De constantia iurisprudentis liber alter/Pars prior - De constantia philosophiae/Caput IV
 |
Questo testo è completo. | |
| ◄ | Pars prior - De constantia philosophiae - Caput III | Pars prior - De constantia philosophiae - Caput V | ► |
CAPUT IV
DE VERITATE CHRISTIANAE RELIGIONIS
Quae vera religio?
[1] Protinus a Deo hominem demonstravimus Adamum creatum, et quidem natura integrum, suo vicio lapsum1; unde demonstravimus principia sacrae historiae2, ac proinde demonstravimus principia theologiae revelatae3. Cumque verum unum et veritas sit ipse Deus4 et mente, non sensu, verum cognoscamus5, hinc conficitur quod unius Dei, qui mente intelligatur, cultus vera religio sit.
Veri grammatici officium gravi Varronis exemplo.
[2] Varro, vulgari elogio «romanorum doctissimus», qui ex suo absoluti grammatici munere Rerum divinarum et humanarum ac De philosophia libros scripsit, philologiam philosophiae submittens, hanc veram religionem intellexit, cui si potestas facta esset de religionibus statuendi, ex «naturae formula», hoc est ex idea veri6, unum Deum sub nulla imagine colendum proponeret.
Veri divini cultus...
[3] Ada integer niente pura contemplabatur Deum, puro animo diligebat. Hic est Dei cultus, quem Varro coniecit.
... partes duae: castitas mentis, pietas animi, unde vitae veritas
et in homines diligentia.
[4] Igitur eius cultus partes duae: castitas mentis, quae sensuum erroribus, animi perturbationibus pura erat; et animi pietas, quae proprie «amor erga Deum» appellatur. Ex castitate mentis integri hominis proprium erat cum omnibus in omni vita verare; ex pietate animi proprium quoque fuisset homines senes tanquam parentes, aequales tanquam germanos fratres, aetate minores tanquam filios animo omnes complecti7. Unde postea «pietas» non solum in Deum, sed in parentes necessarios, patriam, dieta mansit8. Cuius pietatis studio, sed falso, Plato, in sua Republica, uxores communes esse volebat.
Sapientia integra sive heroica — In homine corrupto
sapientia philosophica, sapientia civilis.
[5] Atque haec Adae castitas, haec pietas erga Deum erat sapientia integra et vere heroica, quae postea, natura corrupta, divisa est; et rerum altissimarum contemplatio dieta «sapientia», quae sapientiae humanae integrae pars una fuerat, Dei contemplatio ex mente pura. Et eximia civilium virorum prudentia, qua genus humanum, quanto latius possunt, conservant, ut qui respublicas optimis legibus fundant, consiliis administrant aut utilissimis vitae agendae monitis homines iuvant, «sapientia» appellata quoque est; quae erat altera sapientiae integrae pars, qua homo integer, ex Dei pietate animitus, homines omnes diligeret. Ex quo genere septem sapientes suos graeci numerant, atque in iis Solonem, qui legibus atheniensium libertatem fundavit; et populus romanus Sempronium a maxima iuris scientia Σοφόν appellavit9, et Scipionem Nasicam, a senatu sapientissimum mortalium, ut Socrates ab oraculo, iudicatum, «Corculum» dixit10.
Polybii locus benigne exceptus — Unus Ada integer vere sapiens —
Iustitia fortitudine maior — Amicitia maior iustitia.
[6] Atque huc referendum quod Polybius scribit11, quem locum impii in suam partem detorquent: quod, «si homines omnes essent sapientes, istis religionibus et legibus non esset opus». Nam de vera sapientia humana eum intellexisse benignius est, et qualis in Ada integro fuit, historicum sapientissimum coniectasse: nempe, nisi Ada peccasset, cuius unius integri vera sapientia humana fuit, ex mente pura Deo uniti viveremus, et, Deum contemplando, nullas cupiditatis audiremus turbidas voces; unde nedum innocentem humanam vitam, sed ageremus quoque beatam. Itaque Polybius id ad illud ipsissimum instar quo Themistocles dixit: «Si iustitiam homines colerent, fortitudine opus non esset», et ut Aristoteles in Ethicis multo gravius: «Si amicitiam, quae omnibus omnia communia esse dictat, coleret genus humanum, ne ipsa quidem iustitia indigeremus, ac proinde nec legibus, nec republica». Quare haec sapientissimorum hominum vota nihil aliud sunt nisi naturae humanae integrae a Deo creatae coniecturae. Ceterum, Polybius more hominum fecit, qui falsas omnes religiones ex sua falsa aestimavit.
Corrupto homine, religio pietati, castitas corporis castitati mentis
successit, perpetua hebraeis et temporaria, gentibus temporaria tantum.
[7] Natura autem per Adae lapsum corrupta, pietati successit religio, quae proprie est summi Numinis metus, et quidem ex conscientia reatus; quo sensu verum illud poetae, quod impii sibi adiudicant:
Primos in orbe deos |
Castitati vero mentis succurrit castitas corporis, quae perpetua hebraeis erat circumcisione, quam ob corporis mundiciem alias satis multas nationes recepisse eruditi notant: sed et ab iisdem hebraeis sacrificaturis castitas corporis praeterea lavacris repetebatur. Gentes autem sacrificaturae solum lavabant, de quo ritu conceptum caput illud a Cicerone, De legibus: «Deos caste adeunto»; nam pars altera — «Pietatem adhibento»— a natura integra ad corruptam translata est, qua pietas habita deinde est deos vereri ac metuere.
Honor proprie Dei est — Quid? et unde? — Eius discrimen
inter hebraeos et gentes.
[8] Et quia ex metu Numinis pietati, si ve amori erga Deum, in natura integra successerat honor in corrupta, quem proprie de diis dici Aristoteles docet; estque nostrae infirmitatis ac divinae potentiae significati©, quae fit aris, templis et sacrificiis: hinc lex XII Tabularum, apud Ciceronem, postquam pietatem iusserat, quam nos «honorem» sumus interpretati, protinus subdit: «Opes amovento». Et ita pro vero Dei cultu, qui natura integra erat ex mente pura amor Dei, natura corrupta fuit gentibus solo puro corpore diis exhibitus honor: hebraeis vero, et circumcisione et lavacris corpore casto, sed potissimum «spiritu contribulato», «corde contrito et humiliato», ac proinde mentis castitate magis quam corporis, vero Deo sacra faciebant.
Vita contemplativa activae regula — Contemplatio mater divinationis — Populus hebraeus nulla divinatone fundatus — Idolatria et divinato geminae ortae.
[9] Cumque homo integer aeternum verum mente pura contemplaretur, in corruptione homines caelum oculis contemplari coeperunt, quae est nativa «contemplationis» significatio12 ab augurali vocabulo «templis caeli», hoc est caeli regionibus, quas augures, augurium capturi, designabant (et «extemplo» pro «statim», quum, augurio capto, de turri augurali protinus descendebant). Cumque homo, contemplatione veri aeterni ex mente pura, iam vitae agenda a Deo ipso discebat, deinde genus humanum corruptum contemplatione caelum de vita agendis consulebat. Hinc populus hebraeus, qui verum Deum colebat, nulla divinatione fundatus, quae est praecipua ratio cur a gentibus segregaretur, quibus, simul cum idolatria, gemina divinatio orta est. In Asia, apud chaldaeos, qui caeli errones et motu et lumine insigniores finxere deos, et ex eorum conspectu futura significabant, quae «magia» dicta est, et cuius gnari «magi», seu sapientes, appellati: in Europa, ut apud latinos graecosque, divinatio in auspiciis posita est.
Certum in natura corrupta vero in natura integra substitutum — Res divinae civiles — Res divinae naturales — Ut metaphysica religionum materia — Sapientiae integrae partes ut, corrupta natura, divisae coaluere.
[10] Atqui Dei cultus ex veri aeterni cognitione cum mente pura in homine integro aeternus fuisset, nam semper uniformis fuisset. Hinc, homine per peccatum cognitione veri ex mente pura in vitae agendis mulctato, substitutum est vero certum13; et legibus certi dii, certae cerimoniae, certae formulae verborum institutae, ut religiones, quantum in humanis liceret, aeternae essent. Quae sunt res divinae quas leges iubent, et apud vulgus respondent rebus divinis quas philosophi rationibus docent, et sunt prima et aeterna vera quae metaphysica statuit. Quare, de quibus metaphysica agit sunt populis religiones fundatae: vera hebraeis, qui unum increatum mundi Creatorem sub nulla imagine; falsae gentibus, quae mundum, mundique animam, eiusque animae mentem, seu vim motricem mundo coaevam, necessario agentem et in partibus mundi divisam, — ut, exempli gratia, vini motricem aëris Iovem, maris Neptunum — sub idolis sunt veneratae. Et ita sapientiae integrae partes duae, ut per corruptam naturam licuit, iterum coaluere: altissimarum rerum contemplatio et consilia conservandae humanitatis. Itaque religionibus fundatae gentes et genus humanum propagatum.
Religio deistarum falsa demonstratur.
[11] Insuper, quia originis vicium humanam naturam corrupit14, ea divino auxilio supra naturam comparato restituí oportuerat, cum natura non posset. Sed dixi «ut per corruptam naturam licuit»: nam civiles gentilium religiones falsas satis se ipsae redarguunt; religiones gentilium philosophorum ex nostris principiis ita confutantur15: — Sentio meam mentem finitam, namque innumera non intelligo: at per ideam ordinis aeterni ego aeterna agnosco vera, per quae cum infinitis intelligentiis, si usquam infinitae essent, communico. Quare idea ordinis aeterni idea mentis finitae non est, et mentis tamen eam esse oportet, cum per ideam corporis me intelligam circumscriptum et limitatum. Est igitur mentis infinitae: mens infinita Deus. Atqui ea mens mea non est, quam finitam intelligo. Igitur omnes deistae falsi, qui putant Deum, infinitam mentem in infinito corpore, in me, dum cogito, formam peculiarem partis induere.
Fidei christianae demonstratio.
[12] Insuper, quia originis vicium humanam naturam corrupit, eam, cum iam natura amplius non posset, divino auxilio supra naturam comparato restitui necesse fuit. Vicio originis homo aeterni veri cognitione pura mulctatus: igitur aeternum verum, humano generi ut repararetur, ratione supra naturam comparata, non argumentis, sed per unam mentis virtutem — fidem — erat restituendum.
Incarnationis demonstratío — Virtutis christianae
super ethnicam praestantia — Christianae charitatis demonstratio 16.
[13] Hinc Verbum divina sapientia humanam naturam induit et — contrariam legi membrorum, ac vere heroicam — legem proposuit, quae virtutis officia longe eminentioris, quam ulli unquam gentium philosophi docuere, praecepit: infinitum in Deum amorem, et omnibus in omnes — vel ignotos, vel immeritos, vel demeritos, nempe etiam inimicos — ex infinito Dei amore, charitatem. Quae Adae integri ex Deo pietas fuerat, ut diximus.
Divinae gratiae demonstratio — Sacramentorum17 baptismi
et poenitentiae demonstratio.
[14] Cumque natura humana labefactata praecepta ex se sola praestare non posset, ei restituit, suis supra naturam auxiliis, mentis, non corporis castitatem, quae erat altera in natura integra divini pars cultus: non quidem ut in natura integra, cum iam esset labefactata, sed ex eo genere ex quo in natura integra fuerat. Et castitatem quidem duplicem: alteram perpetuam, quae circumcisionis mysterium est, instituto baptismate, quod nobis Dei veri, et omnium quae ab eo revelata sunt, cognitionem praestaret firmam, et sic mentem erroribus purgaret; alteram temporariam, instituta poenitentia, qua Eius infinitum numen laesisse infinitum doleremus, et sic animum purgaret affectibus.
Herois christiani demonstratio.
[15] Hinc istam animi voluptatem, quam in frenandis voluptatibus corporis ethnici philosophi ex virtutis iam firmato habitu docent suum, quem ipsi formant, heroem sentire — at experiundo ipsi non sentiunt, quia, corrupta natura, sentire non possunt, et dolorem terrenae gloriae affectu solantur, ut Codri, Scaevolae, Curtii Deciique — heroi christiano divina gratia ad Dei gloriam parit, dum is cum sui contemptu fortia patitur.
Novi Foederis demonstratio18.
[16] Etenim, quia Adae peccato infínitum Numen violatum, Verbum, humanitate assumpta, aeternus sacerdos, semet, aeternum agnum, in infiniti honoris aeterno sacrificio se obtulit Patri, ut genus humanum Deo propitiaret. Ex cuius divini sacrificii meritis divina gratia ita trahit ad Deum homines, ut, quemadmodum appositissime divus Augustinus19 ex poëta docet,
trahit sua quemque voluptas.
Beatitudinis aeternae, et bine christianae spei, demonstratio 20.
[17] Postremo homo, vicio originis, aeterni boni fruitione in hac vita mulctatus. Igitur aeterna beatitudo ex Christi meritis reponenda iis qui, Christi virtute et exemplo adiuti et freti caelesti spe, in hac vita cum cupiditate pugnarent et fortia paterentur21.
Deus charitatis christianae principium et finis.
[18] Et ita pietas erga Deum et omne genus humanum prae Deo, quae regnasset natura integra, in charitatem, quam Christus unice praecipit, conversa est, quae tam impense leges ex iure naturali dictat, ut officia virtutis ethnica longe eminentioris suadeat: suaque virtute, lege et exemplo naturam corruptam restituit, ut vita hominis divina, quae a contemplatione Dei ex pura mente coepit, ad Deum tandem, eodem contemplationis genere, post hanc vitam rediret.
Iurisprudentiae novae idem ac metaphysicae christianae principium.
[19] Quia autem religio legum est fundamentum, ideo, falsa romanorum religione, lex XII Tabularum, fons omnis antiqui iuris, ordiebatur a castitate corporis. Religione vera in imperium romanum insinuata, constitutiones imperiales, quae ius novum ex ordine naturali condidere, incipiunt a castitate mentis, nempe a vera divinae naturae cognitione, sive a titulo De summa Trinitate et fide catholica: ut quae philosophi gentium ex vi veri in officiis ponebant et pudore iudicabant, christiani legibus ad conscientiae dictamen iussis exequerentur, ita ut philosophum ex ipsius philosophiae officio oporteat esse christianum.
Note
- ↑ Libro superiore, a cap. XXI usque ad XXX.
- ↑ Ibidem, cap. XXXI.
- ↑ Ibidem, cap. XXXII.
- ↑ Ibidem, parte prima dissertationis universae.
- ↑ Ibidem, proloquio, lemmate metaphysico II [§ 34].
- ↑ Ibidem, principio [§ 3].
- ↑ Vide Notas, 2 [postilla marginale].
- ↑ Dig., I, 1 (De iustitia et iure), 2.
- ↑ Dig., I, 2 (De origine iuris), 2, § 37 («Fuit post eos»).
- ↑ Cicero, Tusculanae, I, 9; Brutus, 20 [Ed.].
- ↑ Historia, lib. VI.
- ↑ Libro superiore, cap. CIV.
- ↑ Libro superiore, cap. LXXX cum duobus sequentibus et cap. CXVII.
- ↑ Libro superiore, a cap. XXI usque ad XXXI.
- ↑ Libro superiore, parte prima dissertationis universae.
- ↑ Questo terzo sottotitolo fu aggiunto nelle postille marginali e poi nelle Notae [Ed.].
- ↑ Cosí corretto, nelle postille marginali, «sacramentum» [Ed.].
- ↑ Sottotitolo aggiunto nelle postille marginali e nelle Notae [Ed.].
- ↑ Tractatu XXII In Iohannem.
- ↑ «Et hinc christianae spei», aggiunto nelle postille marginali e nelle Notae [Ed.].
- ↑ Vide Notas, 3 [postilla marginale].