Giovannes Mathis: differenze tra le versioni

Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
Mizardellorsa (discussione | contributi)
Porto il SAL a SAL 25%
 
Mizardellorsa (discussione | contributi)
Nessun oggetto della modifica
Riga 526:
all' ester ne per spass ne per ludi; … el eira all' ester per lavurer. E lavuro
ho 'l indefessamaing. Uschea restaiva poch temp per otras occupaziuns, 40
stüdis e poesia. Bain löng, Mathis nun pudaiva dedicher grand temp alla
lectura. Uschea a Bruxelles: lò ho 'l pudieu ler fich poch. Que müdett
poi nel cuors dels anns, a Toulon; … lò noss poet ho pudieu ler bger; … lò el
ho lett traunter oter las ouvras da Sue, da Dumas, da Victor Hugo; e
5 cun plaschair speciel quellas da Lamartine. Dal 64 al 69, in Engiadina,
ho 'l poi stüdgio specielmaing las ouvras da Schiller e Gœthe; durante
que soggiorno ho el eir compost diversas poesias, da sas prümas, p. ex.
quella intituleda „Sül Languard“, etc. A Genova finelmaing Mathis ho
savieu chatter temp a möd da cultiver la poesia. Ma eir lò in prüma
10 lingia stuvaiva gnir fatta la lavur. Mathis lavuraiva in „Fossetel“. E cur
cha la lavur al laschaiva ün mumaint liber, as mattaiva 'l alla scrivanda.
Compatriots chi gnivan a 'l visiter l' haun chatto lò in Fossetel componind
sas ouvras!
Sas ouvras sun fich numerusas.
15 (Vair register i. f.!)
Üna part ais aunch uossa inedita, p. ex. las Memoiras d' infanzia e
giuventüna. Nun dubitains cha las ouvras ineditas gnaron publichedas bain bod.
Que chi ais stampo, as chatta nel Fögl d' Engiadina, nella benemerita
… Dumengia Saira ed in nossas Annalas. Qualchosa eir nell' Helvetia. —
20 Per que chi risguarda la natüra da sas ouvras, Mathis and ho scritt
dramaticas, liricas ed epicas,
Ouvras dramaticas sun in prüma lingia l' Orfna da Segl, u l' Innozainta,
… ün frütt da sieu soggiorno engiadinais zieva il 1890. Quist' ouvra
fütt rappreschenteda tres la societed dramatica da Samedan, nel 1897, cun
25 bellischem success.
Otras ouvras dramaticas sun:
La predgia da Giunfr' Annetta.
Ils Grischuns s-chatschos … da Vnescha, e vair cour cristiaun, etc.
Fich considerabla ais poi la producziun lirica da Mathis.
30 In medema pudains distinguer 2 categorias: las poesias d' occasiun,
e las otras. Las ultimas sun suvenz vairamaing distintas … … tres la bellezza
e nöblia d' ideas e da fuormas. Ch' ün legia p. ex. la bell' ouvra chi porta
il titul: L' ovel della Bernina ed il cuors della vita umauna. (Dumengia
Saira 1897, p. 349). Quist' ouvra ais steda curuneda al concuors internaziunel
35 dels dialects e dellas linguas ladinas, a Montpellier nel 1878.
Unuraunza bain meriteda.
Traunter sas poesias d' occasiun ais que bain vaira ch' ün ho vulieu
criticher l' üna u l' otra; ün ho observo cha l' üna u l' otra eira fatta
ün po alla schvelta. Ma co la resposta ais fich simpla. Ch' ün s' impaissa
40 … be ün po cu cha similas poesias d' occasiun vegnen fattas e stöglan …
gnir fattas. Co capita tuott in üna vouta ün Tizio qualunque tar noss
poet; … el al quinta ün avvenimaint, ed al giavüscha instantemaing da vulair
fer üna poesietta lossupra. Primo, l' avvenimaint ais solitamaing fich
banel, roba chi accada mincha dì: Caio ho vis la glüsch del dì, u Sempronio
… as marida, u il tatt da Tizio ais mort. Scu ditt, que sun avvenimaints 5
… banels chi nun comportan solitamaing üna granda elevaziun lirica.
Inoltre, ils poets and haun discurrieu millieras da voutas; Giovannes Mathis
sulett forsa dunzainas da voutas. In quistas condiziuns, che as ho que
da dir da nouv? Auncha sch' ün vess ün po temp. Ma na, que as tratta
da fer spert: Caio stu gnir battagio, Sempronio nun vezza l' ura da 's 10
marider, el ho prescha; ed il tatt da Tizio stu gnir sepulieu. Dunque il
poet fo spert! Uschea ais que bain inevitabel cha mincha pled nun po
gnir pso sün la paisa dell' or.
Ch' ün legia las poesias d' occasiun da Caderas e ün farò necessariamaing
… la medema experienza. La disgrazcha nun ais granda. Il scopo 15
da telas lavurettas nun ais minimamaing quel dad eriger ün monumentum
aere perenius, ne d' aspirer all' immortalited. Na. Que as tratta unicamaing
… da fer plaschair ün mumaint, da spordscher in amabla fuorma ün
bun pled da gratulaziun u da confort nellas varias contingenzas della vita.
Scha la lavuretta raggiundscha que scopo, schi tuott vo bain. E üngün 20
nun ho il drett da pretender da pü. E quist scopo, las poesias d' occasiun
da Mathis al raggiundschan plainamaing.
Mathis ho creo eir ouvras epicas: Romans, novellas, requints, anecdotas.
… Lò ais sa forza e sieu elemaint. Lò lascha 'l d' vart ritmo e
rima; ritmo e rima lian la fuorma; la fuorma nun ais libra; ritmo e 25
rima lian l' idea, l' idea nun ais libra, la stu fer per cummand. Diversamaing
… nella prosa: lò la fuorma ais libra, l' idea ais libra, la po as
mover in liberted, la po spassager a dretta e a schnestra, inavaunt e inavous.
… Lò, nella prosa il scrittur po giodair la dutscha liberted, el po discuorrer
… libramaing. Uschea fo eir noss Mathis. In sas ouvras da prosa 30
dial libramaing que cha sieu cour al disch. E sieu cour che al dial?
Sieu cour al disch da discuorrer dall' Engiadina e dals Engiadinais. E el
ubbedescha alla vusch da sieu cour; el discuorra d' Engiadina e d'
Engiadinais; el discuorra dals giuvens e discuorra dals vegls; el discuorra da
mattas e discuorra da matts; … el tratta ils temps vegls e tratta ils temps 35
nouvs. Tuott que chi ais Engiadina al sto a cour; ünguotta chi risguarda
l' Engiadina nun 'l ais ester; ünguotta chi interessa l' Engiadina nun 'l
ais memma pitschen. Engiadinais in vita e mort!
El descriva ils giuvens, lur partenzas per l' ester, lur cumgios, lur
retuorns in patria e las allegreas vacanzas. 40
El descriva las giuvnas.
El descriva giuvens e giuvnas insembel a tramegls e marendas, charredas,
… e schlittedas, ad imsüras sü d' alp.
El descriva ils vegls — noss vegls chi haun passo la mited da lur
5 vita per il muond intuorn. El als descriva a zunft, in radunanza ed in
famiglia.
El descriva las veglias. E que ais perfin üna da sas spezialiteds.
Sun tipicas, sas veglias dallas laungias füersas chi taglian e fuoran. In
chadifö e a bügl — que pera da las vair e surtuott da las udir! … L' ova
10 cuorra e cuorra dal chüern, sainza pos, saimper inavaunt, e pleds e pleds
cuorran e cuorran dallas laungias sainza pos, saimper inavaunt . . . .
Cu descriva 'l?
El descriva scu cha 'l vezza.
E el vezza scu cha 'l guarda.
15 El guarda glieud e chosas cun bunted, cun amur, cun filosofia seraina.
Per tuotts sieu cour ho s-chazzis … d' affecziun. Ma in prüma lingia per
l' Engiadina ed ils Engiadinais. Lò sieu affecziun nun ho limits; … el ais
inamuro da sa patria e da sieus compatriots. Uschea po que dvanter co
e lò cha Schlarigna e l' Engiadina cumperan scu ün' idillica Arcadia, e
20 cha Schlarinots ed Engiadinais tar Mathis cumperan co e lò squasi memma
buns . . . . Mathis als vezza uschea. Saron eir uschea. Que nun tuocha
a me da güdicher. In ogni cas taunt ais tschert: in generel noss poet
vezza bain, vezza cler; … el vezza las chosas scu cha sun e las descriva scu
cha sun. Uschea sas ouvras sun ün spievel nel quel ün vezza l' Engiadina,
25 ils lös, las persunas, ils avvenimaints. Lò as spievla fidelmaing la
vita intima, la modesta vita d' imincha dì d' ün bun e prüvo pövlet. In
quist rapport las ouvras da Mathis varon saimper la valur da vairs documaints.
… E già que co farò ch' ün nun pudarò mê smancher las ouvras
ed il nom da Giovannes Mathis.
R. A. Gianzun.