras gl' exeinpel stimulada, de manar en caussas novas a casa sia. II megler esit han adina raubas jastras, splenghiems e luschezias. Ha la Nescha ina schuba della moda nova, sehe vul la Greitla era ina; fa T Urschla stagl bizochels maccaruns, sehe sto gl' um della Culastia era procurar per tais, aschia ch' in tai progress, che porta mo ruina, sefa da sesez, fertont ch' in auter, che custa bregia, stenta e vicendeivel agid e susteniment, vul fadigia e suadetsch per rabitschar a tras. Era en la vischnaunca de Gieri smanatschavan fermas midadas. II luxus haveva gia entschiet a surprender en certas fainilias ; las expensas vignevan pli e pli grondas e surprendevan tscheu e leu las intradas, aschia che differentas persunas giuv¬ nas hau stoviu encurir paun e gudogn pil mund entuorn. Suenter haver gudignau empau daners, turnavan quellas magari per in temps a casa sin visetta et endridavan conqpogns e compognas de suondar ellas egl jester. En paucs onns eran pli ch' in per tschien giuvens e giuvnas ord il contuorn segevinai mintgamai en tiaras jastras. Tgi fageva bravamein daners, tgi schlatergiava malamein entuorn, gudent il mund. Giuncher Gieri mava quei pauc per cor. El veseva bein, ch' il stand puril mava plaun e plaun en decadenza; el cattava di per di adagur, ch' ils funs vignevan pli e pli neglighi e che la gleut, malcuntenta cun la patria, volveva il dies a quella. Ei vegni schon megler, tertgav' el, ins stoppi schar far empau, essent mai convenient de batter e marclar eneunter las ideas dil temps. El da sia vart era bein cuntents e ventireivels, possedent el aunc adina la compleina confidonza da part de ses conburgbeis da lunsch e da maneivel. Ils pli gronds quitaus caschunava ad el sia carierra politica. El muneava sin nigina fiasta, ni populara, ni religiusa, tier nigina radunonza d' impurtonza. Cheu manav' el il plaid grond; tras sia eloquenza gudignava el adina levamein la benevolientscha dils purs, ils quals suondavan il Giuncher sco tonts totos. — 238 — Gieri era gia arrivaus tochen sü pli ault scalem, fuva el ge dapli tschunc onns eligius sco „Landrichter". Sia ambiziun e sia amur propria eran satisfatgas; tgei havess el aunc doviu desiderar pli? Pilver, in um modest, in um, che po era cuir ad autra gleut enzitgei, havess secontentau cun tonta honur; Gieri perencunter patertgava buca de resignar sin questa aulta dignitad — el era seresolvius de restar „Landrichter" tochen la mort — ina vera vacca pugniera ceda buc, nun stuent. Ei mava denton buca schi tgunsch pli per Gieri de star sin posta; tscheu e leu sereghigliava mintgaton T opposiziun encunter el, e quella temev' el sco la mort. El sedeva tutta bregia de cuschentar ils malcuntents cun carins plaids, cun empermischuns e cun gasterias, mo tuttina selaian buca tuttas miurs pigliar cun carn piertg. La gleut, che mava ora pü mund entuorn, importava, turnont ella patria, enqual idea nova, che dava bein enqualgada da lignar a nies Gieri. Quels schmacameilascha pretendevan, ch' ei vignessi luvrau e sacrificau memia pauc pü general beinstar, ch' ei vegni fatg memia pauc per svilupaziun de trafic e commers, e che principalmein T educaziun della giuventetgna vegni neglighida. Sehe certs signurs e manaders dil pievel sedessien en quei grau entgina bregia e fadigia, sehe enflassi T entira populaziun lavur e paun en T atgna patria e stuessi buc ira ton pü mund entuorn. Ei era vigniu aschi lunsch, ch ina societad era seconstituida, e quei senza salidar il Giuncher, ina caussa mai sudida, e quella societad haveva la fin e mira, de studiar e ponderar, co ins savessi menar en ella vallada empau trafic e commers, per cheutras combatter la schmanatschonta depauperisaziun du pievel, la quala ei suondada d' ina emigraziun da part della giuventetgna, della forza, la quala sto vignir mantenida ton sco pusseivel alla tiara, seh' ins vul buc, che quella mondi plaun e plaun en decadenza. El contuorn, en ina valladatscha umbrivada da pegns e ruvers e tschinclad' en da sternientusas preits crap, sesanflava ina fontauna d' aua minerala, numnada aua forta, della quala, sin cussegliar dils miedis, gleut malsauna fagevan savens diever cun stupent success. Sper la fontauna sesanflava ina casatscha veglia, per dar albiert a quels, che vignevan pli da lunsch neutier, per gustar T aua e far bogns en quella. Quei effect era propietad della vischnaunca de Gieri. e leza haveva schau — 239 — vi il bogn al scolast dil vitg, che fageva lura la stad empau gl' ustier. El novissim temps er' il bogn frequentaus pli e pli, chei pareva, che quel havess in avignir de merveglias. Per quei motiv havess ins aber en emprema lingia stoviu baghiar ina via carabla, per saver vignir vieden la val senza rumper las combas, e silsuenter scarpar giu la casa veglia, ch' era totalmein en decadenza, per far si en siu stagl ina nova, adattada de ritscheiver gleut de tuttas classas. En autras contradas grischunas, che possedevan semigliontas fontaunas mineralas, havevan umens speculonts e de cumin etel gia fatg lur pass en quei grau e lur bregias eran vignidas remuneradas rehamein, carschent il sucuors ded jasters onn per onn considerablamein e havent cheutras bia gleut paun e gudogn a casa sia, da moda ch' il general beinstar s' amegliorava e recuvrava. Ultra de quei bogn possedeva la vischnaunca immensas forzas ded aua, uaul en abundonza, asohia che la lenna vigneva neu per ina bagatella. La sura numnada societad haveva carmelau neutier in signur jester, il quai mussava, vesent el la cumadeivladat leutier, buca mala veglia de fundar cheu ina fabrica cun la condiziun, ch' ins surlaschi ad el il diever dell' aua per ina commensurada bonificaziun. Tut pareva ded ira bein, secartent la societad, ch' ella hagi tut las miurs el clauder e che niginas metschien pli. Ins haveva aber fatg il quint senz' il Gieri — pertgei talas e semi¬ gliontas damondas e questiuns stuevan vignir sin vischnaunca, e cheu cummendav' il Giuncher aunc las fiastas. Cun forza et energia en ils commenbers della giuvna societad stai en e battiu per lur projects, ils quals havessan duiu purtar benedicziun per T entira contrada; cun vehemenza han ins fatg valer il basegns de recavar novas resursas, seh' ins vegli combatter la depauperisaziun generala, la quala vegni pli e pli sebmanatschonta e caschuneschi ina deplorabla depopulaziun. Adumbatten; T eloquenza ne plitost tschitscherada de Gieri, schege quel era empau da vegls ussa, ses inschigins e malreclias attaccas, han danovamein portau la victoria sulla sauna raschun. La pretensiun, ch' il pievel depaupereschi, aschia ha Gieri manau ora, seigi mo ina finta; T engurdientscha e la malcuntentientscha creschi; ins vegli buca luvrar sco pli da vegl; la morala e las vertids veglias seigien seungeradas, e certa gleut, che hagien tschitschau en egl jester prineipis pervers et abominabels, vegnien neutier sco lufs en pial de tschut, encurent, co — 240 — eis sappien tissientar e surmanar ü pievel. II tscbespet seigi aunc ussa el cass d' alimentär tuts schi bein sco pli da vegl; tgi che hagi buca lartg ella tiara, dueigi el num de Diu ira pli lunsch e far leu sia ventira. Dal reminent stoppien ins buca mp ver en egl ils beins materials d' in pievel; en emprema lingia setracteschi' ei de defender ils principis religius e morals. Ge¬ bein, certa schenta enqueri de vignir cun industria, cun ustrias e fabricas. Duessi quei daventar, sehe vegli' el far attents, che cheutras vignessi il caracter de nies bien pievel lavigiaus e tartignaus. CulT industria vegni a vignir gleut ella tiara cun auters principis religius, cun autras cardientschas, e cheu eneunter stoppi mintga patriot far front cun tutta forza et energia. GT emprem T olma e suenter il tgerp. Pilver, Gieri era rufinaus e buca delicats eil' elecziun de sias armas, cun las qualas el sdernava ses inimitgs. El saveva bein avunda, ch' era en tiaras jastras creschan e verdegian buns e schliats sco tier nus; el saveva bein, ch' in pievel, ch' ei sin sesez e vala enzitgei, lai buca scarpar schi dabot ord siu cor ses principis religius; el saveva pli anavon senza dubi, ch' in um veramein religius penda mai e pli mai tier mintga caschun sia religiun ord fanestra, sco las femnas la stratscha de lur affonts. In um de religiun lai en quei grau autrà gleut en ruaus e morda per cura ch' el sto. A Gieri surveva la religiun mintga¬ mai mo per muster; cun quella cuvrev' el vi siu agen rumien, senza che la gleut vess sefatg en. II Giuncher saveva per bein, ch' ils purs havessan giu ner basegns, ch' enzitgi havess reeavau per eis novas resursas d' intrada, ma quellas convignevan buc a Gieri. El mitschava schon senza, et ultra de quei temev' el, che T industria importi umens ella tiara, che seigien ad el eis peis, umens, che savessien batter eneunter sias ideas e principis ronschs, umens, als quals sia cavazza dira eul temps stuessi forsa sutacumber. El vuleva buca vertir auters cots en quort, e perquei sia trembletgà ed opposiziun eneunter tuts buns e necessaris progress. Nuotatonmeins en siu meini e sia proposiziun vigni approbai sin vischnaunca. Ina considerabla minoritad, aschia che Gieri era sco sturnius quei di, ha gagliardamein teniu si maun eneunter il dir e crudeivel magnat. Ma tgei ha quei giu d' empurtar, la societad cun ses projeets e buns meinis ei stada enviada anavos, et ils tschurventai purs havevan danovamein survigniu ina schlaffada, la quala era ad interim per eis ina carsinada. — 241 — Denton ha quella vischnaunca generala silsuenter dau bia de plidar, e Gieri ha survigniu fermas presas, ch' en persesez tuttas vignidas ad ureglia ad el tras ses portasacs, ch' el haveva 1 irtutanavon sco spiuns. Quei fageva mal al Giuncher sabmt, essent el buca disaus cun criticas et unviarts visavi a siu regiment. Questa opposiziun ha ditg dau de patertgar a Gieri, vesent el en, che quella selaschi quella gada buca rumper culla forza. Quei fuss stau mess jeli el fiuc e havess fatg vignir mo pli rabiai ses adversaris. Sin tuttas modas han nies Landrichter e ses adherents tschercau de sulerar giu la caussa e de gudignar per eis la gronda part dell' opposiziun — adumbatten. Alla testa de quella operava il mat giuven dil gerau Cotschen, in um giuven studiau, sin sesez, nigina geina nauscha sco biars, e quel seschava nuota lumiar, ne cun buns plaids ne cun schmanatschas. El mava per sias vias, miront ne sin Pieder ne sin Paul, e mai ch' el havess fatg ne plidau enzitgei eneunter sia perschuasiun. Gieri temeva quei giuven sco la mort et encureva per consequenza adina de survignir quel en sias greflas. El ha sut quater egls perfin giu empermess e garantiu, ch' el vegni mistral il proxim cumin, seh' el seeuntegni era dischentamein e stauppi empau la bucca e criticheschi buca ton il vegl e meriteivel Landrichter. II mat dil Cotschen ha voliu saver de quei nuot, el prendi nigins nffecis giu da maun d' in magnat, el serefereschi sco galantum suletamein silla veglia dil pievel. Da quei mument daven ei la disamieizia denter quels dus umens stada perfetga e sigilada. Sin vischnaunca et en redunonzas, nua che Gieri vidavon sunava la bransina gronda, dav'ei beinduras riz raz, e bein enqual, vesent finalmein en, ch' il Giuncher seigi per lunsch buc' aschi buns sco quei ch' el fageva parer, mussav' ils dents e fagev' eneunter al sabi Land¬ richter, senza riscar de survignir ina giu pella gneffa, sco pli baul sin cumin. Nuotatonmeins havev' il vegl aunc adina la pluralitad dellas vuschs per el. Quei ha semussau tier il davos cumin, nua ch' il fegl dil Cotschen ei staus vignius purtaus dalT opposiziun sco candidat per la misterlia. Quel ei denton curdaus, et ina creatira emperneivla a nies Gieri ei vignida eligida. Ins ha leutier naturalmein giu duvrau tuts rampins, e tonaton ha il candidat dell' opposiziun giu varga ina tiarza dellas vuschs. Tgei midadas naven dagl emprem cumin, nua che 1« — 242 — Gieri ei vignius sü tron, en comparaziun culla davosa tschentada! Ge, ge, tut vegn veder e ronsch, buca mo il tschagrun, e nigi¬ nas plontas creschan si en tschiel; avon tagT ins giu in toc dil tschupi ad ellas. Gieri veseva finalmein sez en, che sia steila mondi plaun e plaun da rendiu, e quei vulveva stuschar giu il cor ad el. Sia dunna, la signura Cucarlina, era morta dal trer anavos; affonts havev' el nigins; siu sulet plischer era mo il commandar e rigetar. L' ambiziun fageva aunc vitier grass alla brausla glisch. tenev' ella si da frestg; schigloc fuss quella daditg stizada. Schar dumignar e metter sut, quei vuleva Gieri buc, cheu eneunter serebalzava sia superbia. Sil davos cumin era il vegl diplomat vignius tut malsauns; el haveva cheu stoviu udir memia grondas beffas e gomias. Sia fatscha era vignida tut grischmelna e ses egls, tut fupai, havevan piars lur anteriura vivacitad. Ei vigneva detg, ch' il vegl hagi giu il fei, che seigi staus ius surora. Sut e sura, Gieri era schnueivel malsanetechs et ha entginas jamnas suenter stoviu star en letg. Ses amitgs visitavan e confortavan el ton sco pusseivel, e sez il miedi fagev' il siu, per buca schar schluitar quella custeivla vita; mo Gieri senteva sez, ch' ei mondi di per di engiu cun el e che niginas jarvas secattien, las qualas podessien captivar sia malsogna. Gieri havev' aunc enzitgei sü puppen, e quei vulev' el confidar a ses pH fideivels amitgs, avon che murir. Tuts vezs bandunan la vegliadetgna, auter che la ranvaria e T ambiziun. Era Gieri e siu secontener muossa, che questa pretensiun ei fetg verdeivla. Tadlei! In di cloma il pazient ses amitgs e di: „Mes cars, jeu stoi murir, seregordei de mei, hai jeu ge luvrau ton per la patria e fatg ton per vus in e scadin. Miu testament ei fatgs. La gronda part della rauba artan persesez mias soras, ne lur descendenza; ins dueigi schar quorrer il saun per lur aveinas. Nuotatonmeins hai jeu seregordau de mia vischnaunca e dell' entira contrada, havent jeu disponiu, che mes artavels impudien differents capitals per caussas pias. Per eneunter havess jeu bugent, ei legrass mei zun fetg et jeu muress pli lev e consolaus, sehe vus, cars amitgs, empermetessas a mi, de procurar, che mia visch¬ naunca nativa, ne plitost gl' entir cumin erregi sin mia fossa in monument public, in enzena de lur stima e carezia visavi a mi. Con bi e plascheivel sto quei esser de saver mirar giu dellas steilas sin ina memoria, la quala mess convischins han plontau — 243 — si el liuc, nua che mias reliquias mortalas spetgan sin ina gloriusa levada." Bein gleiti suenter la mort dil Landrichter han ses amitgs, tenor empermischun fatga, radunau il decasteri e suprastonzas de vischnaunca, per se cussegliar co honorar il num dil defunct Giuncher. Ei pareva, che la carezia e stima fussi gia sferdada schnueivel, tonpli ch' ins era tut surstaus, ch' el havessi schau contonscher schi miserabel nuot per caussas pias. De mai ch' il defunct seigi staus in ault dignitari e tuttina pli u meins ina testa fina, seh' ei la redunonza vignida d' aecord, de tschentar si in monument de maneivel de sia fossa vid la tuor baselgia. Tgi vuleva in monument de granit, tgi in de marmor, fertont ch' il fegl dil Cotschen haveva giu fatg la proposiziun de seeuntentar cun ina platta de crap scalegl, silla quala num e schlateina, datum e di della naschientscha e deüa mort, sco era tuttas dignitads dil defunct dueigien vignir scalpradas en. 11 crap de granit reprasenti tuttavia buc ü caracter dil defunct, era il marmor seigi strusch a dattaus de rapresentar sias vertids, fertont ch' il crap scalegl, loms e leischens, sco el seigi, savessi esser pli qualificaus per render in public engraziament al davos Giuncher de Crap marsch. Questa proposiziun ei vignida aeeeptada. II crap, miraus en vid la tuor baselgia, ei aunc veseivels, T inscripziun pereneunter ei isada giu totalmein, aschia che nigin sa leger ella pli. Pign temps e buc' olma seregorda, ch' in Giuncher de Crap marsch hagi enzacuras existiu.