Les Ganes e i Salvans
 |
Questo testo è da formattare. | |
Questo testo fa parte della raccolta Proverbi, tradizioni e anneddoti delle valli ladine orientali (grafia moderna)Les Ganes e i Salvans.
Sura düc i Ladins cunton de Salvans y de Ganes. Al fô jënt salvaria, che stô ite por chi crëp te chëres tanes, olache an vëiga datrai sciampan ite na olp o valʼ ater animal. Ai viô de salverjins, se vistî dles pels di lus y dles laurs y de bos salvari, che fô ciamó laota. Da rajoné ne savôi ascheje nia; dal tonn se temôi insciöche dal malan y se dorâ por le plü na fan, chʼ ël fô n spavënt. Sö a Colfosch fôl döt plëgn de chisc salvari, chʼ abitâ da Pöz ite y sö da chi pra da munt sö; perció él iló ciamó na fontana, chʼ an i dij le Salvan; dʼ inver gnôi fora de Pöz döt dlaciá y storjô pro mascimamënter sö a Longiarü y ia Pecëi; scʼ an i dô valch, le tolôi. De mal ne fajôi a degügn nia, mo scʼ an i coienâ o i fajô valch, se vendicâi burt, porcí chʼ ai ê gaierc insciöche giganc. La plü gran ligrëza âi cun les bisces;
gonot daurîi les stales y les parâ fora de nöt a pastöra.
Na ota fôl ince te Val de Mesdí sö a Colfosch na bela jona Gana che gnô tres fora por jí ia Pecëi a se scialdé: deache ara gnô tan gonot, âra ʼci imparé a rajoné ladin. Le patrun dl mêsc fô ciamó da maridé ël. La Gana scomëncia a i plej, porcí chʼ ëra fô bona da laur; do chʼ ëra â imparé la dotrina cristiana, se fejera batié, se marida y devënta patrona da Pecëi. An mëss savëi, chʼ ëra lʼ â tut solmënter a condiziun, chʼ ël ne la tocass mai cun la man rodosa tl müs, porcí chʼ en chël caje sʼ un messessera jí. Dî alalungia é jü döt bëgn, la Gana fô na brava y bona patrona, y tirâ sö i mituns cun le timur de Dî. Mo na sabeda, chʼ ëra porcorâ sü mituns, vëgnel le patrun döt stanch y palsa dlungia süa fomena. Cun trames les mans impedida dijera al om: “Tö, ciara mo, i á cez söl frunt chiló, i ne sá ci chʼ al é”. Le püre om vá ia cun la man y ó ciacé o pié cez pice moscorun o ci chʼ al fô, y la toca cun la man rodosa. Te chël momënt se sperdera, vëgn döt cöcena tl müs, pëta fora n bradlun, i ciara plëna de compasciun al om y ai mituns y demez. An ne lʼ á mai plü odüda o podü ciafé. A La Val dessel ince ester sté tröc de chisc salverjins. I ëi se tlamâ Pantegagn, les ëres Panteganes. An sá bele, chi da La Val mëss dagnora avëi valʼ dʼ extra. Canchʼ ëi gnô a perié de pan y lat, dijôi: ”Pücia lata, pücia pan”. A chi de Mirbun ái dit danfora, chʼ ëi nʼ ará mai mangora de pan y de mitans, insciöche ai oress dé da conësce cun chëres parores, tan bun chʼ ai i orô. I ëi pêl, che se lasciass odëi plü dainré co les ëres. Solmënter chi che laorâ te bosch, nʼ odô datrai un o lʼ ater.
N iade fôl un de chi da La Val ciamó tert te bosch y sfenô lëgna. Döt te n iade vëgnel n Pantegan y le damana, scʼ ël nʼ ó gní a ciasa cun ël. Chël da La Val le prëia dʼ aspeté ciamó n momënt, infina chʼ al ess sfenü chël ciüch, che fô dan da dʼ ël. Le Pantegan nʼ â nia decuntra y damana, co chʼ al se tlama. Lʼ ater, che mëss ester sté n dër maladët, respogn: Me instës. Le laurant prëia spo le Pantegan, chʼ al dess ester tan bun de zaré indalerch le talpun sfenü dala manara; le püre Salverjin, che ne ponsâ a nia de mal, mët les mans tla sfëssa, mo en chël momënt retira le bo da La Val la manara y les mans dl püre cosce resta sarades daite. Smacé insciöchʼ al fô scomëncel a scraié dal me chʼ ël dorâ. A sü bradluns salta pro sü conescënc, che nʼ ê nia dalunc y le damana, chi chʼ i á fat chëra trapola. “Me instës”, respognel. “Sce te lʼ ás fat instës”, dij i atri, “le dessesʼ ʼci avëi”.