Giovannes Mathis: differenze tra le versioni

Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
Mizardellorsa (discussione | contributi)
Nessun oggetto della modifica
Mizardellorsa (discussione | contributi)
Nessun oggetto della modifica
Riga 486:
 
„. . . . vzand la romantica Bregaglia, pareda da sieu vstieu da
35 prümavaira verd da spraunza e richamo d' innombrablas fluors d' ogni
colur, e giand vers chesa, ans paraiva cha il terrain sulevess noss peis,
cha' l chaunt dels utschelins ans dschess: sajas bainvis darcho in patria nossa!“ …
Riga 513:
da 12 charrs, con sezs verds, e tuotts manadschunz vaivan sü ün tremend
cilinder (sco as portaiva da que temp), e las giuvnas chapels con elas da
var 30 cm lungezza e largezza, e grands sindels verds. La saira tramegl, 20
in chesa Camenisch, uossa Canova! . . . .“
Riga 519:
Peter; ils duos frers vulaivan surpigler insembel la direcziun del negozi
da lur quino Gudinchett, chi el as vulaiva retrer in patria. Ma Peter
Mathis s' amalattet, e muritt a Toulon il di da Nadel 1845. Sieu frer 25
Giovannes and discuorra in sia lavur: Avaunt 50 anns. — La prümavaira
1846, siand cha Sar E. Gudinchett turnett in patria, Giovannes Mathis
surpiglett el la direcziun del negozi. La sted del 49 passett el darcho a
chesa, allegramaing; … poi turnett el a Toulon. Nel principi del 1850 gnitt
el darcho a chesa, a fer nozzas cun giunfra Ursula Lendi, Cun sa duonna 30
turnett el a Toulon, nel negozi. Lò restett el fin als 64, sch' ün fo abstracziun
… d' ün viedi in patria nel 56, fatt cun la famiglia. Nel 1864,
Mathis ceditt sieu negozi a Toulon a sieu quino Leonard Lendi e partitt
cun ils sieus per Engiadina. El as stabilitt in sa chesa a Crasta e faiva
quint da ster lò. Ma fingiò nel 65, per circostanzas da famiglia, el e sa 35
famiglia abbandunettan la prüveda chesetta da Crasta per gnir a ster a
Schlarigna nella crusch alva, hoz Hotel Muragl. Lò Giov. Mathis e sa
Riga 535:
fin nel 68. Allura Mathis e sa famiglia turnettan a Crasta in lur chesa.
 
Nel 69, Schlarigna al tschernitt cuvih; el administrett sieu uffizi cun zeli, 40
intelligenza e bunted. Nel 1870, Mathis as cumprett aint vschin da Schlarigna.
… Lò quintaiva 'l da ster definitivamaing, in pos. Ma que nun fütt
Riga 541:
stabilieu a Genova, inua el possedaiva duos negozis, ex Fonio. Quists
negozis in seguit della mort da Sgr. Rocco vaivan pers lur direcziun.
 
Uschea, in nom da Dieu noss Giovannes Mathis as deciditt da banduner
aunch üna vouta l' Engiadina e dad ir cun sa famiglia a Genova a surpigler
Line 554 ⟶ 555:
all' Hotel Murail. E saimper ho 'l per mauns qualche lavur, qualche
scrivanda.
<poem>
 
Beatus ille qui procul negotiis
. . . . Ad multos annos, barba Giovannes! …
<7poem>
 
Tela ais in pochs pleds la vita da Giov. Mathis. Que ais la vita
Line 573 ⟶ 575:
vis la transiziun. El vezza l' Endina nouva. Daspö taunts anns ho 'l vis
ed observo Engiadina ed Engiadinais cun sieus buns ögls chi vezzan cler.
 
Ma per cunuoscher vairamaing Engiadina ed Engiadinais nun basta que
da cunuoscher l' Engiadina svessa. Ün stu eir cunuoscher l' ester, las
Line 595 ⟶ 598:
ün Giovannes Mathis. Per que voul que traunter oter ün temperamaint
ed üna sensibilited superiura da poet ed ün grand dun d' observaziun.
 
Difatti, il poet vezza chosas cha nus oters nun vzains; el oda vuschs cha
nus oters nun udins; el ho ideas cha nus oters nun vains. E que cha 'l
observa retegna 'l cun memoria da fier per anns ed anns e so reprodür 15
cun vivacited, cun forza ed evidenza. Ch' ün legia be sa descripiziun da
tscherts tips cha 'l poet ho observos in sia infanzia!
 
Mathis avaiva las qualiteds da poet. Ma que nun bastaiva. Perche
quistas qualiteds eiran latentas, eiran zuppedas. Que eira necessari cha 's
manifestan, cha cumperan e 's muossan alla glüsch del dì. Per que vulaiva 20
… que qualchosa chi sdasda our il poet, ün grand impuls, avvenimaints
capabels da l' impressiuner profuondamaing e da 'l fer sentir il bsögn de
creer ouvras poeticas. Che avvenimaints l' haun do quist impuls? Lossupra
… vains fingiò ditt noss idea: seguond nus, Mathis ho survgnieu quist
impuls tres sieus viedis nell' ester. 25
El ho saimper amo profuondamaing l' Engiadina. E la sort ho
vulieu cha 'l passa lungs anns dalöntsch da sa patria. Partenzas e cumgios
… al daivan mincha vouta ün sconquass al cour. E in terras lontaunas
l' increschantüna l' assagliva, potenta, scu cha l' ho assaglieu il sudo
schvizzer a Strassburg sülla schanza. Allura sieus impissamaints viaggiaivan 30
sur munts e vals in patria, a Schlarigna; … el revzaiva Schlarigna, sa chesa,
ils sieus, ils amihs da sa bella giuventüna. E que cha 'l vzaiva cun
l' ögl del spiert, cumanzett el a descriver — a descriver in sieu idiom,
in noss cher rumauntsch. Que eira sieu refugi nellas uras d' increschantüna.
… Uschea Mathis ais dvanto poet tres l' amur da sieu pajais, amur 35
affino tres lungias absenzas. Ma scha que ais vaira cha la dmura nell' ester
ho do il prüm impuls a sa producziun poetica, schi dall' otra vart quista
dmura ho bain eir ritardo sieu svilupp. Vains vis cha Mathis nun eira
all' ester ne per spass ne per ludi; … el eira all' ester per lavurer. E lavuro
ho 'l indefessamaing. Uschea restaiva poch temp per otras occupaziuns, 40
stüdis e poesia. Bain löng, Mathis nun pudaiva dedicher grand temp alla
lectura. Uschea a Bruxelles: lò ho 'l pudieu ler fich poch. Que müdett
poi nel cuors dels anns, a Toulon; … lò noss poet ho pudieu ler bger; … lò el
ho lett traunter oter las ouvras da Sue, da Dumas, da Victor Hugo; e
5 cun plaschair speciel quellas da Lamartine. Dal 64 al 69, in Engiadina,
ho 'l poi stüdgio specielmaing las ouvras da Schiller e Gœthe; durante
que soggiorno ho el eir compost diversas poesias, da sas prümas, p. ex.
quella intituleda „Sül Languard“, etc. A Genova finelmaing Mathis ho
savieu chatter temp a möd da cultiver la poesia. Ma eir lò in prüma
10 lingia stuvaiva gnir fatta la lavur. Mathis lavuraiva in „Fossetel“. E cur
cha la lavur al laschaiva ün mumaint liber, as mattaiva 'l alla scrivanda.
 
Compatriots chi gnivan a 'l visiter l' haun chatto lò in Fossetel componind
sas ouvras!
 
Sas ouvras sun fich numerusas.
15 (Vair register i. f.!)
15 (Vair register i. f.!)
 
Üna part ais aunch uossa inedita, p. ex. las Memoiras d' infanzia e
giuventüna. Nun dubitains cha las ouvras ineditas gnaron publichedas bain bod.
Que chi ais stampo, as chatta nel Fögl d' Engiadina, nella benemerita
… Dumengia Saira ed in nossas Annalas. Qualchosa eir nell' Helvetia. —
 
20 Per que chi risguarda la natüra da sas ouvras, Mathis and ho scritt
dramaticas, liricas ed epicas,
Ouvras dramaticas sun in prüma lingia l' Orfna da Segl, u l' Innozainta,
… ün frütt da sieu soggiorno engiadinais zieva il 1890. Quist' ouvra
fütt rappreschenteda tres la societed dramatica da Samedan, nel 1897, cun
25 bellischem success.
 
Otras ouvras dramaticas sun:
La predgia da Giunfr' Annetta.
 
Ils Grischuns s-chatschos … da Vnescha, e vair cour cristiaun, etc.
Fich considerabla ais poi la producziun lirica da Mathis.
30 In medema pudains distinguer 2 categorias: las poesias d' occasiun,
e las otras. Las ultimas sun suvenz vairamaing distintas … … tres la bellezza
e nöblia d' ideas e da fuormas. Ch' ün legia p. ex. la bell' ouvra chi porta
Line 658 ⟶ 672:
Saira 1897, p. 349). Quist' ouvra ais steda curuneda al concuors internaziunel
35 dels dialects e dellas linguas ladinas, a Montpellier nel 1878.
 
Unuraunza bain meriteda.
 
Traunter sas poesias d' occasiun ais que bain vaira ch' ün ho vulieu
criticher l' üna u l' otra; ün ho observo cha l' üna u l' otra eira fatta
Line 667 ⟶ 683:
fer üna poesietta lossupra. Primo, l' avvenimaint ais solitamaing fich
banel, roba chi accada mincha dì: Caio ho vis la glüsch del dì, u Sempronio
… as marida, u il tatt da Tizio ais mort. Scu ditt, que sun avvenimaints 5
… banels chi nun comportan solitamaing üna granda elevaziun lirica.
 
Inoltre, ils poets and haun discurrieu millieras da voutas; Giovannes Mathis
sulett forsa dunzainas da voutas. In quistas condiziuns, che as ho que
da dir da nouv? Auncha sch' ün vess ün po temp. Ma na, que as tratta
da fer spert: Caio stu gnir battagio, Sempronio nun vezza l' ura da 's 10
marider, el ho prescha; ed il tatt da Tizio stu gnir sepulieu. Dunque il
poet fo spert! Uschea ais que bain inevitabel cha mincha pled nun po
gnir pso sün la paisa dell' or.
 
Ch' ün legia las poesias d' occasiun da Caderas e ün farò necessariamaing
… la medema experienza. La disgrazcha nun ais granda. Il scopo 15
da telas lavurettas nun ais minimamaing quel dad eriger ün monumentum
aere perenius, ne d' aspirer all' immortalited. Na. Que as tratta unicamaing
… da fer plaschair ün mumaint, da spordscher in amabla fuorma ün
bun pled da gratulaziun u da confort nellas varias contingenzas della vita.
Scha la lavuretta raggiundscha que scopo, schi tuott vo bain. E üngün 20
nun ho il drett da pretender da pü. E quist scopo, las poesias d' occasiun
da Mathis al raggiundschan plainamaing.
 
Mathis ho creo eir ouvras epicas: Romans, novellas, requints, anecdotas.
… Lò ais sa forza e sieu elemaint. Lò lascha 'l d' vart ritmo e
rima; ritmo e rima lian la fuorma; la fuorma nun ais libra; ritmo e 25
rima lian l' idea, l' idea nun ais libra, la stu fer per cummand. Diversamaing
… nella prosa: lò la fuorma ais libra, l' idea ais libra, la po as
mover in liberted, la po spassager a dretta e a schnestra, inavaunt e inavous.
… Lò, nella prosa il scrittur po giodair la dutscha liberted, el po discuorrer
… libramaing. Uschea fo eir noss Mathis. In sas ouvras da prosa 30
dial libramaing que cha sieu cour al disch. E sieu cour che al dial?
 
Sieu cour al disch da discuorrer dall' Engiadina e dals Engiadinais. E el
ubbedescha alla vusch da sieu cour; el discuorra d' Engiadina e d'
Line 701 ⟶ 721:
l' Engiadina nun 'l ais ester; ünguotta chi interessa l' Engiadina nun 'l
ais memma pitschen. Engiadinais in vita e mort!
 
El descriva ils giuvens, lur partenzas per l' ester, lur cumgios, lur
retuorns in patria e las allegreas vacanzas. 40
 
El descriva las giuvnas.
 
El descriva giuvens e giuvnas insembel a tramegls e marendas, charredas,
… e schlittedas, ad imsüras sü d' alp.
 
El descriva ils vegls — noss vegls chi haun passo la mited da lur
5 vita per il muond intuorn. El als descriva a zunft, in radunanza ed in
Line 714 ⟶ 738:
10 cuorra e cuorra dal chüern, sainza pos, saimper inavaunt, e pleds e pleds
cuorran e cuorran dallas laungias sainza pos, saimper inavaunt . . . .
<poem>
Cu descriva 'l?
El descriva scu cha 'l vezza.
E el vezza scu cha 'l guarda.
</poem>
15 El guarda glieud e chosas cun bunted, cun amur, cun filosofia seraina.
 
15 El guarda glieud e chosas cun bunted, cun amur, cun filosofia seraina.
Per tuotts sieu cour ho s-chazzis … d' affecziun. Ma in prüma lingia per
l' Engiadina ed ils Engiadinais. Lò sieu affecziun nun ho limits; … el ais
inamuro da sa patria e da sieus compatriots. Uschea po que dvanter co
e lò cha Schlarigna e l' Engiadina cumperan scu ün' idillica Arcadia, e
20 cha Schlarinots ed Engiadinais tar Mathis cumperan co e lò squasi memma
buns . . . . Mathis als vezza uschea. Saron eir uschea. Que nun tuocha
a me da güdicher. In ogni cas taunt ais tschert: in generel noss poet
vezza bain, vezza cler; … el vezza las chosas scu cha sun e las descriva scu
cha sun. Uschea sas ouvras sun ün spievel nel quel ün vezza l' Engiadina,
25 ils lös, las persunas, ils avvenimaints. Lò as spievla fidelmaing la
vita intima, la modesta vita d' imincha dì d' ün bun e prüvo pövlet. In
quist rapport las ouvras da Mathis varon saimper la valur da vairs documaints.
 
… E già que co farò ch' ün nun pudarò mê smancher las ouvras
ed il nom da Giovannes Mathis.
 
R. A. Gianzun.