Inscripziuns in Engiadina: differenze tra le versioni

Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
Phe-bot (discussione | contributi)
m Mizardellorsa: match
Phe-bot (discussione | contributi)
m Mizardellorsa: split
Riga 21:
}}
 
==[[Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/104]]==
{{testo|Crestomazia Retoromontscha VIII}}
{{Centrato|Inscripziuns in Engiadina.}}
{{Centrato|(Fögl d' Engiadina. 1859).}}
 
<pages index="Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu" from=104 to=120 />
Fand il Fögl d' Engiadina sieus regolers viedis sü e gio e vi e no,
schi non ils fo el culs ögls seros, dimperse guardand intuorns scu giuvnet
alleger, vo, el, scu ch' ün disch, curagiusamaing aint pe' l muond. Cur el
vain in ün' u l' otra vschinauncha, guarda el na solum sün sieus peis e sün
la streda, dimperse eir in ot, e sch' el observa co e la qualche bella blondina
… u brünetta, chi guarda our da fneistra, salüda el amiaivelmaing, e
sch' el vezza qualche versin scrit sü vi all' ün' u l' otra chesa, vi a l' ün u
l' oter fabricat, as sola el quel noter sü e metter in sia tas-cha … da viagiatur,
… s' impissand cha que chi ais scrit, ais scrit per ch' ün legia e per as
noter sch' ün voul. Qualchüns da quaists versins, … ch' el s' ho raccolt nell'
Engiadina bassa, val Müstair e Bregaglia, scu eir nell' Engiadin' ota, voul
el communicher … a sieus lectuors, essendo quels u per originalited u per
las cuortas sentenzas ch' els contegnan, al peran dengs d' esser contschieus
pü generelmaing e d' esser forsa almain per pü löng guandagios contra la
forza del maun del temp, chi plaun plaun leva davent svessa que chi ais
scrit vi als mürs, e concio preservos della schmanchaunza. El maina usche
il prüm sieus lectuors nell' Engiadina bassa, perche in Engiadina ota peran
vers vi allas chesas gia da bgers anns innô d' esser stos our d' üs. Aunz
cu banduner … S-chanf pero, po el tuottüna annotter ün, ingravo sur la
porta della chesa a maun dret giand in gio, aunz cu river al spartavias
traunter Bügl suot e la streda maistra. El tuna scu segue:
<poem>Vive ut vivas, que ais
Viva, accio cha tü vivast.</poem>
==[[Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/105]]==
 
Passand uossa il Fögl d' Engiadina la sted passeda tres la vschinaunchetta
… da Brail, füt el per ün motiv, ch' el non as regorda pü indret, …
— ah schi, que eira per güder plajer aint ün burlin painch … frais-ch —
introdott nella chamineda della chesa situeda il pü vicin al bügl, e lo observet
… el scrit sü la seguaintas lingias:
<poem>La chamined' as vo nomnand,
Inua la massera vo picland.</poem>
 
In Zernez piglia el sovenz ün rinfrais-ch, … u sto eir qualvoutas sur
not. In üna contschainta osteria, leget el la damaun, sortind dalla staunza
a dormir, güsta sur l' üsch da medema, il seguaint vers intaglio nel lain:
<poem>L' üsch della stüva vo aint et our,
In tschel sarà il paus del cour.</poem>
Que ais varded, s' impisset el, colaziunet e pajo l' importo, proseguit
el sieu viedi. Na löntsch suot Zernez al gnittan duos oters pitschens
fabricats in ögl et incontrand el güsta casuelmaing lò ün hom pü vegl, al
domandet el in sieu buonder: Che sun quels duos fabricats lò?
„L' ün ais ün mulin“, dschet il vegl, „e l' oter ün magazin da trevs;
pü bod eir' eir quaist ün mulin e cha quel ais müdo, non am displescha,
eau il poss cuvir da bun cour a sieu possessur odiern, pero üna chosa am
displescha, dal temp cha que eira ün mulin, avaiva quaist fabricat eir üna
stüvetta e sün il tet ün chamin, vi al quel as legiaiva sün la part superiura
… alla tettaglia, la seguainta bella paronomasia:
<poem>Saimper chamin
E mai non am mov,</poem>
e cha quella tres la müdada ais gnida davent, que non am voul ir per
testa.“
 
Tempora mutantur et nos mutamur in illis — Ils temps as müdan,
e nus (e tuot) ans müdains in els, s' impisset il giuven Engiadinais, ingrazchet
… al vegl per sieu amiaivel requint e giet inavaunt sia streda.
 
In Susch clama il giuven Engiadinas in diversas chesas, e clamess
auncha in püssas, sch' el savess d' esser bainvis, e aunz cu banduner quaista
vschinauncha, non po el fer oter co der ogni vouta ün' öglieda sün la rima
originela, chi sto scritta sur la porta dell' ultima chesa da maun schneister
giand in gio, e chi tuna sco segue:
<poem>Andrea Plant' ha cumanza
E tuot danöv fat quista cha,
Seis figl Nutin ha eir vlü far
Cha el laaint poss
</poem>
==[[Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/106]]==
<poem>
a chasar.
Andrea Planta, figl da Nutin
Dieu 'ns dett' a tuots 'na buna fin.
Anno 1687.</poem>
In Lavin, inua la posta s' ferma ün po pü löng, ho il giuven Engiadinais,
5 … fand qualche spassagieda per la vschinauncha intuorn, observa
las seguaintas rimas:
<poem>O crastian, tü da teis far
Non t' dest zuond dech at gloriar,
Rova a Deis pe 'l spiert divin.
10 At gloriescha sün la fin.
Anno 1670.
In ün oter lö sto scrit:
Bain s' impissar dess ün indret.
Que ch' el comainza si' perfet,
15 Schi vain el col fat a chattar,
Seis fat vain bain al graziar.
Fallar e mala compagnia,
Sta larg da quell' in vita tia,
T' cumpagna con glieud d' onur,
20 Schi ma non vainst a tuorp e znur.
Richa in vers e rimas ais in proporziun la vschinauncha da Guarda.
La observet l' Engiadinais gia sün sieu prüm viedi, vi ad üna dellas prümas
chesas ch' ün riva, pittüro gio ün liun e sur la testa da medem la soprascrittüra:
… …
Esser non stoust dech valorus,
Ma sco sun eu, eir generus.
Ün po pü in vi sto ün bouv con la soprascrittüra chi indichescha
sias qualiteds e chi tuna:
Eu ütil sun in tuots reguards.
Sün ün' otra fatscheda della medema chesa sto pittüro ün chavagl,
sur la testa del quel ün legia:
Tranter limargias nobla sun.
Pü in sü per il mür ais allura la seguainta bella rima da leer:
D' intaunt la rös' ais frais-ch' … e bella,
Scodün gugent savura quella;
Ma cur dal temp l' ais impassida,
Pacs la giavüschan, ma l' invlidan.
Usche fan eir con servituors
Avarizus, superbis s' gnuors.
</poem>
==[[Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/107]]==
<poem>
In ün oter lö della chesa legi' ün il seguaint:
Dal luf sül feld non at fidar
Ne dal Güdeu sün seis gürar
E neir dal preir,
Perche touts trais t' ingiannan eir.
</poem>
Hommens chi 's regordan dals temps pü antics e chi cognunoschaivan
las circonstanzas e las relaziuns da medems, requintettan al giuven Engiadinais,
… cha tuot quellas figüras e quaistas inscripziuns vi a quella chesa
avaivan da pü bod ün particuler senn et üna particulera significaziun, congiuncta
… con ironia, il che muossa cha quel chi l' ho fabricheda u renoveda,
non eira güsta do gio sü 'l nes.
 
Ün po pü in sü per la vschinauncha observet darcho l' Engiadinais
ün' otra rima, chi po bain servir ad ogni ün per regola, e chi spargness
forsa bgeras larmas da rüvglenscha e bgers rimprovers, sch' ella gnis conserveda
… in memoria et observeda. Ella tuna:
<poem>In tuot teis far t' impais' il prüm
Que chi po sieuer sün la fin.</poem>
Ad ün oters vers latin, chi sto vi d' ün' otra chesa in Guarda, volaiva
l' Engiadinas quasi passer spera vi e lascher sainza il noter, siand quaista
lingua ad el incontschainta, pero zieva cuort refless dschet el in se stess:
Tü voust tuottüna il piglier con te, sch' el non ais oter, schi ais el per
sia vegldüna remarcabel e forsa ais co bain qualchün, chi so da 't dir sieu
managiamaint.
 
El il pigliet traunter sias notizias, e chattet vairamaing güsta nella
vschinauncha püs co ün, chi savettan da 'l explicher il senn da medem, e
pür uossa ais il giuven Engiadinais containt da 'l avair piglio, perche pü
ch' el il legia e pü bain ch' el al plescha. Quel tuna: …
<poem>Gaudes,
Agnosce Deum blandientem! tribularis,
Agnosce Deum amentantem!
Sive blanditur, sive emendat,
Pater est parans filio hereditatem.
Anno 1648.</poem>
Il che, scu cha quels chi l' inclegian haun dit, voul dir in romauntsch:
<poem>Hest allgrezia,
Arcognuoscha ch' ais Dieu chi' t fo las charezzas!
Vainst tribulo, Arcognuoscha ch' ais Dieu chi 't corrigia! …
Saja ch' el at charezza o ch' el at corrigia,
El ais il bap, chi al figl prepara la hierta. 40</poem>
 
==[[Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/108]]==
Pü per onurer il senn religius da sieu autur, co per admirer l' abilited
… da medem nel compuoner, rimas annottet il giuven Engiadinais eir il
seguaint vers vi d' ün otra chesa in Guarda: …
Cristus il divin pled,
5 Salvader del muond e la glüm,
Quai cha' l zerpaint ha pirantà,
Ha con seis sang retornentà.
In la mited della vschinauncha circa as rechatta ün bügl, cun exellenta
… e sana ova, e aviand l' Engiadinais fat la munteda da Lavin a
10 Guarda a pe, avaiv' el survgnieu said. El s' approsmet a quel per affrais-cher
… sia buocha sütta e frattando crodet si' öglieda dinovo sün ün' otra
rima, scritta vi d' üna chesa lo vicina, chi guarda uschigliö amiaivelmaing
incunter al passagier. Eir quaista rima merita co üna plazza:
<poem>Scha tü vost viver leid aqui,
15 Schi taidl' ün pa que ch' eu at di:
Temma il Segner, di vardads.
E sün Dieu tschainta tuot teis fats.
T' containt 'allura con da sort,
Schi ha teis cour saimper confort;
20 L' experienza contschaint fa,
Cha 'ls fats del muond sun vanità.</poem>
Aviand güsta finieu da scriver sü quaist vers, l' azievet la posta, e
muntand el darcho sül charr, podet il giuven passagier güsta auncha ler
las seguaintas rimas, scrittas sün ün' otra chesa della medema … vschinauncha!
<poem>25 Antoni Könz ha fabrichà,
Seis figl Jon Könz ha renovà,
Dieu benedescha chi laint stà.
Our da quaist tuot as persvaderon ils lectuors, cha la vschinauncha
da Guarda ais richa poesia.</poem>
La vschinauncha d' Ardez visita l' Engiadinais eir regolermaing; pero
siand fin ora la streda noscha e crappusa, ais el saimper arrivo staungel,
usche ch' el non s' ho chatto dispost da spassager intuorn per tschercher
sü da tel sort vers. El sperescha pero, cha gnand la streda nouva, possa
que dvanter con pü comodited e daro a sieu temp relaziun.
 
35 In Ftaun pera il temp d' avair levo davent las insripziuns, scu in
Engiadin' ota.
 
In Scuol ho l' Engiadinais observo e let solum il seguaint vers vi
d' üna chesa fabricheda u almain renoveda pü danöv, il quel manifesta,
cha sieu patrun s' inclegiaiva pü bain sün la simetria, cu sün la prosodia.
<poem>40 El tun sco segue: …
</poem>
==[[Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/109]]==
<poem>
Johann Wieland n' hai quista chasa
A meis abiadis relaschada,
Jon Pitschen Hermann Arquint
A cuost da lur jerta n' hai renova
Nel 70 avel ann da mi' età.
Giavüsch al Segner sia grazia,
Da 'ls laschar giodair
A quel chi ceda, sco a quel
Chi ha da la possedair.
Benedi saja Dieu o lodà
In tuott' eternita.
1823, 1. Settember.</poem>
In Sent dessan as rechatter diversas da quaistas rimas e traunter
aint diversas vairamaing originelas; pero arrivand l' Engiadinais allo u la
saira bain tard, chi ais già s-chür, … u la damaun, inu' el ho ils ögls auncha
plains d' sön, schi non as ho el quellas fin ora podieu noter; in quintand
el pero eir in quaista bella vschinauncha divers amihs, schi sperescha el,
cha ün u l' oter da medems al comunicheschan qualchünas, et el as faro
ün plaschair landr' oura da las comunicher pü inavaunt. Üna pero l' ais gia
hoz comunicheda e perque vain' la eir gia co noteda. Ell' as rechatta vi
<poem>d' üna chesa bain renoveda e tuna:
Eu Nott Cla Tschent n' hai fabrichà,
Deschmilli raintschs ha que custà.
Tü chi passast per la via
Guardast sü e dast la tia,
Scha usche ha vlü il patrun
Che t' import 'a tai, cugliun.</poem>
Pü in gio per l' Engiadina non ais in quaist riguard ünguotta pü
da noter, oter cu forza l' inscripziun vi als sains nouvs della vschinauncha
de Celin, chi zieva l' incendi del 1856 sun stos büttos a Zürich e chi
sun passos tres l' Engiadina gio als 21 Favrer 1858. Sün il sain grand
sto ingravo: Zürich, 1857, sün il pitschen il seguaint:
O Tschlin, t' impaissa sün ils succuors,
Dats da Dieu e nöbels benefactuors,
Consistens in francs 120,000.
Cha la val Müstair saja vicina all' Engiadina e strusch parainta da
quella, cha 'ls abitants hegian circa il medem caracter, ils istess costüms
e tschauntschan la medeme lingua ladina con pitschnas divergenzas del
dialect, que ais contschaint; perque visita l' Engiadinais eir quaista val.
In ün bel di della sted qasseda, pigliet el, passand sur il Fuorn, la resuluziun
… da noter
==[[Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/110]]==
eir lo ils vers e rimas, chi 's rechattan auncha vi
allas
chesas u vi ad oters fabricats. Dopo s' avair a Cierf restoro dalla fadia
da sieu viedi, spassagiet el intuorn per effetuer sia resoluziun e chattet
sün il mür della baselgia nella fatscheda vers la streda imperiela, la
<poem>seguainta adatteda rima.
Guardand quaist taimpel quia,
Chi passa per la via,
Rova cha Dieu seis pled,
A nus mantegna net,
E nossa libertà
Fin cha 'l muond dürarà.</poem>
Cun pitschnas divergenzas as rechatta quaista rima eir vi d' üna
chesa privata.
 
Siand in Cierf il clucher na taunt ot, abain ot avuonda per porter
ils sains, e 'l giuven Engiadinais da bun cho e da ferma chamma, as
resolvet el d' ir sül clucher per vair ils sains, sco cha mats da sia eted
faun que gugent, e lo chattet el ün sain nouv, bütta avaunt pochs anns,
et orno con la seguainta inscripziun:
<poem>Pasch gio del ât (ot),
In ât vos cours!</poem>
Non aviand il giuven Engiadinais l' ultima vouta podieu river con
sias notizias pü inavaunt cu fin a Cierf, e siand sto nels dis passos
favuogn, schi avessan sieus abonnents dellas otras vschinaunchas in val
Müstair quasi forsa podieu crajer, ch' el saja fundo in quellas palüds
traunter Cierf e Fuldera; pero que non ais il cas, sco ch' els observan
hoz. L' inviern fuorma eir lo tres quaistas palüds ün' exellenta punt da
glatsch e suravi quella üna buna via da schlitta, chi non ais auncha tuot
deda aint, e la sted cognoscha il giuven passagier ün po ils piaunchs cha
la prevenienta pisserusited dels abitants ho tschanto süls urs della streda,
accio ils peduns non as bagnan ils peis, e profitand quels ais el gnieu
liber ünguotta mel et in cas da grand prievel da fuonder, cognuoscha el
eir la streda, chi maina sün la bella … montagnetta da Lü, e giaro da quella
vart sü e gio dall' Aqua. Per quaista vouta non ho que fat da bsögn e
usche proseguescha el sieu requint. — In Fuldera sun la pü part dellas
chesas renovedas al gust odiern, usche ch' el co non ho fin ora chatto üngüns
… vers da noter. Passand Fuldera al füt dit, ch' el arriva uossa il
prüm a Furom, (ün bain con üna chesa solitaria, pero sün la streda), e
aviand el udieu a discuorrer a Zernez, cha lo in Furom saja ün indriz
güst' usche grandius, scu cha 'ls abitants da S-chanf … e Zuoz vöglian chi
saja via in Prastinaun, schi volet il giuven Engiadinais salüder il presi
==[[Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/111]]==
dent
… della grand' associaziun da Furom, pero que al gnit indicho, cha quel
s' hegia uossa retrat a Zernez e saja lo domicilio, zieva avair surdo la
direcziun dels affers ad ün Tirolais. — Usche fet il giuven Engiadinais
spert a proseguir sieu viedi et arrivet a Valcava. Neir lo non chattet el
pero üngüns vers vi allas chesas, solum al dschet ün bun amih, al quel 5
el fet qualche domandas … … in quaist reguard, cha avaunt anns as chattaiv'
il seguaint bel vers sur la porta del sunteri:
<poem>Nus eirans que cha vus essas,
Vus sarat que cha nus essans,
Vus essas, ma non sarat da contin,
Ingün immortal! …
Il temp fich cuort, — la vita inguotta.</poem>
Ün vers, chi eira a nos inclet bger pü bel ornamaint da quaist lö
da repos, co la nouva porta d' lain, fatta sainza üngün gust. Aunz cu ir
pü inavaunt, annotain nus auncha ün vers, scrit sün üna chesa a Cierf
<poem>… nellas „Chesas sura“. Chi tuna:
Eu qua fabrich, ma qua non stun,
Perche cha Dieu ais meis patrun.
Ün' otra staunz' el m' ha pinà,
Chi ais in tschel mia patria. 20</poem>
St. Maria ais incontestabel … … il lö principal della val Müstair, scu cha
sieus abitaunts saun eir que bain avuonda; perque as sola l' Engiadinais
sün sieus tours regulers tegner sü lò ün po pü löng, cur el arriva, e
traunter l' ün' e l' otra vouta ho el chatto da noter sü in quaista vschinauncha
… las seguaintas rimas u vers. Via d' üna chesa privata, in vicinanza
… della punt sur l' usche nomneda „ova della brunsina“ leget el l'
inscripziun italiauna:
<poem>Pensa di te e poi
Di me dirai
Que füss ün' exellenta regola, s' impisset el, solum cha tuot l' observess.
Vi d' ün' otra chesa observet el l' inscripziun tudais-cha: …
Ich achte meine Hasser
Gleich wie das Regenwasser. … …
A stova … cha il patrun avaiva bgers inimihs, s' impisset l' Engiadinais
u get pü inavaunt.
Via d' üna terza chesa leget el dinovo:
La vaira nöblia vain da virtüd
E na da saida e da valüd.</poem>
Üna vouta s' avaiva l' Engiadinais afat miss nel cho da volair ir
almain fin süsom l' Umbrail per vair la grandiusa streda sur il Stelvio e
==[[Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/112]]==
 
get in quaist intent fin süsom quella giassa da St. Maria, chi condüa
vers Umbrail, e nomneda, sch' el non as falla, „Sassibingel“, pero lo observet
… el chi gniss a plover e stovet turner.
Sia resoluziun füt pero tuottüna bain recompenseda, perche lo, sün
üna dellas ultimas chesas a maun dret giand in sü, observet el la seguainta
… rima, vairamaing originela:
<poem>Toni Bott ha bler provà,
Bön e mal, sco ch' ais gratia,
El disch, cha piers' 1) e chastördà
Saja compagn da povertà.</poem>
In Müstair observ' ün, ch' ün ais arrivo al pü extrem confin della
Confederaziun, scu eir della lingua ladina, e vicin al Tyrol. Lo volet
l' Engiadinais visiter il convent da muongias, dumandet il permiss, que
chi al gnit cuortamaing refüso, ad onte da sia tschera tuot afat innozainta.
El as contantet perque da vair la baselgia granda, chi ais lo dasperas,
nella quela as rechatta üna statua con l' inscripziun: …
 
Carolus Magnus <br/>
chi ho d' esser sto il fondatur del convent e della baselgia. In ultra
visitet el il bel sunteri e 'l buonder il mnet svessa gio nel ossari u charnaröl,
… seguond il dialect della val, inua el observet la seguainta inscripziun
… tudais-cha, … con las tuochantas figüras daspera.
<poem>Papst, Kaiser, König, Arm und Reich,
Im Tode sind wir alle gleich</poem>.
Il giuven Engiadinais ho usche quinto a sieus lectuors que ch' el ho
25 chatto fin co da ler vi allas chesas et oters fabricats in Engiadina bassa
e nella val Müstair; … hoz dimena maina el ils lectuors d' ün' otra vart,
cioe tres l' Engiadina sü e via in Bregaglia. El avaiva gia pü bod declaro,
… cha in Engiadin' ota non as chattan pü da tel sort versins u rimas
vi allas chesas, pero hoz confessa al da 's havair fallo, in spraunza ch' ün
errur confesso saja gia mez perduno. Guardand el pü bain intuorn, ho el
vairamaing eir in Engiadin' ota chatto qualche inscripziuns vi allas chesas
e que las pü bgeras in Samedan. Aunz cu las annoter, voul el pero observer,
… ch' el sto tschantscher hoz con sieus lectuors na ladin, dimperse
latin, essendo las inscripziuns in Samedan, dallas quelas el fo menziun,
35 quasi tuottas in quaista lingua. Que non fo pero ünguotta, eir scha sieus
lectuors imprendan ün po latin, quaista lingua veglia, della quela el ho
let in ün cudesch, cha solum duos lingias latin orneschan l' inter … hom, e
per quels chi pür non as vöglian resolver da piglier ulteriura cognoschenscha
1) piersa, taunt cu negligenza.<br/>
==[[Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/113]]==
da quaista lingua, mettaro el la traducziun romauntscha daspera. Usche
in Samedan ho el, spassegiand üna vouta intuorn per quaista bella vschinauncha,
… chatto las seguaintas. Vi ad üna chesa poch suot la baselgia,
sün la via vers Pontresina, as legia il seguaint:
<poem>Pax huic domui. — Pesch a quaista chesa. 5
In ultra:
In omnibus operibus tuis memento finis tui et in aeternum non peccabis,
… — que ais:
In tuottas tias ovras algorda 't da tia fin et in eterno non vainst …
a pcher. 10
Pü inavaunt:
Vivere mihi est Christus et mori lucrum. — que ais: …
Cristo ais mia vita e morir m' ais guadagn.
Deus dedit et dabit porro.
Dieu ho do e daro pü 'n avaunt.
Me mea delectant, te tua, unum quemque sua, — que ais:
A me daletta il mieu, a te il tieu e ad ogniün il sieu.
In ün' otra chesa ün po pü in gio, s' observa il seguaint dit:
Initium sapientiae
Reverentia Jehovae. </poem>
Il principi della sapienza ais la temma del Segner.
Giand our per il vih vers Celerina chattains sün la fatscheda d' üna
bain granda e veglia chesa, scha' ns fermains sün la plazzetta e guardains
in sü, la seguainta inscripziun: …
Benedicam tibi et semini tuo et multiplicabo illud siccud stellas: v. d.
Eau vögl benedir te e tia descendenza e la multiplicher scu la stailas.
In Celerina ho fin ora l' Engiadinais observo solum l' inscripziun
piglieda dal vegl poët latin Horaz: …
Felix qui procul negotiis.
Felici quel ch' ais lontaun da fatschendas.
Scu el ho udieu, as rechatta nel fabricat della fontauna salubra da
St. Murezzan medemamaing üna veglia inscripziun latina, e l' Engiadinais
fo quint la prossima sted da 's render allo per qualche dis, a vair l' exellent
… indriz da bagns, a converser ün po con il grand muond, chi scu
ch' el spera darcho lo as redunero et a laver gio tuottas rabgias e displaschairs 35
… cha sieus nonabonnents l' haun fat fin acco, et in quell' occasiun
annotaro el quell' inscripziun per la comunicher tiers bun' occasiun.
In la Bregaglia ho l' Engiadinais, abain cha la lingua italiauna ais
lo da chesa, divers amihs, e per sieu plaschair s' augmainta il numer da
quels da mez ann in mez ann; perque fo el sieus tours regulers eir in 40
==[[Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/114]]==
quaista valleda e s' ho eir lo annoto diversas inscripziuns, ch' el observet
vi allas chesas. Ellas sun natürelmaing in italiaun, pero scha 'l benevol
lectur non s' ho lascho stramanter tres il latin, chi ais passo avaunt, non
as laschero el auncha main tres il italiaun chi segue. In la Bregaglia
superiura non ha fin ora il giuven passagier savieu observer ingünas inscripziuns,
… abain cha qualchünas forsa suos-chessan … bain esser, particolermaing
… nel capoluogo Vicosoprano. A Promontogno pero observet el, poch
zieva esser passo quella bella galleria, chi fo üna per il passagier usche
surprendenta mutaziun del clima e prodotts della valleda, vi ad üna granda
10 chesa l' inscripziun seguainta:
<poem>Nel entrare hai da pensare che non sai se uscirai.
Nel uscide hai da pensare che non sta a te il retornare.</poem>
Richa in inscripziuns pera dad esser particolermaing la vschinauncha
da Bondo, situeda ün po our d' streda, ma in üna fich bella e fertila
15 pitschna planüra. Fin ora s' ho l' Engiadinais annoto las seguaintas. Vi
ad üna chesa sto scrit:
<poem>Quello che regno dal Ponente al Levante
Voglia benedir la casa ed i suoi abitanti.
Sün ün' otra chesa leget l' Engiadinais:
Chi usa frode nelle sue opere non abitara nella mia casa.
Perche sono sazio ormai di quelli che odiano la pace.</poem>
Il patrun stu avair agieu bger da combatter con adversaris, s' impisset
… l' Engiadinais legiand quaist' inscripziun, uossa saro el vairamaing
nella chesa della indisturbeda pesch.
25 Tuornand da Bondo a Promontogno tres üna senda pü cuorta, observet
… el in Bondo auncha la seguainta inscripziun vi ad üna chesa:
<poem>Chi sprezza il suo prossimo è privo di senno;
Ma l' uomo prudente se ne tace.</poem>
A Castasegna sun las chesas per la pli part renovedas seguond il gust
modern, et usche sun las inscripziuns levedas davent. Co füssans dimena
arrivos sün ün oter confin da nossa confederaziun.
In sias notizias ho l' Engiadinais fat con sieus lectuors, scu cha
ils magisters faivan pü bod con lur scolars per ils instruir nella geografia,
in als requintand il prüm dall' Africa, dall' America e pür l' ultim della
35 patria Schvizzera. Eir el ho comunicho a sieus lectuors que ch' el ho
chatto et annoto in vschinaunchas pü allontanedas, et als requinta pür hoz
las incripziuns ch' el ho chatto e let in Zuoz e S-chanf, … e que ais dvanto,
causa ch' el fin ora so novas … solum da duos. L' üna ais il monogramm
(pled u vers inu' ils custabs sun tessieus ün in l' oter) chi sto scrit sur la
porta della chesa veglia da scoula in Zuoz e chi tuna:
<poem>
</poem>
==[[Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/115]]==
<poem>
Tu Criste mea salus.
(Tü Christo est mieu salüd.)
1655 di 30 Gün.</poem>
L' otra ais l' inscripziun tudais-cha … vi al sain grand da S-chanf. …
L' ultim di del ann scuors füt cioe l' Engiadinais invido dels giuvens da
S-chanf … d' ir con els a suner our l' ann vegl, perche eir in S-chanf … ais
que üsaunza, scu in püssas vschinaunchas dell' Engiadina ota e bassa,
fors' eir in Val Müstair, cha nel ultim di d' ann ascendan ils giuvens il
clucher all' ura del mezdi et annunzian tres il majestus sun dellas campanas
… circ' ün' ura alla lungia cha ün ann da nossa vita terrestra vo vers
sia fin, que chi non ans pera zuond bricha trid.
L' Engiadinais accettet usche con plaschar l' invito e 's rendet sü 'l
clucher, güdet eir el a suner con tuot gust e zieva avair suno et ils sains
fermos, leget el vi al sain grand la seguaint' inscripziun: …
<poem>Zur Eintracht, zu herzinnigem Vereine 15
Ruf' ich die liebende Gemeine,
Ewigen, ernsten Dingen nur
Sei mein metallener Mund geweiht.</poem>
(Gegossen für die Gemeinde Scanfs von Franz Theuss in Felsberg 1839.)
Vzand ün bun amih cha l' Engiadinais annotaiva quaist' inscripziun,
al compartit quel auncha lotiers la seguainta notizia.
La saira dels 28 Avuost 1837 füt üna terribla saira. A plovaiva
deruottamaing, e las chalavernas seguitaivan spessamaing l' ün' a l' otra e
sclerivan con lur fö fulminant la s-chürezza … della not, usche ch' ogni momaint
… paraiva la vschinauncha in flamma. Ils tuns chi seguivan consquassaivan
… il terrain e las chesas, usche cha la fin del muond paraiva vicina.
Co crudet la saetta sün il clucher, büttet la crusch e la bandera per terra,
danaget il bel elmo da medem, il quel siand da mür fin sü som, glüscha sco
ün clucher d' marmor gia sül chaunt da St. Murezzan incunter al passagier,
fendet il sain grand, usche cha quel stovet gnir bütto da növ e 'l clucher 30
renovo. Ün hom, chi in quella saira volaiva passer la streda e chi nel
momaint, cha la saetta crodet, as rechattaiva na löntsch della baselgia, füt
della forza della saetta scu colpieu e bütto per terra, sainza pero soffrir
alchüna lesiun, usche ch' el poch zieva podet alver e 's render in sia chesa
e suot sieu tet tutellar.
L' Engiadinais ingrazchet a sieu amih per la comunicheda notizia,
scu eir als giuvens in generel per l' invita e proseguit sieu viedi, aviand
el güst in quel di da fer sieu tour nell' Engiadina bassa.
Ultra las già comunichedas inscripziuns ho el in ogni vschinauncha
observo bgeras auncha sün las plattas sepulcrelas nels sunteris e nellas 40
==[[Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/116]]==
baselgias, perche l' üsaunza da conserver tres üna lapide sepulcrela et ün'
inscripziun la memoria dels trapassos, ais fich veglia e fich humauna, perque
eir usche generela, ch' ün la chatta traunter tuots pövels e in tuottas contredas.
 
. Da quellas non s' ho fin ora l' Engiadinais annoto üngünas, forsa
dvainta que pü tard. Almain ais que sia intenziun da raccoglier las pü
originelas e las pü bellas. Difficilmaing chattaro el pero üna pü originela
cu quella chi ho dad esser steda fatta per il dücha Choiseul, minister da
Frauntscha suot Louis XV, chi morit 1785, laschand inavous grands dbits
e chi tuna:
<poem>10 Ci - gît Choiseul, d' empruteuse mémoire
Qui toujours emprunta, jamais ne rendit,
Seigneur! S' il est dans votre gloire,
Ce ne peut être qu' à crédit.
Co posa Choiseul, scu debiteder in memoria,
15 Chi saimper impraistet e mê non ho pajo.
Segner! Sch' el ais uosso cusü in Tia gloria,
Schi ais que sün credit, cha Tü quella l' hest do.
Üna pü originela cu quella, ch' ün doct originel tudaisch giavüschaiva
da' s lascher metter e chi tuna:
20 Co posa l' ossa mia,
Eau vless chi füss la tia.
saro auncho pü difficil da chatter.
La pü bella ais bain pero quella, cha il maun dels aungels ho scrit
sün la platta, ch' ün chattaiva nel üert da Josef e chi tuna per tuott' uraglia
humauna usche allegrusamaing:
Resurexit non est hic.
(El non ais qui, l' ais resüsto.)
Crajains, sperains in quel, al quel quaist' annunzia valaiva et eir per
nus l' ura arrivero!
 
Scu cha que sovenz incuntra, ch' ün vezza que chi ais dalöntsch e
passa suravi que chi ais dasperas, usche ais que incuntro eir al giuven
Engiadinais in passand tres la bella vschinauncha da Bevers. El ho
comunicho versins, chi as chattan scrits vi ad edificis da vschinaunchas
bger pü allontanedas, sainz' observer fin al ultim temp ün' inscripziun chi
as chatta vi ad üna chesa circa in mez la vschinauncha nomneda, e que
tuot sper la streda e chi tuna in seguainta maniera: …
A Jehova principium
A Jehova finis esto.
Omnia cum Deo
Et nihil absque eo.
J. W. 1715.</poem>
==[[Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/117]]==
Da Jehova vain il principi, da Jehova la fin.
Tuot con el (Dieu) e ünguotta sainza quel.
Cha Pontresina saja üna bella vschinauncha e ch' ella per sieus contuorns
… romantics dvainta pü e pü interessanta, que ais contschaint; perque
ais ella nel cuors della sted eir frequenteda sovenz dad esters, chi da lo
davent faun lur excursiuns, visitand cura il Bernina con sia chapütscha
alva et orneda da diamants, cura Mr. Languard, con sia vista stupenda,
cura oters da quaists grands signuors nella vicinanza. Que ais tuot natürel
dimena, cha eir l' Engiadinais non passa a quaista vschinauncha speravi,
anzi el quinta lo divers amihs, clamma in diversas chesas, aunz cu passer 10
la montagna e traunter üna e l' otra vota s' ho el annoto las seguaintas
inscripziuns, chi' s chattan a Pontresina. Sur l' intreda d' ün üert sto scrit:
La critica ais facila.
 
abain cha 'l üert stess non ais zuond bricha … a criticher, perche sia patruna,
scu in generel las damas da Pontresina, as daun fadia a cultiver lur üerts 15
et a trer bellas fluors. Vi ad ün' otra chesa leget l' Engiadinais l' inscripziun
seguainta: …
<poem>Mieu intrer e mieu uscir saja in non del Segner.
Vi ad üna terza chesa:
Sbütter il muond e sieus costüms,
Sbütter dals crastiauns üngüns,
Et eir sbütter saimper se svess,
Sbütter il sbüttamaint istess …
Dals prus ais drett' üsaunza
Chi spettan l' eterna staunza. 25</poem>
Gnand l' Engiadinais üna vouta l' inviern passo sur Bernina et aviand
fraid, volvet el aint in üna chesa per as s-choder, … e gnand el invido in
stüva, chattet el la seguainta inscripziun intaglieda sur l' üsch vi, scu que
as chatta sovenz in chesas pü veglias:
Beo l' hom, chi temma Dieu, quel vain ad avair ventüra.
Proseguind el lura sieu viedi, per arriver a sieu lö da demura, avet
el aunch' il temp, d' annoter las seguaintas duos lingias, chi staun scrittas
vi ad ün' otra chesa a Pontresina e chi daun tschert ün bun cussagl a quel
chi giavüscha d' esser fortüno:
Fo tieu dovair da cristiaun,
Schi at giaro que bain a maun.
Cha il bagn da St. Murezzan saja nel cuors della sted passeda sto
fich frequento, quo ho il „Fögl d' Engiadina“ insembel con oters
„fögls“
già pü bod fat contschaint. Eir il giuven Engiadinais non ho mancho
da' l visiter da temp in temp, d' üna vart per vair il grand
==[[Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/118]]==
muond, chi 40
durante quaista cuorta stagiun as raduna allo, e da l' otra vart per tschercher
qualche inscripziuns intuorn quaistas fontaunas salubras e già Sa vegl inno …
contschaintas. Con tuotta fadia ch' el s' ho do, non ho el chatto üngünas,
pero ün rispettabel bun amih al relatet il seguaint:
„Nel recint della fontauna veglia minerela in St. Murezzan as
rechattaiva üna platta d' marmor nair, ida in töchs con la piglier our, e
sün quella eiran incis ils seguaints vers latins:
<poem>Aspera quas quaeris lympas dant salubres,
Grata sub ingratis rupibus unda fluit:
10 Nunc alii Cereris jactent et munera Bacchi,
Omnis opes Tellus ducit ubique suas.
Büsinus, Silvaplanens, … … V. D. M. fec.,
ils quels as laschan tradür in romauntsch circa uschea:
Our d' aspers spelms sandet aqui fluescha,
15 In uonda grata, sün ingrat terrain.
Ils duns da Ceres e da Baccho pür ch' ün esultescha
Natüra dapertuot evr' il benefic sain.“</poem>
Il giuven Engiadinais l' ingrazchet per sa complaschenscha e returnet
quella vota pü containt a chesa. — Ün' otra vota eir' il giuvon passagier
instrado per ir in Bregaglia e gnit traunter Silvaplauna e Segl surprais
d' ün temporel. Bletsch vain ogni ün poch gugent, usche eir il giuven
Engiadinais brich, abain cha la plövgia mê non penetra pü inavaunt co
fin sün la pel; perque fügit el in ün mulin, chi eira lo sper la streda,
perche il nom „mulin“ ho in tuot il muond civiliso ün bun cling, … na
usche bun pero in generel quel del muliner e dellas mulineras. Fand lo
in quaist mulin il giuven passagier sias reflessiuns supra l' ora e supra la
streda ch' el avaiv' auncha da fer, crudet sieu sguard sün ün' inscripziun
chi' s chattaiv' allo e cha ün muliner ün po malignet po avair lascho fer.
Ella tuna:
<poem>Alla duonn' et al mulin,
Saimper mauncha qualchosin.</poem>
Forsa deriva quaist' inscripziun da temps pü vegls e scha' ls mulins
non s' haun müdos, s' haun forsa müdedas las duonnas, s' impisset l'
Engiadinais, e proseguit sieu viedi, büttand il solagl darcho sieus amabels razs
gio sün la terra. Aunz cu passer la muntagna da Malögia volvet il
giuven Engiadinais a Segl aint nella chesa da posta per fortificher ün po
sieu stomi, … perche que ais saimper sia maxima da metter ün bun fö in
pigna aunz cu ir sur üna muntagna, e quaista maxima po el our d' experienza
… arcomander ad oters passagiers, saja ch' els passan nel temp d' sted
u particolermaing d' inviern; la maxima ais buna e proveda. Lo non
==[[Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/119]]==
chattet el solum ün' amiaivla accoglienza et ün bun magiöl vin, dimperse
eir üna plaschaivla giuvn' ustera e la seguainta originela incisiun vi alla
parait della stüva, chi eir per si' antiquited merita d' esser annoteda.
<poem>1574. Bartolomeus Federicus.
Festina lente
Tempora, tempore, tempora, —
chi significha in romauntsch circa il seguaint:
Chi vo plaun vo saun.
Il temp tres il temp moderescha
U lascha crescher erva suravi. 10</poem>
Ün' otra vota volaiva l' Engiadinais passer la montagna da Güglia
per ir nella val Surset u Surses a tschercher abonnents per il „Fögl“,
essendo cha eir in quaista val ais la lingua romauntscha da chesa. Que
eira d' inviern e quelvoutas ais d' üna vart della montagna bell' ora e quiet,
intaunt cha da l' otra ais vent e brüscha. Arrivand alla somited ta Güglia, 15
chatted l' Engiadinais ün ferm e fraid vent, chi 'l boffaiva in fatscha e
tempests da naiv düra ch 'l saglivan nels ögls e pizchaivan il nes. El
passet tuottüna l' usteria della Veduta crajand d' arriver a Bivio taunt pü
spert in üna stüva choda, pero arrivand el gio vers Nalac non podet el
pü inavaunt. — A nos lectuors chi non sun contschaints con quaista 20
montagna forsa, stovains remarcher cha Nalac ais üna pitschna filiela da
Bivio, constitenta our da 6 — 8 chesettas, ün po suot streda et ün töch
suot la somited da Güglia, circa lo, inua las vuolps e las leivras as dian
la buna not. Il giuven passagier stordschet usche gio della streda vers
Nalac, pero poch gugent e s' impissand cha que saja ün nosch segn per
las fatschendas ch' el avaiva da fer sco supra indicho e sgüra ch' el avess
interamaing pers il curaschi e füss l' oter di turno, sch' el non füss sto
arvschieu in quaist pitschen vih usche amiaivelmaing e non avess l' otra
damaun chatto nella chesa, chi 'l det albergo, il seguaint animant versin
tudaisch, incis sur l' üsch della stüva: 30
<poem>Des Morgens denk' an deinen Gott,
Des Mittags iss vergnügt dein Brod,
Des Abends denk' an deinen Tod,
Des Nachts verschlafe deine Noth.</poem>
A sieu retourn dal Surset, inua el in tuot la valleda chattet ün sulet 35
abonnent per il Fögl, clamet il giuven Engiadinais a Celerina in chesa
d' ün amih, chi zieva l' avair sport ün bun magöl vin, il fet eir attet sün
la seguainta inscripziun vi ad ün talvo in vicinanza della baselgia e chi
fin ura non ais auncha steda comunicheda:
<poem>
</poem>
==[[Pagina:Decurtins - Rätoromanische chrestomathie, VIII.djvu/120]]==
<poem>
Gloria, vis, et honor,
Fastus sapientia mundi,
Dum florere putas,
Languida facta ruunt.
5 Jachiam Marulaun Anno 1652.
Chi voul dir in romauntsch:
Gloria, forz' ed onur,
Superbia, sabgenscha del muond,
Cur tü las crajast in flur,
S' indeblischan e croudan zi zuond.</poem>
Ün' otra vouta passet l' Engiadinais la montagna d' Alvra, la quela
el passa gugent abain la streda ais noscha; perche a sia idea non ais
üngüna montagna in nos chantun pü bella e pü plaschaivla da passer, nel
temp d' sted cioe, cu quaista, e sch' el podess cumander, fess el avrir sur
15 quella üna streda usche bella et usche leda scu la streda austrica del
Finstermünz. Arrivand el a Bravuogn, chattet el bain lò divers buns
amihs e bgeras bellas chesas, pero inscripziuns vi a quellas üngünas particuleras,
… sch' ün non voless annoter quella ch' ün chatta uschigliö suvenz
eir in otras vschinaunchas e chi tuna:
<poem>20 N. N. ha fabrichà,
Dieu benedescha chi l' aint stà</poem>.
Que ais contschaint, cha da Bravuogn a Chastè maina uossa üna
bella streda nouva, chi condüa il viagiatur il prüm tres il contschaint Crap
da Bravuogn e lura tres la vschinauncha da Filisur, la quela non ais neir
25 brich üna dellas minimas in Israel. Passand l' Engiadinais tres quaista
vschinauncha in üna bella damaun a bun' ura, s' annotet el las seguaintas
inscripziuns ch' el chattet vi allas chesas. — Vi ad üna circa in mez la
vschinauncha sto scrit:
<poem>Anuente Jehova hae aedes erectae
impensis Pauli Grosi 1731 di 27 May.
Faciat Ter. Opt. Max.
Ut post brevem inhabitationem
Beetur aedibus coelestibus
Hosqes in orbe fui
Mox civis … et incola coelis.
Chi significha in romauntsch circa il seguaint:
Con admissiun da Jehova ais fabricheda
Quaista chesa a cuost da Paul Gros.
Fatscha il triunic omnipotaint Dieu,
Cha zieva quaista cuorta dimura
</poem>